Dossier angst: 'We zijn altijd en overal bang voor alles geworden'

Wie is vandaag níét bang? Zelfs psychiater Damiaan Denys, expert in angststoornissen, kneep hem toen hij onlangs naar Teheran moest. ‘Wat als ik werd ontvoerd en als een gijzelaar bij IS terecht zou komen? Complete nonsens natuurlijk, maar het schoot wél even door mijn hoofd.’ Terwijl Denys ons net wil leren om weer bang te zijn voor reële risico’s en níét voor onze op hol geslagen verbeelding.

‘We zijn bang voor aanslagen, bang voor voedseladditieven, bang voor gluten. De helft van de elfjarigen in Engeland maakt zich zorgen over het klimaat! En wat is de realiteit? Dat de meeste mensen gewoon thuis sterven, in hun zetel, rond hun tachtigste, na een heel normaal, redelijk banaal, oersaai leven.’

Dat hoorden we Damiaan Denys een half jaar geleden met veel vuur vertellen op een podium in het Nederlandse Zeist. In een marcelleke en op blote voeten. De Vlaamse psychiater-filosoof van het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam had gekozen voor een ongewoon tenue en een ongewone formule – een theaterstuk – om te verwoorden wat hij als specialist in angststoornissen al langer aanvoelde: ‘We zien steeds meer kleine, denkbeeldige risico’s onterecht als reële gevaren. We leven écht in de cultuur van de angst die de Britse socioloog Frank Furedi al eerder beschreef.’

En toen hadden we de onthoofdingen door IS nog niet in de maag gesplitst gekregen, was de MH17 nog niet uit de lucht geschoten boven Oekraïne, en leek de ebola-uitbraak nog min of meer onder controle. Vorige week ontmoette ik Damiaan Denys opnieuw, vlak nadat hij de afscheidsplechtigheid van Joep Lange had bijgewoond, de Nederlandse expert in aids en infectieziekten. Lange kwam om bij de crash met de MH17. Op het afscheid was ebola ook het onderwerp van gesprek bij de aanwezige specialisten.

Damiaan Denys «Langes collega Peter Piot, ontdekker van het ebolavirus, kwam er spreken. Hij herinnerde eraan hoe Lange destijds één van de eerste patiënten met aids heeft behandeld en zo veel mensen heeft gered. Verpleegkundigen die destijds met hiv geïnfecteerd raakten door patiënten te helpen, boden nu spontaan aan om ebolapatiënten te helpen.»

HUMO De reactie van de samenleving is omgekeerd: iedereen lijkt doodsbang voor ebola.

Denys «Er is veel paniek, maar ebola is niet iets waar we in België of Nederland bang voor moeten zijn, toch niet met onze gezondheidszorg en onze infrastructuur. Maar als je het patroon van die infecties volgt – als je besmet raakt, is het risico op overlijden groot – dan is het wél belangrijk om bepaalde voorzorgsmaatregelen te treffen. Nergens bang voor zijn is even dwaas als altijd en overal bang zijn.

»De kunst is bang te leren zijn voor zaken waar je bang voor móét zijn. Daar zijn we tegenwoordig heel slecht in. We schatten voortdurend minimale risico’s veel te hoog in.»

HUMO Angstaanjagende ontwikkelingen in de wereld genoeg vandaag, toch?

Denys «Ja, maar we zijn echt voor álles bang geworden. Favorieten zijn de klimaatopwarming, ziektes en infecties, en techniek. We zijn bang om afgeluisterd of bespioneerd te worden, om tumoren te krijgen van mobieltjes, om gehackt te worden. Ook voeding is een grote bron van angst. Eerst waren we bang voor vet, daarna voor suiker en nu vormen gluten de jongste bedreiging.»

HUMO Dat is toch niet altijd zo irrationeel? Intussen is bijvoorbeeld gebleken dat de NSA inderdaad wereldwijd miljoenen mensen afluistert.

Denys «Dat klopt, alleen was de reactie op die berichten over de NSA nogal vreemd. Toen bleek dat mensen écht afgeluisterd konden worden, en die angst dus terecht bleek, was er amper protest. Iedereen vond het schandalig, maar iedereen legde zich er uiteindelijk wel bij neer. Ook dat bedoel ik met de irrationaliteit van angsten.»

HUMO Hoe komt het dat we risico’s zo slecht inschatten?

Denys «Mensen reageren niet rationeel op risico’s, maar gevoelsmatig. We zijn niet erg vatbaar voor statistieken of getallen, maar wel voor emoties. De kans dat je overlijdt aan hart- en vaatziekten is véél groter dan dat je wordt neergestoken door een Marokkaan of ebola krijgt, maar toch zijn we vooral bang voor die laatste mogelijkheden.»

HUMO Omdat gruwelverhalen over bloedende ogen bij ebolapatiënten zulke sterke emoties oproepen dat we van de weeromstuit het risico op ebola hoger inschatten, zoals een gedragswetenschapper opperde in New Statesman?

Denys «Nee, ik geloof niet dat het met spektakelwaarde te maken heeft. Bij SARS ontstond er ook wereldwijd paniek, terwijl dat een gewone longinfectie was. De bestrijding ervan heeft 37 miljard euro gekost, hoewel er ‘slechts’ 775 mensen aan zijn overleden. Bij de Mexicaanse griep zag je hetzelfde scenario. Ik denk dat we angsten ontwikkelen voor het klimaat, virussen, besmet voedsel of technologische ontwikkelingen, omdat we die niet kunnen controleren. De angst is er altijd geweest, maar vandaag zien we werkelijk alles vanuit dat perspectief.»

HUMO Hoe komt dat?

Denys «Omdat de manier waarop feiten vandaag worden aangebracht, veranderd is. Alles heet een bedreiging te zijn, of vormt een risico. Het gebruik van de woordgroep ‘at risk’ is in de Britse media in twintig jaar tijd verviervoudigd, net als het woord ‘angst’. Er gaat geen dag voorbij of je wordt op een nieuw risico gewezen. Gisteren nog kregen we te horen dat er 1,7 miljoen paswoorden van de cloudopslagdienst Dropbox zijn gehackt. Weer dezelfde boodschap: ‘Pas op!’»

HUMO Aha, de media zijn weer de boosdoener.

Denys «Nee, dat is te makkelijk. De media hebben er zeker een aandeel in, maar mensen hebben ook een negativity bias. We pikken veel makkelijker negatieve dan positieve berichten op. Uit zelfbehoud: evolutionair gezien kon je maar beter alerter zijn voor gevaar dan voor plezier als je wilde overleven.

»Een tweede verklaring is dat de behoefte aan zekerheid en controle in het Westen enorm is toegenomen. In de jaren zestig ging alles over vrijheid. Nu gaat het enkel nog over controle. Veel van wat we dertig jaar geleden deden, is nu uitgesloten. Denk je dat een festival als Woodstock nog mogelijk zou zijn met alle reglementeringen van vandaag? Gewoon georganiseerd op een wei met wat hekken, zonder politie of veiligheidsdiensten? Jongeren reden honderden kilometers omdat ze hadden opgevangen dat er ‘misschien’ een festival zou plaatsvinden. Vandaag zouden tieners gewoon niet mogen vertrekken.

»In de VS is die drang naar controle nog groter. Kinderen drinken alleen nog frisdrank als ze ergens gaan spelen. Mogelijk omdat ze dat lekkerder vinden, maar vooral omdat ze denken dat het water besmet zou kunnen zijn.»

HUMO Dat is extreem. Maar op zich is het toch niet vreemd dat mensen zich proberen te beschermen tegen wat kan misgaan?

Denys «Nee, maar die neiging is doorgeschoten. We accepteren niet meer dat er zoiets als pech bestaat. We hebben voor alles een schuldige nodig, en die drang lijkt in Nederland nog erger dan in België. Gaat er iets fout, dan wordt er meteen een commissie in het leven geroepen om de oorzaak ‘tot op het bot’ uit te zoeken. In België heeft men na de dodelijke windhoos op Pukkelpop aanvaard dat het gewoon een vreselijke samenloop van omstandigheden was.

»We kunnen het leven zoals het loopt niet meer aanvaarden. Weet je dat een Nederlander vandaag gemiddeld vijf verzekeringen neemt als hij op reis gaat? Vijf! Dat wordt je ook aangepraat. Wie online boekt, krijgt sowieso de vraag of hij geen verzekering wil. Antwoord je ‘nee’, dan vragen ze het je een klik verder nóg eens: ‘Ben je wel écht zeker?’ Zo word je voortdurend impliciet bang gemaakt.

»Welnu: zekerheid bestáát niet. Jammer, hè? Iemand kán kanker krijgen, je relatie kán op de klippen lopen, lijden is een deel van het leven. Alleen spiegelt men ons vandaag voor dat we in een tijdperk leven waarin álles mogelijk is. Vroeger was het misschien makkelijker. Ofwel hadden mensen simpelweg geen keuze, ofwel had God het laatste woord. Die religieuze ideologie bood ook een soort zekerheid. Nu die voor veel mensen is weggevallen, klampen we ons vast aan zogezegd objectieve criteria en statistieken. Maar daar kunnen we niet mee om.»

Twintig keer handen wassen

HUMO U zegt dat technologie onze verslaving aan controle versterkt. Hoe dan?

Denys «Technologie maakt die controle in de eerste plaats al mogelijk. Waarom hebben we mobieltjes? Angst is een belangrijke reden. Mensen kunnen het zich vandaag niet meer voorstellen dat hun kind van 15 zonder mobieltje zou rondlopen. Stel je voor dat er iets gebeurt en we kunnen niet bellen? Maar twintig jaar geleden gingen we altijd op stap zonder telefoon.

»Technologie versterkt ook onze afhankelijkheid. Er zijn nu apps waarmee je tot op twee uur nauwkeurig kunt zien of het zal regenen. Daar stem je dan je fietstocht op af. Mensen krijgen al stress als ze even geen wifi hebben en dus niet meer weten wanneer het zal regenen. Dat hou je toch niet voor mogelijk? Wat is er zo erg aan wat regen?»

HUMO Kunt u zelf om met onzekerheid?

Denys «Natuurlijk worstel ik er ook mee, maar ik probeer er bewust ruimte voor te laten. Ik heb bewust geen gps-toestel. Ik vind het best plezierig om af en toe verkeerd te rijden. Wie weet, ontmoet ik zo iemand en ontstaat er een boeiend gesprek. Dan gebeurt er tenminste iets. We zijn vergeten hoeveel rijke ervaringen mogelijk worden als je het onverwachte toelaat. Als je de controle kunt loslaten, kan er van alles ontstaan. Daar moeten we weer voor leren openstaan.

»Die controle is trouwens een illusie. Ze bevredigt niet, ze creëert alleen de behoefte aan nóg meer controle. Dat zie ik bij mijn patiënten met dwanggedachten. Ze bezweren hun angsten door rituelen. Ze denken dat ze niet zullen overlijden aan een enge ziekte als ze hun handen voldoende wassen. Maar na een tijd kunnen ze zichzelf niet meer geruststellen met drie keer handen wassen, maar pas na twintig keer.»

HUMO Nadat de wereld had gezien hoe verwoestend de orkaan Katrina in New Orleans was, zei de filosoof Daniel Dennett mij: ‘Het verschil met vroeger is dat je door het internet en de nieuwe media niet meer de luxe hebt om te zeggen: ‘Ik wist het niet.’’ Rampberichten komen permanent binnen en vreselijke beelden kun je online eindeloos herbekijken.

Denys «Dat klopt. Informatie van overal overspoelt ons. Neem nu de onthoofdingen door IS: je moet haast moeite doen om dat níét te weten. Als je het niet afbakent, word je er élke dag aan herinnerd. En zodra het woord ‘risico’ valt, zijn we extra alert.

»Toen ik onlangs in New York rondliep, liep er plots een dringende sms binnen op mijn mobieltje. ‘Brandon is vermist!’ Ik had geen idee wie Brandon was. Maar blijkbaar was iedereen met een mobieltje in New York automatisch ingelogd op dat lokale alarmsysteem. Die technologie kan helpen om een kind te vinden, maar het neveneffect is wél dat het een permanent gevoel van onveiligheid creëert. Je hebt ook geen keuze meer: die sms liep ongevraagd binnen. Dat is erg indringend: je mobieltje beschouw je toch als iets intiems, je gebruikt het toch voor privéberichten?

»Nu, ik zie stilaan ook een omgekeerde beweging: mensen nemen afstand van die permanente input. Ze kiezen zoals ik bewust voor een dumbphone, en voor weekbladen in plaats van kranten. Vanuit een behoefte aan meer rust, diepgang en inzicht.»

Populair bij populisten

HUMO In uw theatervoorstelling zegt u: ‘Angst werkt levenslang, want de associatie met wat ons bang maakte, gaat nooit weg.’ Is dat ook geen deel van de verklaring: dat heftige beelden zoals die van een onthoofding lang blijven hangen?

Denys «Je associeert een bepaalde gebeurtenis enkel met blijvende angst als je écht iets traumatisch meemaakt. Als een vrouw wordt aangerand door iemand met een blauwe jas, kan ze bijvoorbeeld weer in paniek slaan telkens als ze een man met een blauwe jas ziet. Maar onze huidige cultuur van de angst heeft niets te maken met de realiteit. Dat is net het vreemde. Er is geen enkel verband met het feit of er vandaag écht meer of minder redenen zijn om bang te zijn. Mensen hebben nooit langer of veiliger geleefd dan nu. Dit gaat over onze verbeelding. Vandaag gaat het over angst, niet over vrees.»

HUMO Wat is het verschil?

Denys «Vrees is gericht op een concreet en reëel object. Je bent bijvoorbeeld bang voor een slang. Angst is zoals een kind dat bang is in een donker bos vol geluiden. Er is niets concreets en dat maakt het juist zo beangstigend. Je weet niet goed waar je precies bang voor bent en dan slaat je fantasie op hol. Dat geluid kan van alles zijn: een monster, een alien, een verkrachter, Saddam Hoessein! Het eerste wat een mens dan doet, is op zoek gaan naar iets waarvoor hij bang moet zijn: ‘Hoorde ik een tak afbreken? Of was het een konijn? Of een wolf?’ Zodra je weet waar het geluid vandaan komt – het is bijvoorbeeld een wolf – kan je angst zich daarop richten en wordt het vrees. Je bent nog bang, maar je weet nu waarvoor. Dan kun je erover beginnen na te denken, het objectiveren en het zo in de mate van het mogelijke onder controle krijgen: ‘Het is een wolf, maar geen alien. En wolven zijn eng, maar ze vallen zelden mensen aan.’ Vrees is de overwinning op de angst. Vandaag zijn we vooral bang voor onze eigen verbeelding.»

HUMO Reageert de huidige generatie politici goed op die angstcultuur?

Denys «Nee. Ze laten zich er te vaak door leiden. Politici gebruiken angst ook om hun eigen beleid te verkopen. Wat doen populisten? Eerst maken ze mensen bang – ‘Besef je wel dat 10 procent van de vreemdelingen criminelen zijn? Besef je wel dat we zonder energie zullen vallen als Rusland Oekraïne binnenvalt?’ – om vervolgens hún oplossing te kunnen doorduwen. Angst is al eeuwen een machtig politiek wapen. Politici gebruiken het liever dan dat ze mensen proberen te kalmeren.»

HUMO Het kan nochtans wel. De Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt had bij zijn inauguratie tijdens de Grote Depressie één boodschap: ‘The only thing we have to fear is fear itself.’

Denys «Angst is soms de ergste kwaal. Terroristen zoals IS spelen daar perfect op in. Het gaat hen absoluut niet om die vier westerlingen die ze hebben gedood, wél om die miljoenen anderen overal ter wereld die nu vreselijk bang voor hen zijn geworden. De beelden van die onthoofdingen in de woestijn staan op het netvlies van élke West-Europeaan gebrand. Met die enkele doden hebben ze een gigantisch effect bereikt.»

HUMO Hoe moet je zo’n nieuws brengen zonder die angst te voeden? Er niet over berichten is geen optie.

Denys «Je moet het brengen, het blijft de realiteit. Maar je moet die in de juiste context plaatsen en een historisch perspectief geven. Waar komt IS vandaan, wat willen ze ermee bereiken? Je moet ook de juiste verhoudingen weergeven: het gaat over een beperkte groep extremisten.

»Hetzelfde met ebola. Als je uitlegt hoe je het virus wél en níét kunt oplopen, waarom dat risico hier zeer klein is en waarom het zich in Afrika wel kon verspreiden, objectiveer je die angst. Objectloze angsten zijn de ergste. Kennis is nog altijd de beste remedie. Daarom is het ook zo essentieel dat overheden in objectieve voorlichting investeren.»

HUMO Wat dan met heel wat gefundeerde kennis over de wereld van vandaag die niet bepaald geruststellend is? Denk maar aan de VN-klimaatrapporten, om maar iets te noemen.

Denys «Oké, de klimaatopwarming is een feit, maar zullen de gevolgen wel zo erg zijn als nu wordt beweerd? De klimaatopwarming is te abstract, daarmee haal je het nieuws niet. Maar als je zegt dat de zeespiegel zes meter zal stijgen, lezen mensen het wel. Dus horen we nu dat Nederland zal overstromen. Waarna weer iemand anders zegt: ‘Och, dat is pas over vijfhonderd jaar.’ Ik ben geen expert, maar zijn die gevolgen van de opwarming al zo duidelijk? Eigenlijk niet, en dat maakt ons onzeker.»

HUMO Wat we wél zeker weten, is dat we de CO2-uitstoot moeten inperken, maar dat bevoegde politici al jaren andere belangen laten doorwegen. Vergroot dat onze behoefte aan controle niet, dat we op zo veel domeinen machteloos zijn geworden? Arbeidssocioloog Richard Sennett beschrijft dat in zijn boek ‘De flexibele mens’: een baan voor het leven is voorbij, relaties zijn instabiel...

Denys «Die politieke en sociale machteloosheid speelt zeker mee. De maatschappelijke ontwikkelingen volgen elkaar steeds sneller op en de wereld wordt complexer. Ik werk in een ziekenhuis, maar ook daar heb je de ene reorganisatie na de andere. Mensen worden er nog maar voor vijf jaar aangesteld. We leven in een tijd die veel onzekerder is dan vroeger. Ik vraag me vaak af wat die onzekerheid ons eigenlijk kost. Het vertrouwen in elkaar is daardoor ook afgenomen, daar betalen we zeker een prijs voor.»

Compleet verlamd

Plots schrik ik op. Mijn handtas is verdwenen. Meteen zie ik het worstcasescenario voor me: gestolen! Geld weg! Sleutels weg! In paniek begin ik overal te zoeken, om twee minuten later beschaamd te ontdekken dat het onding netjes ligt waar ik het zelf had laten slingeren. ‘De perfecte illustratie van wat angst met je doet,’ zegt Denys lachend. ‘Het is een emotie die je hele wereld in één seconde compleet verandert. Het verschil tussen angst en een diepgaand inzicht is dat een inzicht je als persoon intact laat, en angst niet. Die emotie is zo overweldigend dat het je als persoon verandert. Kijk naar jezelf: je schiet in paniek en je zou tijdens het interview naar buiten rennen om die tas te gaan zoeken.’

HUMO (bloost) Dat kan ik helaas niet helemaal ontkennen.

Denys «Angst zet aan tot actie. Emotie komt van het Latijnse werkwoord e-mo-vere, dat betekent letterlijk: in beweging brengen. En angst is een allesomvattende emotie die héél lichamelijk is. Maar neurobiologisch heb je twee systemen: je hebt angst die verlamt en angst die activeert. Dat is onderzocht bij kleine kindjes. Wetenschappers lieten een robot naar hen toe komen. Sommige kinderen waren meteen geïnteresseerd, anderen renden huilend weg van de robot. Een derde groep raakte verlamd van angst zodra ze die robot zagen. We hebben dus een ingebouwd mechanisme waardoor de ene geneigd is actief nieuwe dingen te onderzoeken, terwijl anderen totaal blokkeren.»

HUMO Werkt de angstcultuur van vandaag niet vooral verlammend in plaats van activerend?

Denys «Ja, maar ik denk dat we op een kantelpunt zitten. Mensen beginnen stilaan te beseffen hoezeer onze angstcultuur ons inderdaad verlamt, en hoe absurd en contraproductief dat is. Denk aan die vloeistoffen die we nu al jaren moeten afgeven voor we het vliegtuig instappen. Waarom? Omdat ooit enkele mannen in Groot-Brittannië ‘misschien’ iets met vloeistof wilden doen. Intussen staan we nog steeds uren in de rij. De hoofdreden? Angst. We laten onze vrijheid verregaand beperken voor de illusie van controle.»

HUMO Geeft u dan nooit toe aan angst?

Denys «Soms. Toen ik onlangs naar Teheran vertrok voor een congres, dacht ik ook even: ‘Shit, wat als ik in Iran word ontvoerd en bij IS beland als gijzelaar? Ik zou toch best geld kunnen opleveren?’ Complete nonsens, maar het speelde wél door mijn hoofd. Ik heb ook die beelden van gijzelaars in oranje pak gezien. Iran ligt naast Irak en veel westerlingen zie je er niet. Iemand moest maar eens op het idee komen. Maar goed, ik ben gewoon vertrokken.»

HUMO Is dat ook het beste wat je kunt doen: je angst in de ogen kijken?

Denys «Wanneer je door angst wordt overvallen, moet je jezelf altijd afvragen: waarom ben ik bang? We zijn vergeten dat angst ook erg positief kan zijn: ze steekt doorgaans de kop op als zich plots nieuwe mogelijkheden aandienen. Stel dat iemand je plots een nieuwe baan aanbiedt. Een droomjob, maar wél onzeker, en je moet ervoor naar Azië verhuizen. Ineens worden al je zekerheden ter discussie gesteld. Dat boezemt veel mensen angst in. Ze gaan op de rem staan: ‘Ik heb nu toch ook goed werk? En is dat wel fijn voor mijn partner en mijn kinderen?’

»Angst drukt ons met onze neus op keuzemogelijkheden die we nooit voor mogelijk hadden gehouden. Het confronteert ons met de ultieme vrijheid, met het idee dat alles kan. Angst is een emotie die ons doet wankelen. Dat moment is net interessant: dan gebeurt er iets creatiefs. Stel dat jij het aanbod zou krijgen om naar Noord-Korea te gaan om eens te gaan kijken: zou je het doen of niet?»

HUMO Ik zou even aarzelen, maar het waarschijnlijk wel doen.

Denys «Misschien ben je daarom ook journalist. Maar veel mensen doen dat niet. Ze houden dat deurtje naar de vrijheid liever dicht, zelfs als zich geweldige kansen aandienen. We doen meer dingen níét vanuit angst dan dat we dingen wél vanuit verlangen doen. Veel keuzes worden erdoor bepaald. We richten ons leven niet in volgens wat we het liefst zouden wíllen doen, maar volgens wat veilig is. We gaan niet voor die droomjob, want dat durven we niet, we kiezen voor een veilige baan.

»Mensen zijn eigenlijk heel beperkt, ze kiezen altijd voor hetzelfde, voor wat vertrouwd is. Terwijl getriggerd worden door iets buiten je bekende, veilige wereld net een manier is om buiten jezelf te treden en jezelf te overstijgen. Wie zijn angst heeft overwonnen – of dat nu met bungeejumpen is, een cursus Chinees of een job in het buitenland – noemt het gevoel nadien onbeschrijfelijk. Elke portie angst die je durft te overwinnen, maakt je zoveel rijker. Alleen blijft dat positieve gevoel niet duren. Mensen worden nog steeds meer afgeschrikt door angst dan aangetrokken door de beloning die ze kunnen verwerven.»

HUMO Hoe komt dat?

Denys «Angst blijft één van de meest diepgaande en lichamelijke emoties die je kent: verlammend, zinderend. Soms voelt het bijna alsof je dood gaat. Mijn advies als je bang wordt: sta erbij stil. Probeer die angst te herkennen en te achterhalen wat hij met je doet en waarom. Het is een moment waarop je ontzettend veel kunt leren. Ontrafel die angst! Dan wordt het intrigerend in plaats van afstotend.»