Er zit meer in je genen dan je denkt: van IQ over politieke voorkeur tot geluk

‘Dat zit in de genen: hoe vreemdgaan en 49 andere menselijke trekjes erfelijker zijn dan gedacht’ is lang niet het eerste boek over genetica, maar toch is het bijzonder. Voor het eerst plakken wetenschapsjournalisten Martijn van Calmthout en Mieke Zijlmans een erfelijkheidspercentage op een hele lijst menselijke eigenschappen. Het levert opvallende cijfers op: alcoholisme heeft een genetische factor van 50 procent, lichaamstaal 40 procent, slapeloosheid 51 procent.

'Zelfs vreemdgaan zit meer in uw genen dan tussen uw benen'

Martijn van Calmthout «Die cijfers komen uit een groot onderzoek van de Vrije Universiteit van Amsterdam, waar dit boek een uitwerking van is. De voorbije jaren hebben ze daar allerlei literatuurstudies samengebracht over de erfelijkheid van... nou ja, van nagenoeg álles: het ging van schizofrenie over familierelaties tot brandend maagzuur. Het leverde een aantal aha-erlebnisachtige ervaringen op: van een aantal eigenschappen had je niet gedacht dat er een erfelijke component in zat – voor de ene al sterker dan voor de andere.»

HUMO Uit de waslijst hielden jullie er 50 over. Wat was voor u de opmerkelijkste?

Van Calmthout «Een groot deel van het genetisch onderzoek spitst zich toe op ziektes. Dat vind ik niet zo spannend: het is niet zo raar dat een flink deel van de ziektes op de één of andere manier een genetisch aandeel heeft. Zo hebben we het in ‘Dat zit in de genen’ niet over verkoudheid. Een verkoudheid is niet genetisch bepaald, wel onze gevoeligheid ervoor. Dat heeft te maken met ons afweersysteem. Je kunt je wel voorstellen dat je als ouder je goede of zwakke afweersysteem doorgeeft aan je kinderen. Over kanker hebben we het evenmin: over de genetica van kanker kun je een apart boek schrijven.

»Maar om op je vraag te antwoorden: dat vreemdgaan staat niet per ongeluk in de ondertitel. Dat vond ik de vreemdste erfelijk bepaalde eigenschap. Op zich was het al verwonderlijk dat er studies bestaan die expliciet kijken naar de genetische component van onze neiging tot vreemdgaan. Maar die zijn er dus wel: onderzoekers zijn te weten gekomen dat vreemdgaan weliswaar niet wordt gedomineerd door de genen – een vreemdgaande vader betekent niet per se dat jij ook die neiging hebt – maar voor één vijfde zou je dat gedrag toch kunnen verklaren door ouders die ook die neiging vertonen.

»In eerste instantie verwacht je die erfelijke component niet bij vreemdgaan. ‘Dat kies je toch zelf,’ denk je. Maar denk je er verder over na, dan kun je redeneren: ‘Het heeft misschien met karakter, met impulsiviteit te maken.’ En van ons karakter is het niet zo moeilijk te geloven dat we het deels aan onze ouders te danken hebben.»

HUMO Belangrijk was een onderzoek aan de universiteit van New York: bij mensen met veel partners vonden ze een genvariatie die mensen met weinig partners niet hebben.

Van Calmthout «Precies. Die variatie speelt zich af in het gen DRD4. Daar weten we van dat het nauw betrokken is bij impulsief gedrag. Dat gen is de drijvende kracht achter het zoeken naar spanning en sensatie, en het speelt om die reden ook een rol bij bijvoorbeeld alcoholisme en andere vormen van verslaving.

»Maar net als voor veel genetische trekken geldt ook voor vreemdgaan en verslaving: we blijven uiteindelijk zelf verantwoordelijk. Dat is de boodschap van het boek: aanleg is niet hetzelfde als uitkomst. Het volwassen IQ is bijvoorbeeld voor ongeveer 80 procent erfelijk, maar die hoge erfelijkheidsfactor betekent niet per definitie dat hoogbegaafde ouders ook slimme kinderen krijgen. Integendeel: de kans dat het kind onder hun eigen niveau zal zitten, is vrij groot. Zo werkt statistiek nu eenmaal.»

HUMO Ook onze politieke voorkeur heeft met genen te maken.

Van Calmthout «Je politieke voorkeur lijkt bij uitstek iets waarover je rationeel beslist. Tegelijk word je zwaar beïnvloed door je omgeving: kom je uit een socialistisch nest, dan is de kans betrekkelijk groot dat je zelf ook zo’n politieke opvatting hebt. Maar nu blijkt dus dat er ook een erfelijke kant aan zit.»

HUMO Het heeft te maken met de manier waarop we op onze omgeving reageren: de één is angstiger, de ander heeft meer vertrouwen in de medemens.

Van Calmthout «En daarin zit een erfelijke component. Sociologen hebben al interessante verbanden ontdekt: in de Verenigde Staten zijn van nature angstige mensen vaker pro doodstraf en vóór hoge uitgaven voor militaire doeleinden.»

HUMO Oké, nu weten we dat er overal een erfelijk kantje aan zit. Maar wat doen we met die kennis?

Van Calmthout «Als je het BRCA1-gen hebt en dus vrij zeker bent dat je borstkanker zult krijgen, dan leidt dat gegeven tot ernstige levensvragen. Bij het borstkankergen is dat vrij concreet, maar daarna wordt het al snel diffuser. Neem nu het evenwichtsgevoel: of je kind nu wel of niet over een evenwichtsbalk kan lopen, daar lig je niet wakker van. Maar toch is het niet onbelangrijk. Als je in de gymles ziet dat sommige kinderen voortdurend van de balk vallen, dan is dat niet omdat ze hun best niet doen, maar misschien wel een stukje biologie dat je daar aan het werk ziet. Het geeft je een zekere relativering van wat mensen wel of niet kunnen. We denken snel: ‘Als die mensen maar beter hun best zouden doen, eerder naar bed zouden gaan of verstandig zouden eten, dan zouden ze niet zo ongezond of onhandig zijn.’ Maar niet alles is eigen verantwoordelijkheid. Je kunt de biologie niet van alles en nog wat de schuld geven, maar het speelt wél een rol: dat is de bottomline van het boek.»

HUMO Het hoofdstuk over levensgeluk verraste me: zelfs ons talent voor geluk is voor meer dan één derde biologisch bepaald.

Van Calmthout «Dan hebben we het voor alle duidelijkheid over je kijk op het leven, niet of je de loterij gaat winnen (lacht). De manier hoe je met het leven omgaat en of je daar je goeie humeur bij bewaart, is wel degelijk iets wat niet iedereen zomaar is gegeven. Niet dat mensen die er geen aanleg voor hebben nooit vrolijk door het leven zullen gaan, maar het zal hen misschien moeilijker afgaan dan anderen.»

HUMO Opbeurend nieuws.

Van Calmthout «Misschien stellen mensen met meer talent voor geluk gewoon minder hoge eisen. Het klinkt ook heel nobel, aanleg hebben voor levensgeluk, maar het kan best zijn dat die mensen om een heleboel andere redenen helemaal niet zo spannend of interessant zijn.

»Ook hier kun je denken: ‘Wat heb je nu aan dat onderzoek?’ Maar achter dat levensgeluk schuilt natuurlijk een heel spectrum: het gaat van heel gelukkig tot diep ongelukkig. Belangrijker dan het geluk zijn de gevallen waarin het fout gaat, zoals bij een depressie die tot suïcide kan leiden. Of iemand al dan niet aanleg heeft voor levensgeluk, kan misschien wel helpen bij een betere diagnose en bij het inschatten van de risico’s voor een depressie.»

HUMO De genetica bulkt nog altijd van de vraagtekens. Komt u niet beter over tien jaar nog eens terug met uw boek?

Van Calmthout (lacht) «Het is vroeg dag, ja. Dit is niet het laatste woord over genetica, nog afgezien van wat we ermee aan moeten. We hebben lang veel te simplistisch gedacht: één ziekte, één gen. Nu weten we dat er niet één gen voor leren, één gen voor levensgeluk of één gen voor geheugencapaciteit bestaat. Het is bijna altijd een samenspel van genen. Soms zelfs van genen die er helemaal niks mee te maken lijken te hebben. Zo is er een verband tussen ons geheugen en een gen dat een rol speelt bij de nierwerking. En als we eerlijk zijn, dan begrijpt niemand goed waarom. Wie weet, is het stom toeval. Maar net zo goed begrijpt iemand het over tien jaar wél. En als wetenschapsjournalist kan ik dan alleen maar denken: ik ben heel benieuwd.»

Martijn van Calmthout & Mieke Zijlmans, ‘Dat zit in de genen’, Lannoo