Een op de drie bazen gluurt mee op de computer van de werknemer. Mag dat zomaar?

Onder het motto ‘vertrouwen is goed, controle is beter’ zetten steeds meer bedrijven sinds corona in op gluurapparatuur om de productiviteit van hun thuiswerkende werknemers te controleren. Maar heeft dat nut? En mag dat wel?

Hoe kun je controleren of je thuiswerkende werknemers even productief blijven? Door elk halfuur foto’s van hen via de webcam te nemen natuurlijk. Koppel die foto’s vervolgens aan screenshots van hun pc-scherm, een verslag van welke apps ze gebruiken en het aantal toetsen dat ze per uur aanslaan, en voilà: een gedetailleerd rapport van de huidige toewijding van je werknemer. Het mag dan wel klinken als de intro van de betere ‘Black Mirror’-aflevering, toch is dergelijke controle nu al realiteit bij een stijgend aantal bedrijven, zo blijkt uit onderzoek en peilingen.

De surveillancetechnologie voor het werk komt overgevlogen uit de wereld van de spionage en de financiële sector, waar ze bestemd was om gevaarlijke datalekken of handel met voorkennis te verhinderen. Maar nu de pandemie een groot deel van de werknemers tot thuiswerken dwingt, vindt die ‘gluurapparatuur’ ook haar weg naar tal van andere sectoren. Volgens adviesbureau Gartner is het aantal bedrijven dat zulke software heeft aangeschaft tijdens de coronapandemie van één op de tien naar één op de drie gestegen. En de vraag neemt nog toe, merken ze bij softwareplatform Capterra. Daar steeg de vraag naar surveillancesoftware in de eerste drie maanden van 2021 met zo’n 60 procent ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar.

Ondanks dat er in Europa strengere privacywetten gelden, heeft ook hier gluurapparatuur al voet aan de grond gekregen. In een peiling van de Nederlandse vakbond CNV geeft 13 procent van de Nederlanders aan dat hun werkgever hen met behulp van software monitort. “Dit betekent dat ruim een half miljoen werkenden dus voortdurend in de gaten worden gehouden door hun werkgever. In de praktijk ligt dit getal waarschijnlijk nog hoger omdat niet iedereen de bedrijfssoftware goed kent”, zegt CNV-voorzitter Piet Fortuin. Ook het Rathenau Instituut, dat op verzoek van de Nederlandse Tweede Kamer het fenomeen onderzocht, stelde vast dat sinds corona “de vraag naar monitoringssoftware duidelijk is toegenomen”.

Bij de Belgische Gegevensbeschermingsautoriteit zijn nog geen klachten van werknemers binnengekomen. “Maar het zou me sterk verbazen mocht het hier nog niet gebeuren”, zegt privacyexpert Matthias Dobbelaere-Welvaert. “Dat er nog weinig meldingen van zijn, komt vooral omdat veel werknemers geen idee hebben welke software allemaal op hun werklaptop staat. En als ze wel op de hoogte zijn, dan is het helemaal niet makkelijk om zulke praktijken aan te klagen. Je zou toch verwachten dat hier onderzoek naar komt.”

Zo wijst Dobbelaere-Welvaert erop dat er wel meer klachten komen van studenten, omwille van gelijkaardige software die op basis van hun oogbewegingen nagaat of ze thuis bij examens niet naast het scherm kijken. “Studenten worden dan ook niet betaald door hun universiteit.”

Dip in productiviteit

Maar hoe werkt zulke monitoringssoftware in de praktijk?

InterGuard, een van de bekendste merken van surveillancesoftware, houdt bijvoorbeeld het aantal e-mails bij dat je verzendt, het aantal websites of apps dat je bezoekt, het aantal documenten dat je opent of het aantal toetsaanslagen. Op basis daarvan kan het een profiel opstellen. Als je gedrag op de eerste werkdag na de heropening van de terrassen significant van je gemiddelde werkdag afwijkt, kunnen de knipperlichten aanspringen.

“Als je doorgaans op een dag tien e-mails verstuurt, vijfduizend tekens typt en drie uur actief bent, en plots ben je slechts een uur actief en typ je maar duizend tekens, dan zit er een dip in je productiviteit”, schrijft CEO Brad Miller op de website van InterGuard. “Of als je normaal tien documenten bekijkt en er twee print, en een bepaalde dag bekijk je er vijfhonderd en print je er tweehonderd, dan kan dat erop wijzen dat je misschien documenten aan het stelen bent om je vertrek voor te bereiden.”

Software als Teramind gaat dan weer na hoe vaak je afgeleid bent, op basis van hoe snel je tussen websites en apps schakelt. Volgens aanhangers staat zulke monitoringssoftware werkgevers toe om proactief in te grijpen als ze de productiviteit van hun werknemers zien kelderen. Het zou zelfs gezondheidsvoordelen bieden, zegt adviesbureau Gartner. Als een algoritme op basis van foto’s of je aantal toetsaanslagen zou vaststellen dat je gestrest bent, zou de software je kunnen adviseren om even een theepauze en wat yogastretches in te lassen.

Geen juridische grond

Dat argument volstaat echter niet om op die manier iemands privacy te schenden, vinden privacyexperts. “Zulke verregaande controle is misschien gebruikelijk in spionage of het bankwezen", zegt Eva Blum-Dumontet, senior researcher bij Privacy International. “Maar dat zijn nu eenmaal goedbetaalde, hooggekwalificeerde beroepen waarbij je vaak met gevoelige informatie werkt. De strengere controle is de prijs die je daarvoor moet betalen. Maar mensen die in marketing werken, hebben zich niet opgegeven om om de zoveel minuten screenshots van hun scherm te laten nemen of hun surfgedrag te laten monitoren.”

Volgens Dobbelaere-Welvaert is 90 procent van die software in Europa illegaal. Om persoonsgegevens te verwerken, moeten bedrijven volgens de GDPR-regelgeving namelijk een verwerkingsgrond hebben, zoals toestemming. “Maar die toestemming moet zowel vrij als specifiek zijn. De werknemer moet dan eerst en vooral precies weten wat die software doet. Maar zelfs als dat het geval is, kun je moeilijk spreken van een vrije relatie, want je bent natuurlijk afhankelijk van je werkgever.”

Ook van ‘gerechtvaardigd belang’ is volgens Dobbelaere-Welvaert geen sprake. “Om zo’n privacyinbreuk te rechtvaardigen, moet je al heel overtuigend het belang van zulke software kunnen aantonen. Dat lijkt me moeilijk. Ik zie echt geen enkele juridische grond om zo’n verregaande controle te rechtvaardigen.”

Bovendien kun je bij onrechtmatig gebruik van de software niet bijster veel doen. Je kunt natuurlijk wel een poging tot bemiddeling via de Gegevensbeschermingsautoriteit aanvragen. “Maar door de relatie met je werkgever ligt dat in de praktijk gevoelig", zegt Aurélie Waeterinckx, woordvoerder van de Gegevensbeschermingsautoriteit. “Bij de arbeidsrechtbank maak je dan weer weinig kans om een sanctie af te dwingen, omdat het nu eenmaal lastig is om aan te tonen welke schade je eronder geleden hebt.”

Wantrouwen creëert wantrouwen

Het zou misleidend zijn om alleen te focussen op de extreme, vaak illegale uitwassen van de surveillancesoftware. Zeker in Europa komen die vooralsnog slechts bij een minderheid van de bedrijven voor. Maar ook met software als Teams of 365 van Microsoft, Slack of Google Workspace, die op bijna elke werkcomputer te vinden zijn, kunnen werkgevers bijvoorbeeld zien wanneer je actief bent.

“Heel veel mensen hebben niet in de gaten dat zo goed als iedereen in bepaalde mate met surveillance te maken krijgt”, zegt Djurre Das, die namens het Rathenau Instituut het gebruik van gluurapparatuur in Nederland onderzocht. “Met My Analytics kun je elke dag een rapportje krijgen van hoeveel mails je hebt verstuurd, of hoeveel tijd op het internet je gesurft hebt, hoe productief je bent geweest in vergelijking met andere dagen. Illegaal is dergelijke zelfsurveillance niet, maar het heeft wel een invloed op hoe we ons werk evalueren.”

Of monitoringssoftware kan helpen om de productiviteit van werknemers te verhogen, is ook nog maar de vraag. “Als mensen het gevoel hebben dat ze constant in de gaten worden gehouden, leidt dat tot meer stress en minder betrokkenheid, wat net de prestaties kan verminderen”, zegt organisatiepsycholoog Eva De Winter (Otolith Consulting). Zo toonde een onderzoek van Baylor University (Texas) aan dat er een sterke correlatie is tussen het gebruik van gluurapparatuur en spanning tussen het personeel, minder jobtevredenheid en meer ontslagen. “Achter al die monitoring zit het achterliggend idee dat werknemers niet werken als ze niet gecontroleerd worden. Zo’n wantrouwen creëert net verzet en wantrouwen. Want als je geen vertrouwen voelt, waarom zou je dan nog moeite doen?”

Onderzoek uit Finland toont dan weer aan dat surveillancesoftware werknemers wel kan motiveren om bepaalde beloningen na te streven, maar dat het tegelijk de intrinsieke motivatie en creativiteit van de werknemers ondermijnt. “Als mensen alleen werk verrichten met de monitoring in het achterhoofd, krijg je perverse effecten", zegt De Winter. “Veel mensen gaan dan vooral ervoor zorgen dat ze druk bezig zijn of focussen op zaken die er minder toe doen.” Iedereen kent ze wel, collega’s die liever een mail te veel sturen om de dode momenten op te vullen.

Autonomie geven

De rode draad in alle gluurapparatuur is dat we steeds meer de waarde van ons werk in data proberen te gieten. Maar als je in een callcenter werkt, dan is het niet alleen het aantal telefoons dat je er per uur doorjaagt van belang, maar vooral ook hoe goed je je klanten helpt. Alleen is dat laatste veel lastiger te meten. “Kwantitatieve data betekent dus weinig zonder ook de menselijke context”, zegt Djurre Das.

Maar hoe moet het dan wel?

Volgens De Winter moeten werkgevers niet vertrekken vanuit achterdocht, maar net hun werknemers autonomie durven te geven. “Dit wil voor alle duidelijkheid niet zeggen dat je alles volledig loslaat. Je kunt nog steeds duidelijke doelstellingen naar de werknemers opstellen, met een concrete streefdatum. Vervolgens kun je opvolgen en begeleiden. Maar hoe die doelen precies bereikt worden, dat kunnen werknemers zelf bepalen, dat hoef je als leidinggevende niet steeds te doen.”

Ook Dobbelaere-Welvaert wijst erop dat er alternatieven zijn om werknemers op te volgen als het even minder loopt - ook met software. “Je kunt dan afspreken om iemands productiviteit voor een bepaalde periode te monitoren. Dat is een pak proportioneler dan zomaar duizenden werknemers voortdurend te controleren.”

Scharniermoment

Natuurlijk is enig toezicht op ons werk niks nieuws. Bij de oude Egyptenaren stonden al toezichthouders bij de bouw van de piramides, tijdens de Industriële Revolutie leidde de omslag naar werk in grote fabrieken tot de ontwikkeling van personeelsmanagement. Zorgt de plotse golf aan thuiswerk door corona voor een nieuw scharnierpunt in onze relatie tot werk, en het toezicht daarop?

“Historisch zie je met elke verandering in ons werk de spanning tussen werkgevers en werknemers weer opborrelen”, zegt Blum-Dumontet. “Door het thuiswerken kregen leidinggevenden het gevoel dat ze de controle voor een stuk verloren. De opmars van deze surveillancesoftware is daar een gevolg van, maar het is belangrijk dat werknemers en vakbonden dat een halt toeroepen. Als gluurapparatuur genormaliseerd raakt, dan zal het veel lastiger zijn om dat later terug te draaien. Uiteindelijk draait het hierom: is dit een werkomgeving waarin we willen leven?”

(DM)