Europa schrikt van haar eigen migratiebeleid

De migratiecrisis van 2015 heeft het Europese migratiebeleid rigoureus veranderd. Afschrikking is sindsdien het motto. Voorzichtig begint een tegenreactie vorm te krijgen. ‘We zijn mensen, geen beesten’

Vanuit een helikopter kijkt Ursula von der Leyen door een klein rond raampje naar de Grieks-Turkse grens beneden in de verte. Het beeld komt uit een filmpje dat de voorzitter van de Europese Commissie vorige week op Twitter zette na haar bezoek aan Griekenland. Een bezoek dat, als je op de video afgaat, meer weg leek te hebben van een missie naar het front. Met een opzwepend muziekje op de achtergrond zien we Von der Leyen de helikopter instappen, de Griekse premier omhelzen en handen schudden met militairen.

De camera zoomt niet in op de situatie onder haar in het stukje niemandsland bij de grensovergang. Andere camera’s deden dat wel. Ze legden de duizenden mensen vast, die zich daar hebben verzameld sinds Turkije een paar weken geleden aankondigde hen niet langer te zullen tegenhouden. De camera’s werden ook gericht op de om de paar meter opgestelde Griekse grensbewakers, de politieagenten die traangas op de vluchtelingen afvuren. ‘We zijn mensen, geen beesten’, roept een man in de camera van Deutsche Welle.

We willen een heel duidelijke boodschap van solidariteit afgeven, vat Von der Leyen haar bezoek na afloop tijdens een persconferentie samen. ‘Europese solidariteit met de Grieken’. Ze dankt Griekenland, omdat het land het ‘schild’ van Europa is, en om die boodschap kracht bij te zetten, gebruikt ze het Griekse woord ‘aspida’. Een schild dat ze bovendien belooft te versterken. Een snelle interventiemacht van Frontex – het Europese grensagentschap – zal in stelling worden gebracht met onder meer honderd extra grensbewakers, zes patrouilleboten en twee helikopters. Alles moet worden gedaan om de grens te beschermen, draait ze niet om haar doel heen.

‘We moeten deze crisis met solidariteit tegemoet treden’

Zo’n 1500 kilometer verderop, in het Duitse Passau, nam nog geen vijf jaar geleden haar voorganger ook het woord ‘solidariteit’ in de mond. ‘We moeten deze crisis met solidariteit tegemoet treden’, zei Jean-Claude Juncker bij een bezoek aan een registratiecentrum voor asielzoekers in de Beierse stad. In de maanden ervoor waren, toen het conflict in Syrië een dieptepunt bereikte, honderdduizenden mensen naar Europa gevlucht. Nog geen 0,11 procent van de bevolking van Europa, relativeerde Juncker hun aantal bij die gelegenheid.

Een groot contrast met Libanon bijvoorbeeld, waar een op de vier inwoners vluchteling is, rekende hij zijn toehoorders voor. Juncker liep in Passau tussen de veldbedden die in allerijl in keurige rijen waren neergezet en sprak zijn waardering uit voor vrijwilligers en hulpverleners. ‘Dit is hoe Europa zou moeten zijn. Dit is niet de tijd om te praten over hekken en muren.’

Maar die tijd brak al snel aan. Slechts een paar maanden later schudde Juncker – samen met de voorzitter van de Europese Raad Donald Tusk – de hand van de Turkse premier Ahmet Davutoglu. De EU-Turkijedeal was daarmee ­beklonken. In dat akkoord beloofde ­Ankara vluchtelingen en migranten die naar Europa willen reizen, tegen te houden in ruil voor financiële steun. Een voor het oog onzichtbaar schild verrees bij de Turkse grens.

En niet alleen daar. Ook in de woestijn van het door burgeroorlog verscheurde Libië bouwde Europa afgelopen jaren gestaag aan het creëren van een bufferzone buiten de Europese grenzen. Zo werd de Libische kustwacht miljoenen euro’s beloofd om mensen tegen te houden die naar Europa willen oversteken. En ook de vele ­afspraken die de Europese Unie sinds 2016 met andere Afrikaanse landen heeft gemaakt zijn onder meer bedoeld om het fort verder te stutten. In Europese landen zijn vluchtelingen een belangrijk onderwerp bij verkiezingen, antimigratiepartijen poppen op.

Vastgehouden, uitgebuit en mishandeld

Hoe gaat het ondertussen met de vluchtelingen en migranten zelf? Af en toe vangt het publiek een glimp op van hun situatie. Korrelige beelden van boten met tientallen mensen aan boord, die weken op de Middellandse Zee dobberen, omdat geen haven hen toelaat. Iemand van de Libische kustwacht die mensen hardhandig terug dirigeert naar Libië, waar mensen in volgepakte detentiecentra vertellen dat ze worden vastgehouden, uitgebuit en mishandeld.

Soms brengen de beelden een schokeffect teweeg. Zoals die keer dat CNN met een verborgen camera een mensenveiling in Libië bezoekt: voor een mens wordt een paar honderd euro geboden. Of als in de chaos van het Libische conflict een bom een detentiecentrum in Tripoli treft met tientallen ­doden als gevolg. Dan lijkt er even beweging. De kwetsbaarste mensen worden met hulp van de EU geëvacueerd. Niet rechtstreeks naar Europa, maar naar Rwanda vanwaaruit ze zullen worden herverdeeld, ook naar Europese landen. Maar die herverdeling – en daar kunnen de Grieken over meepraten – voltrekt zich traag.

Op de Griekse eilanden, waar tienduizenden asielzoekers moeten blijven tot hun procedure is afgerond, stapelen de problemen zich op. Athene klaagt over gebrek aan steun uit Brussel. De beelden die uit het uitpuilende kamp Moria op het eiland Lesbos komen, doen denken aan vluchtelingenkampen elders in de wereld. Kinderen spelen er tussen het vuil, er is gebrek aan schoon water en aan adequate medische zorg.

Sinds 2015 heeft de EU door het sluiten van allerlei deals en akkoorden een nieuwe werkelijkheid gecreëerd, die niet altijd strookt met de internationale regels die zijn bedacht om vluchte­lingen te beschermen. Mensen worden letterlijk teruggeduwd naar een soms onveilige situatie. Daarvan is nu een laatste staaltje zichtbaar bij de Grieks-Turkse grens, waar Athene het internationale recht op het aanvragen van asiel een maand heeft opgeschort. The New York Times berichtte gisteren over een geheime locatie waar migranten en vluchtelingen worden vastgezet om vervolgens naar Turkije te worden uitgezet.

Vooral veel over cijfers gesproken

De tijd die Europa in 2016 door de deal met Turkije feitelijk kocht om een gemeenschappelijk migratiebeleid en asielsysteem te ontwerpen, lijkt vooral te zijn opgegaan aan plannen voor het afschrikken en weren van asielzoekers. Ideeën over hotspots, ontschepingsplatforms en het verder uitbesteden van asielprocedures aan niet-Europese landen buitelen over elkaar heen tijdens de verschillende migratieverga­deringen van Europese leiders, waarbij vooral veel over cijfers wordt gesproken.

Een terugkeer naar een gevoel van gedeelde menselijkheid is nodig, zo ­benadrukte de hoge commissaris voor de mensenrechten van de VN Filippo Grandi anderhalf jaar geleden in een ­oproep, waarin hij de ontmenselijking van vluchtelingen en migranten aan de kaak stelde. Geleidelijk aan zijn oorlogstermen het vluchtelingendebat van de politiek en de media binnengeslopen. Soms worden grote groepen asielzoekers als ‘invasie’ aangeduid en de landen waar ze als eerste aankomen als ‘frontstaten’. Letterlijke schoten zijn te zien in een video die vorige week naar buiten kwam. Vanaf een boot van de Griekse kustwacht wordt in het water geschoten om een groep asielzoekers te doen omkeren.

De recente gebeurtenissen bij de Grieks-Turkse grens hebben een schok teweeggebracht. En niet alleen bij vluchtelingen en migranten. Ook Europa lijkt van zichzelf te schrikken. Afgelopen dagen boden verschillende landen aan om honderden kinderen die zonder ouders vastzitten op de Griekse eilanden, op te nemen.

Ook Ursula von der Leyen veranderde haar toon. Eerder deze week zei ze dat het beschermen van de grens en fundamentele rechten hand in hand moeten gaan. ‘We verwachten dat fundamentele rechten worden gerespecteerd, inclusief het recht op asiel.’

Ⓒ Trouw