Docu: De uil van Athena: Beneath the Surface

Atlantis, de Titanic, Jeff Buckley: allemaal schatten die voor eeuwig begraven liggen in een watery grave. Kunnen we vanavond aan dat lijstje toevoegen: Bözödújfalu, een Hongaars-Roemeens dorpje dat al vijfentwintig jaar in het midden van een stuwmeer ligt en het onderwerp vormt van de documentaire ‘Beneath the Surface’. Daarin gaat regisseur Alex Debreczeni – Belg van Hongaarse afkomst – op zoek naar de mensen die er ooit woonden.

HUMO Het was een bijzonder plaatsje. Om te beginnen: het lag in Roemenië.

Alex Debreczeni «Na WO I is Hongarije twee derde van zijn land verloren, met als gevolg: veel Hongaren bleven achter buiten de landsgrenzen. Net als in pakweg Oekraïne en Slovakije vind je vandaag dus nog altijd etnische Hongaren in Roemenië.

»Voor de val van het IJzeren Gordijn was dat niet algemeen geweten, maar via mijn vader – die opgroeide tegen de Oekraïense grens en weet had van veel landgenoten aan de andere kant – wist ik hoe het zat. Ik wist ook dat de mééste Hongaren in Roemenië zaten. Omdat ik zo benieuwd was naar hen, trok ik als 18-jarige naar ginder – 1.600 kilometer met de auto. Het was een fascinerende trip. Ik heb daar, op mijn achttiende, beslist dat ik ooit een film over het onderwerp zou maken.»

HUMO Hoe kwam je uiteindelijk op dat ene, verzopen dorpje (haalt diep adem) Bözödújfalu?

Debreczeni «De toren van dat dorp was beroemd – eerder dit jaar is hij jammer genoeg ingestort – omdat die als enige nog boven het water uitstak. Toen ik dat hoorde, wilde ik ’m met eigen ogen zien. Het dorp bleek in een vallei te liggen die helemaal van de buitenwereld afgesloten was: de mensen die er woonden, kenden enkel hun eigen gemeenschap. Toen de stuwdam aangekondigd werd, moesten zij hun zelfgebouwde huizen afbreken: des te tragischer omdat hun wereld zo klein was. Maar het was vooral hun samenhorigheidsgevoel dat me aansprak: zo stonden er vijf verschillende kerken, met verschillende religieuze achtergronden, maar daar werd nooit ruzie over gemaakt.»

HUMO Is de film ook een klacht tegen het Westerse kapitalisme?

Debreczeni «Ik was zes jaar toen de Muur viel, en ik heb elk jaar, als we ’s zomers enkele maanden terugkeerden naar Hongarije, met eigen ogen gezien wat het kapitalisme deed met het land. Het leven ging van sociaal en gemeenschappelijk naar individualistisch en materialistisch.

»Niet dat ik het communisme wil verheerlijken: het regime van Ceaușescu in het bijzonder was enorm onderdrukkend – overigens: het was zijn antidorpsbeleid dat ervoor zorgde dat Bözödújfalu verdween – en de mensen hadden er geen toekomstperspectief. Maar langs de andere kant waren de mensen toen wel écht gelijk; het ging niet over het individu. In zowel Roemenië als Hongarije is iedereen ondertussen al even individualistisch als in België. ’t Is te zeggen... Iedereen, behálve de mensen die al die jaren terug in die ene vallei opgroeiden: zij zijn anders, dénken anders, ook nu nog. Het zijn relieken uit een vervlogen tijd.»

HUMO Zij komen nu nog jaarlijks samen. Wat doen ze dan zoal?

Debreczeni «Aan de rand van het meer staat nu een monument: het is een traditie geworden om daar elke eerste zaterdag van augustus samen te komen. Sinds een paar jaar wordt er zelfs een meerdaags kamp georganiseerd voor de bewoners die nog eens graag op de overblijfselen van hun oude akkers komen wandelen.»

HUMO Dat klinkt ongelooflijk droef.

Debreczeni «Ja, maar raar genoeg is het dat niet. Ik heb die kampen drie jaar aan een stuk meegemaakt. De hele familie is er bijeen – de kleinkinderen komen mee – en iedereen kan er honderduit babbelen en herinneringen ophalen. Veel mensen leven er helemaal op: sommige zeventigers beginnen spontaan terug kinderspelletjes te spelen. Nostalgisch, maar erg mooi.»