Dit is wat tennis met je brein doet

De fysieke voordelen van sport, zoals sterke spieren en een gezond hart, zijn welbekend. Maar op het mentale vlak ligt dat wat ingewikkelder. Arts Babette Pluim en neuropsycholoog Erik Scherder maken het inzichtelijk, met tennis als ideaal voorbeeld.

De deur op slot doen, autorijden, ons aankleden, een boterham smeren... We doen het elke dag zonder er echt over na te denken wát we nu doen. We hebben er dan ook heel wat jaren over gedaan om ons die allergewoonste zaken eigen te maken waardoor ze automatisch gebeuren. De hersenen willen het, het lichaam voert uit. Maar eigenlijk vergen die handelingen een goede oog-hand-coördinatie.

Die coördinatie wordt bij tennis specifiek getraind, omdat alles in een hoog tempo gebeurt. ,,Dat zie je bij alle racketsporten’’, zegt Babette Pluim, bondsarts bij de Nederlandse tennisbond (KNLTB). ,,Badminton en squash gaan net wat langzamer, maar tennis en tafeltennis zijn erg goed voor de oog-hand-coördinatie.’’ Pas als de oog-hand-functie niet meer goed werkt, valt ons op hoe belangrijk die is. ,,Dat zie je vaak bij mensen met een hersenbeschadiging. Je kunt het dan ook omdraaien: mensen die hun hersenen veelvuldig trainen op een ander vlak dan de dagdagelijkse activiteiten, houden de hersenen fit.’’

Neuropsycholoog Erik Scherder vult aan: ,,De handfunctie is een zeer verfijnde functie die een groot netwerk in het brein aanspreekt. Dat is het prachtige van sporten: fysiek, techniek én tactiek komen samen.’’

Scherder noemt het ruimtelijk inzicht als onderdeel van dat laatste. Wie veel traint, kan dit zo ver ontwikkelen dat de anticipatie het overneemt. Door de herhaling van de handelingen herken je de momenten. ,,Cristiano Ronaldo weet als bijna geen andere voetballer op een bepaald moment waar de bal komt’’, aldus Scherder. ,,Hij anticipeert en duikt op het juiste moment op voor de goal. Zo ziet een tennisser op een gegeven moment aan de achterzwaai van een racket of aan de lichaamsbeweging van de tegenstander wat er gaat komen. Een dropshot, een diepe bal, et cetera.’’

Choken

Trainen loont dus niet alleen voor onze fysieke gezondheid. Hoe meer we ons bepaalde zaken eigen maken, hoe fitter de hersenen zijn en hoe meer ruimte er ontstaat om te focussen op iets nieuws. Scherder: ,,Van ons energieverbruik in het lichaam gaat 20 procent naar de hersenen. Dat is enorm veel. Als je veel traint, gaan de forehand en de backhand op den duur automatisch. De energie kan daardoor gebruikt worden voor een moeilijke topspinbal of dropshot. Dat is het belang van trainen. Een stapje meer kunnen doen, alles wat bovenop die basisautomatismen komt. Alle mensen aan de top, topmusici, topsporters, hebben een hoog basisautomatisme.’’

Wanneer de spanning te hoog wordt, vallen die basisautomatismen juist weg. Scherder noemt de Tsjechische tennisster Jana Novotná. ,,Die was altijd top, tot de finale. Ik sta 6-2 en 5-4 voor, ik zal toch niet nu Wimbledon gaan winnen, vroeg ze zich dan af. Op het moment dat je begint te choken, kom je uit je automatismen en ga je ineens letten op je techniek. De energie gaat weer naar de basisbewegingen, terwijl je eigenlijk die energie zou moeten leggen in die moeilijke ballen.’’

Juist die spanning en de druk van topsport zijn niet te trainen, maar enkel door ervaring in te slijpen. ,,Je komt alleen in die situatie ín die situatie.’’

Stress

Volgens Pluim gaan stress en tennis in zekere zin altijd samen; je staat er alleen voor, de grens tussen een bal in en uit is dun. ,,Maar er is een hanteerbare stress’’, de gezonde spanning, ,,en er is een stress die voor een overload zorgt. Dat kan komen door hoge verwachtingen van jezelf of de buitenwereld. Er zijn veel spelers die daar last van krijgen op het moment dat ze prof worden. De druk wordt zo groot dat ze zoveel stress ervaren dat hun prestaties eronder gaan lijden.’’

Volgens Pluim helpt het om dan de aandacht te verdelen. ,,Doe er bijvoorbeeld een studie bij. Veel tennissers denken: maar dan heb ik minder aandacht en tijd voor het tennis. Dat is zo, maar er komt wel een betere balans. Tennis is niet meer het enige; de druk daarop wordt minder groot.’’

Een effectieve manier om de stress bínnen de lijnen te verminderen, is het focussen op het hier en nu. ,,Elke bal opnieuw alleen dáárop focussen, en niet bezig zijn met: deze wil ik winnen want dan pak ik de game. Of: als ik deze fout sla, is de set verloren. Focussen op het proces in plaats van op de uitkomst. Zen zijn, noem je dat. Maar het overkomt elke sporter weleens dat hij door de stress bevangen wordt. Roger Federer had op Wimbledon in 1999 moeite met zijn eerste service en verloor in de eerste ronde. Sara Errani sloeg laatst in een wedstrijd tegen Bibiane Schoofs meer dan de helft van haar services onderhands, omdat de bovenhandse niet meer lukte. Dat is niet omdat het fysiek niet mogelijk is, maar omdat het mentaal niet helemaal op orde is.’’

En zo is het met alles: als de geest niet fit, soepel en flexibel is, dan is het lichaam dat evenmin. En als het lichaam niet fit is, dan wordt de geest weer eerder moe. Bewegen is dan ook een veel voorgeschreven medicijn. ,,Voor de niet-getrainde mensen, en dat zijn de meeste in onze maatschappij, hebben matig intensieve bewegingen het sterkste effect op onze cognitieve functies’’, zegt Scherder. ,,Voorbeelden van matig intensief bewegen zijn traplopen, dóórlopen, fietsen... Als we dat elke dag dertig minuten aan één stuk doen, werkt dat veel beter dan er ineens keihard tegenaan gaan.’’

Impulscontrole

De matig intensieve bewegingen hebben vooral effect op de executieve, ofwel uitvoerende, functies. Plannen bijvoorbeeld: structuur aan de dag geven en zaken ordenen. Of neem de impulscontrole waardoor we prikkels kunnen wegfilteren, zodat de essentie overblijft. Of het werkgeheugen, dat een lerend vermogen in zich draagt.

Maar wat gebeurt er nou eigenlijk in de hersenen wanneer we bewegen? Scherder: ,,Het brein is afhankelijk van de voeding die het krijgt. De voeding voor bijvoorbeeld de witte en grijze stof in de hersenen bestaat uit glucose en zuurstof, die via het bloed tot onze hersenen komen. Beweging zorgt voor een goede stofwisseling en dus voor veel bloedtoevoer. Bij een goede gezondheid wordt het bloed vanuit het hart sterker naar de hersenen gepompt.’’

Een verrijkte omgeving, waartoe ook bewegen en sport behoren, kan bijdragen aan de vorming van sterke synapsen (contacten tussen zenuwbanen) in de hersenen. ,,De sterke synapsen overleven alles. De zwakke verdwijnen weer. Zodra we sporten komen er zelfs meer synapsen bij. Sporten maakt onze hersenen rijker.’’

Slimmer

Of we daar ook slimmer van worden blijft lastig te staven. ,,Studies wijzen aan dat onze aandacht en concentratie hoger worden zodra we uit de inactiviteit komen.’’ En dus zijn er betere prestaties. Dat activiteit zelf voor slimmere hersenen zorgt, is niet gezegd. ,,Er zit ook een maximum aan. Nóg een uurtje voor een getraind iemand maakt je niet cognitief nóg sterker. Maar een bevolking zoals de onze, die voor het merendeel inactief is, heeft er zeker profijt van om meer te gaan bewegen.’’

Toernooidirecteur Richard Krajicek legt uit wat er allemaal komt kijken bij de organisatie van het ABN AMRO World Tennis Tournament.