Deze rabbijn ziet Jodenhaat als reactie van een samenleving in verwarring

Antisemitisme is als een alarmlicht, volgens de Franse rabbijn Delphine Horvilleur. Als het begint te knipperen weet je: er is onheil op komst. Voor Joden en niet-Joden.

De titel van haar boek, ‘Bespiegelingen over het vraagstuk van het antisemitisme’, is een knipoog naar een beroemd essay uit 1946 van de Franse filosoof Jean-Paul Sartre. Dat heette ‘Bespiegelingen over het joodse vraagstuk’. Maar waar Sartre beschreef hoe de antisemiet de Jood ziet, analyseert Delphine Horvilleur de Jodenhaat vanuit de heilige joodse teksten en de rabbijnse literatuur.

“Niet omdat rabbijnen het beter weten”, vertelt Horvilleur (45) in een brasserie in de Marais, een van de oudste buurten in Parijs. “Maar omdat ik denk dat deze bronnen relevant zijn voor ons. Ze vertellen ons namelijk dat we niet moeten denken dat we het antisemitisme de wereld uit kunnen helpen, maar dat het wel mogelijk is om te begrijpen onder welke omstandigheden het ontstaat.”

Wanneer bent u zich gaan interesseren voor antisemitisme?

Horvilleur “De Joodse identiteit heeft mij altijd bezig gehouden en dan kom je al snel op de vraag waarom Joden altijd zoveel haat hebben opgeroepen. Een haat die voortdurend muteerde, die theologisch, sociologisch of raciaal geïnspireerd was, maar die altijd een constante in de geschiedenis is geweest. En Frankrijk is een bijzonder triest en in Europa uniek voorbeeld van die continuïteit omdat hier de laatste jaren mensen zijn vermoord omdat ze Joods zijn.”

Volgens u was de reactie hierop erg lauw.

Horvilleur “De aanslag van de zelfverklaarde jihadist Mohammed Merah in Toulouse in 2012 is voor veel Franse Joden een trauma dat ze nog altijd niet te boven zijn. Merah liep het terrein van een school op en schoot kinderen van acht, vijf en drie jaar van dichtbij dood. Een onvoorstelbare verschrikking. En toen bleef het stil. Niemand ging de straat op. Dat gebeurde pas in januari 2015, na de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo.

undefined

Horvilleur “Daardoor zijn velen ervan overtuigd dat als het moorden toen beperkt was gebleven tot de Joodse supermarkt Hyper Cacher – waar twee dagen na Charlie vier Joden werden vermoord – een reactie opnieuw was uitgebleven.”

Denkt u dat zelf ook?

Horvilleur “Die passiviteit is moeilijk te verklaren. Kennelijk leeft het idee dat het toch ver weg is wanneer Joden het slachtoffer zijn. Ik beschuldig niemand hier van antisemitisme, maar ergens, onbewust, denken mensen: het is niet de school van mijn kinderen en ik doe geen boodschappen in een koosjere winkel.

“Maar het punt is dat als het Joden overkomt, het anderen dan ook gebeurt. Het antisemitisme is altijd een generale repetitie geweest, een alarmlicht dat gaat knipperen om aan te kondigen dat er groot onheil op komst is. Na de aanslagen op Charlie Hebdo en de Hyper Cacher kwam die van november, in het theater Bataclan, en bleek iedereen doelwit.”

Wat zijn die omstandigheden waarin Jodenhaat ontstaat waar u op doelt?

Horvilleur “De huidige obsessie met identiteit bijvoorbeeld. Opeens zijn we omringd door heel veel mensen die zich afvragen wie zij werkelijk zijn, wie zij van oorsprong waren. Je vindt die obsessie in de fundamentalistische varianten van alle religies, maar ook aan de uitersten van het politieke spectrum, bij extreem-rechts en extreem-links.

“Wie in beslag wordt genomen door de vraag wat je pure, niet-besmette, authentieke zelf is, wordt al heel snel allergisch voor de ander. En voor alles wat ons er aan herinnert dat er iets van de ander in onszelf zit.

“Volgens mij is een antisemiet een fundamentalist van de integriteit, iemand die denkt zichzelf geheel te kunnen definiëren en de Jood dreigt dat te verhinderen. Soms is die sta-in-de-weg trouwens een ander, een vrouw of homoseksueel, die ook in staat zouden zijn om de samenleving te besmetten.”

In uw boek benadrukt u het verschil tussen antisemitisme en racisme.

Horvilleur “Jodenhaat is geen gewone xenofobie of haat voor alles wat anders en minderwaardig zou zijn. De Jood wordt niet gehaat omdat hij minder is of minder heeft. Men beschuldigt hem er juist van iets te hebben dat ons toekomt: macht, geld, privileges, noem maar op.

“Antisemieten verwijten Joden bovendien van alles te doen om zich te onderscheiden, door bijvoorbeeld anders te eten of niet buiten de eigen kring te trouwen, maar daarbij heel discreet te zijn.

“Het klassieke antisemitische discours zoekt de verborgen Jood onder ons: het is misschien de buurman, misschien de premier, misschien een bekende persoonlijkheid. Google heeft er iets aan gedaan, maar tot een paar jaar geleden hoefde je maar een willekeurige beroemdheid op te zoeken, pakweg onze oud-president François Hollande of acteur George Clooney, of er verscheen bovenaan de lijst meteen ‘Jood’ achter die naam: de meest frequente zoekterm.”

Kritische rabbijn

Delphine Horvilleur (Nancy, 1974) is een van de drie vrouwelijke rabbijnen in Frankrijk. Sinds tien jaar leidt zij een synagoge binnen de liberale joodse beweging. Horvilleur studeerde journalistiek in Parijs en werkte een tijdje als correspondent in Jeruzalem en New York. In de VS besloot zij rabbijn te worden. Hier kon zij naar eigen zeggen haar religiositeit in overeenstemming brengen met haar progressieve opvattingen over gelijkheid tussen de seksen en een kritische houding ten opzichte van de eigen traditie.

Horvilleur schreef verschillende boeken. Haar nieuwste boek ‘Bespiegelingen over het vraagstuk van het antisemitisme’ is in Nederlandse vertaling verschenen bij uitgeverij De Arbeiderspers (€ 18,50, 144 blz.).Komt het gevaar voor Joden niet vooral uit radicaal islamitische hoek?

Horvilleur “Het moorddadige antisemitisme in Frankrijk is inderdaad het werk van islamitische radicalen. Maar het zou gek zijn alleen op de islam te wijzen, gezien de ‘hate crimes’ die in de VS zijn begaan door witte supremacisten. Ook in Frankrijk is er een terugkeer van autochtoon antisemitisme dat nooit helemaal is weggeweest. Het gevaar komt ook van die kant. Zo is volgens Jean-Luc Mélenchon, (de leider van La France Insoumise, Frankrijks grootste linkse partij, red.) het verlies van Labour-leider Jeremy Corbyn onlangs bij de Britse parlementsverkiezingen te wijten aan de invloed van de Likud-partij op de Engelse politiek. Hij voegde daar aan toe dat hij zich niet laat voorschrijven wat hij moet denken door de Crif, de koepel van Joodse organisaties in Frankrijk.”

“Die uitlatingen zijn zeker antisemitisch: Mélenchon voedt op deze manier het ergste antisemitische cliché, namelijk dat Joden ons manipuleren, dat ze aan de touwtjes trekken.

“Toch denk ik denk niet dat Mélenchon een Jodenhater is. Zo eenvoudig is het niet, antisemitisme kan ook opduiken bij mensen die het niet zijn. Zo werden er in demonstraties van de gele hesjes leuzen gescandeerd tegen de welgestelde Joodse familie Rothschilds en het ‘Joodse bankwezen’.”

Is het idee van het uitverkoren volk schadelijk voor Joden geweest?

Horvilleur “Er is een groot misverstand rond de notie van uitverkorenheid. De rabbijnen in de Talmoed menen dat die status plichten geeft en geen rechten. Het is dus eerder iets wat beperkingen met zich meebrengt.

“Ik merk overal waar ik kom om over dit boek te praten dat de uitverkorenheid christenen erg bezighoudt. God houdt van Joden, het is zijn volk, zeggen mensen dan. ‘Er is geen reden Joden te haten, maar ook niet om bijzonder van ze te houden’, antwoord ik in zo’n geval bij wijze van grapje.

“Antisemitisme is gevaarlijk, maar het tegenovergestelde, filosemitisme, kan dat ook zijn. Want die passie is het product van dezelfde obsessie die kan omslaan in afkeer. Schuldgevoel over de Shoa kan ook een rol spelen bij filosemitisme. De vraag is of je met dit soort sentimenten iets positiefs kan doen, of dat het een factor wordt die Jodenhaat stimuleert.

“Ik heb de in 2018 overleden cineaste Marceline Loridan-Ivens, die Auschwitz-Birkenau overleefde, goed gekend. Zij zei vaak: ‘Ze vergeven ons nooit wat ze ons hebben aangedaan’. Met andere woorden, je kunt een hekel krijgen aan degenen die je er aan herinneren dat je tekort bent geschoten.”

undefined

“De rabbijnen weten heel goed dat in de haat tegen Joden een existentieel mankement aan het licht treedt bij de persoon die deze gevoelens uit.

“Jodenhaat zegt niets over Joden, maar alles over de malaise van een individu of een samenleving die iets afreageert waar ze zelf niet mee in het reine kan komen.”­­­

In Nederland vergeleek een boerenactivist zich onlangs met vervolgde Joden, in Frankrijk werden tijdens een demonstratie tegen ‘islamofobie’ gele sterren gedragen.

Heeft het zin mensen die tot iets dergelijks in staat zijn te herinneren aan de feiten?

Horvilleur “Het is in ieder geval beter als niet-Joden dat meer zouden doen dan Joden. Want als Jood versterk je alleen maar het idee van ‘daar heb je ze weer, wie denken ze wel niet dat ze zijn, waarom is hun geschiedenis zo bijzonder dat je niemand er mee mag vergelijken of geen grappen over mag maken?’

“Al heel snel kom je in een slachtoffer-wedloop terecht, die je nu overal ziet: iedereen probeert zijn lijden te verdedigen dat net iets meer bijzonder zou zijn dan dat van een ander. Het zijn wat dat betreft absurde tijden.”

© Trouw