‘Filosofie is geen slechte keuze.’ Met deze studies heb je later wél een baan

Het coronavirus deed ook de arbeidsmarkt naar adem happen: het aantal vacatures nam een duik, en voor het eerst in jaren telde Vlaanderen meer dan 200.000 werkzoekenden. De malaise is slechts het begin, want een crisis gaat traditioneel gepaard met een automatiseringsgolf die de economie op haar kop zet, en jobs doet verdwijnen en verschijnen. Tieners die voor de zomer van hun studiekeuze staan, denken dus beter twee keer na. Welke diploma's en beroepen zijn toekomstbestendig? Is ons onderwijs überhaupt voorbereid op de nieuwe realiteit? En hoe bang moeten we zijn van de robots?

Lees ook deel 1 van ons dossier studiekeuze: met deze vier beroepen zit u gebeiteld

De economie zal zich de komende jaren herstellen, is de verwachting. De generatie die in 2025 afstudeert, zal dus geen moeite hebben om jobs te vinden in de sectoren die ook vóór de komst van het virus naar arbeid snakten.

CANDICE DE WINDT (directeur onderwijs en onderzoek, Odisee Hogeschool) «18-jarigen moeten zich over knelpuntberoepen alvast geen zorgen maken: die zijn here to stay. Wie voor informatica kiest, elektronica-ICT, verpleegkunde, ergotherapie, om het even welke STEM-opleiding (wetenschappelijke richting, red.) of een lerarenopleiding, zit gebeiteld. Bedrijven zullen die studenten van de schoolbanken blijven plukken.»

HUMO Niet alle scholieren willen leraar, informaticus of ingenieur worden.

ANS DE VOS (professor aan de Antwerp Management School) «Dat klopt, en dat is ook niet nodig. Ik zou niet in een wereld willen leven met alleen ingenieurs en zonder historici.

»Wie focust op de lijstjes met knelpuntberoepen, ziet alleen de probleemsectoren op korte termijn. Zeker als 18-jarige is dat geen goed idee. Je moet vooral doen waar je zin in hebt, en niet zomaar een knelpuntberoep najagen.»

HUMO Wat als een tiener zin heeft in een master audiovisuele kunsten? Volgens het meest recente schoolverlatersrapport van de VDAB zoekt meer dan 20 procent van hen een jaar na afstuderen nog steeds werk.

JOKE VAN BOMMEL (woordvoerder VDAB) «Als kunst echt je passie is: ga ervoor. Je carrièresucces hangt af van de kansen op de arbeidsmarkt en hoeveel geluk je hebt, maar ook van wat jij zelf van je loopbaan maakt. Het cijfer dat je noemt, is niet goed, maar 80 procent vindt dus wél binnen het jaar een job. Daar komt nog bij dat die cijfers geen volledig beeld geven: mensen uit kunstopleidingen werken vaak in tijdelijke statuten.»

HUMO We moeten scholieren dus ook in crisistijden de 'zachte' menswetenschappen niet afraden?

VAN BOMMEL «Opleidingen zoals geschiedenis, kunstwetenschappen of filosofie bieden een brede set aan competenties. De studenten leren communiceren, samenwerken en grote hoeveelheden complexe informatie verwerken én kritisch benaderen. Die vaardigheden kun je in veel jobs gebruiken, des te meer omdat jobs in de komende decennia sterk zullen evolueren.»

HUMO Toch zijn de cijfers niet bemoedigend. Van de afgestudeerden in de internationale politiek had zelfs vóór corona 12 procent een jaar later geen job. Sommige masteropleidingen scoren bijzonder slecht.

MARTIN VALCKE (professor onderwijskunde, UGent) «De samenleving eist van een opleiding waar we met zijn allen voor betalen, toch een minimumgarantie dat de afgestudeerden hun job kunnen uitoefenen. Maar in sommige richtingen, zoals letteren en wijsbegeerte, hoeven studenten geen stage te lopen. Ze worden op geen enkel moment geconfronteerd met de buitenwereld. Dat is onbegrijpelijk en getuigt van een groot gebrek aan verantwoordelijkheidszin bij die opleidingen.

»Gelukkig vinden afgestudeerden uit die richtingen alsnog werk. Ik zou net als mevrouw Van Bommel zeggen: ga ervoor, als dat je passie is. Over jobzekerheid moet je je met een masterdiploma weinig zorgen maken.»

HUMO Zijn er dan geen hogere opleidingen die gegarandeerd naar een werkloosheidsuitkering leiden?

VALCKE «Dat vragen veel mensen - vooral ouders - maar de realiteit is dat we het niet weten. Wie een paar jaar geleden archeologie studeerde, was zogezegd veroordeeld tot stempelen. Vandaag hebben álle archeologen werk omdat ze sites van grote bouwwerken moeten screenen. We zouden al onze veiligheidsadviseurs niet te eten kunnen geven, want er was geen nood aan hun talent: vandaag zijn er veel te weinig. In de jaren 80 was er een groot overschot aan leerkrachten, waarna toenmalig minister van Onderwijs Daniël Coens de lerarenopleiding met een jaar verlengde om die studenten van de arbeidsmarkt te houden. Nu zitten we met een structureel tekort.

»Lijstjes met 'horroropleidingen' zijn gevaarlijk. Ze gaan uit van een momentopname. In die zin zijn bijna alle opleidingen in het hoger onderwijs een veilige gok, omdat ze veel algemene vaardigheden bieden. Je wordt verstandig opgeleid en kunt daardoor een veelheid aan jobs aan. Neem nu moraalwetenschappen. 'Studeer dat niet!' kregen jongeren lang te horen. Vandaag krijgen die afgestudeerden jobs aangeboden, omdat de digitalisering nieuwe ethische vraagstukken opwerpt.»

DATA-AFVALVERWERKERS

De economie zal de komende decennia razendsnel automatiseren, maar geen paniek: volgens onderzoek van technologiefederatie Agoria zal er werk in overvloed zijn in het Vlaanderen van overmorgen. Voor elke job die verdwijnt door toedoen van robots en artificiële intelligentie, komen er bijna vier bij!

JEROEN FRANSSEN (expert arbeidsmarkt, Agoria) «Het probleem voor de volgende generatie zal niet zozeer zijn dat er te weinig werk is. De vraag naar werkenden zal over enkele jaren het aanbod overtreffen, en tot minstens 2030 zal de kloof tussen vraag en aanbod groeien. Zonder maatregelen zullen in ons land meer dan een half miljoen vacatures niet ingevuld raken.»

HUMO Hoe kan dat?

SARAH VANSTEENKISTE (Steunpunt Werk, KU Leuven) «We kunnen ons makkelijk iets voorstellen bij jobs die verdwijnen door automatisering of crises, omdat bedrijven ontslagrondes vaak in bulk doorvoeren. Jobcreatie daarentegen gebeurt onder de radar: ze is minder tastbaar. In een economie waarin machines en computers steeds belangrijker worden, ontstaan nieuwe jobs waar we jaren geleden niet eens aan dachten. Zo kan vandaag niet één bedrijf dat met klanten moet communiceren, nog overleven zonder een social media manager.»

FRANSSEN «Alles wat duurzaamheid of mobiliteit ademt, zal nieuwe jobs met zich meebrengen. Binnenkort rijden er trucks zonder chauffeur op de baan, maar je hebt wel mensen nodig voor het onderhoud, de veiligheid, de algoritmes... Ook op het vlak van data zullen er onvoorstelbaar veel jobs ontstaan: privacybeschermers, of dataafvalverwerkers die je digitale broodkruimels opruimen na je overlijden of wanneer je een nieuwe job zoekt. Budget- en stijlcoaches zullen belangrijker worden, er zal een grote vraag komen naar dronepiloten, bedrijven zullen ethische hackers inschakelen...»

VANSTEENKISTE «Ook de vraag naar sommige bestaande jobs zal vergroten. De vergrijzing leidt sowieso tot meer nood aan verpleegkundigen en ziekenhuispersoneel. Vóór 2030 zal die vraag niet dalen.»

FRANSSEN «Er zullen veel mensen nodig zijn om de technologieën uit te denken en te ontwikkelen die ons leven aangenamer en eenvoudiger maken. Bovendien kunnen computers niet alles. Er liggen enorme kansen voor mensen: zij kunnen toegevoegde waarde bieden, net omdat ze mensen zijn.»

HUMO Volgens een studie uit 2013 zouden 39 procent van de Belgische jobs automatiseerbaar zijn: van chauffeur, over barman tot boekhouder.

VANSTEENKISTE «Dat rapport heeft veel media-aandacht gekregen, maar het is in de wetenschappelijke literatuur ter discussie gesteld: de onderzoekers gingen ervan uit dat een volledige job zou verdwijnen als die automatiseerbaar was. Recenter onderzoek van de OESO bekijkt zo'n job niet als een geheel, maar bestudeert de taken binnen een job. De conclusie: in veel jobs vallen taken te automatiseren, maar dat betekent niet dat het beroep verdwijnt. De technologie en de mens zullen de job eerder samen uitvoeren.

»Denk aan het beroep van schoonmaker: de robotstofzuiger is in opmars, maar die kan de schoonmaker niet zomaar vervangen. Zo'n robot is niet in staat om de was te doen, te strijken, alle kleine hoekjes te kuisen of voorwerpen op te heffen. We onderschatten soms de machine die de mens is.

»Andere jobs zijn al jaren volledig automatiseerbaar, maar blijven toch bestaan. Een koffiemachine kan perfect de job van een barista uitvoeren. Toch willen we als klant menselijke interactie. In de nabije toekomst zullen robots een deel van de taken van een verpleegkundige kunnen uitvoeren, maar wellicht willen mensen de verpleegkundige behouden: we hebben nood aan emoties en sociaal contact.»

WILLEM VANSINA (arbeidsmarktexpert, VDAB) «Er zijn twee zekerheden bij automatiseringsgolven: mensen worden doodsbang, én die angst blijkt onterecht (lacht). De automatisering in de industrie zou tienduizenden jobs kosten, maar wat is er gebeurd? We creëerden grotere productievolumes, wat tot meer werk in de transport- en logistieke sector heeft geleid. Automatisering levert economische groei op, en dus nieuwe jobs.»

HUMO De komende jaren zal dus niet de hoeveelheid, maar de aard van onze jobs veranderen?

DE VOS (knikt) «Het schoolvoorbeeld van jobverlies door automatisering was de golf van ontslagen in de banksector. De bediende achter het loket is vervangen door onlinebankieren en automaten. Maar werkt er nu veel minder volk voor banken? Mensen laten zich nu adviseren: van hun eerste lening tot hun erfenis. Dat zie je bij veel organisaties die automatiseren: ze willen toegevoegde waarde bieden aan de klanten door in te zetten op menselijke ondersteuning. Zo verandert het profiel van iemand die voor een bank werkt.

»Ik vermoed dat je hetzelfde zult zien bij wie rechten studeert. Over die opleiding heerst onzekerheid: in welke mate heb je nog personen nodig die wetboeken uit het hoofd kennen? Binnenkort kan een computer een vonnis vellen op basis van honderdduizenden vonnissen uit het verleden. Toch zal de samenleving blijven ijveren voor een rechter van vlees en bloed, want rechtvaardigheid draait uiteindelijk om interpretatie. Advocaten zullen minder administratieve taken moeten uitvoeren en data verzamelen, en zullen nog beter het totaalplaatje moeten vatten. Het menselijke zal de bovenhand nemen: vooral dát moet dus centraler staan in onze opleidingen.»

FILOSOFEN GEVRAAGD

HUMO Wat is dan hét diploma van de toekomst?

FRANSSEN «De groei van de komende decennia zit vooral in de zorg, in de wereld van ICT, data en ingenieurs, en in coachende functies. Opleidingen in die richting zijn dus enigszins toekomstbestendig, zou je zeggen. Maar zo werkt het jammer genoeg niet: ze zijn hooguit een goed begin.»

VANSTEENKISTE (knikt) «Het idee dat er voor elke job een opleiding op maat bestaat, moet uit onze hoofden. De arbeidsmarkt zal de komende decennia razendsnel evolueren. Het werk van een journalist, bouwvakker of informaticus zal er om de tien jaar radicaal anders uitzien. Organisaties zullen sneller komen en gaan. Dat betekent dat héél veel diploma's waardevol zijn, maar ook dat we ons voortdurend moeten bijscholen. Je moet mee zijn of je raakt achterop. Dat was altijd al zo, maar de komende jaren zal het digitaliseringsproces dat nog versnellen.»

DE WINDT «Zuivere kennis is in de wereld van morgen na een jaar achterhaald. We kunnen onze verpleegkundigen aanleren om met een vingerprik de glucose in het bloed te meten, maar over een paar jaar hebben diabetespatiënten een sensor die het glucosegehalte continu opvolgt. De focus verschuift dan van het prikken naar de interpretatie van de resultaten. We moeten verpleegkundigen in spe dus wel de basis meegeven, maar ze ook leren omgaan met een realiteit die morgen alweer veranderd kan zijn - een realiteit die wij in de opleiding zélf nog niet kennen. Dat vereist heel andere skills.

»Een diploma is een vertrekpunt. Het toont dat je beschikt over kennis, vaardigheden en attitudes. Maar pas ín je loopbaan zul je ontdekken waar je echt goed in bent. Je zult je moeten bijscholen. Wie dat niet doet - met alle respect - kan geen loopbaan meer afronden. Dat is zelfs ondenkbaar.»

VANSINA «Een diploma is eerder een signaal naar je toekomstige werkgever: ik kan veel kennis verwerven in korte tijd, ik heb kwaliteiten en een basis om een specialist te worden.»

FRANSSEN «Het ziet er alvast niet naar uit dat de soms meewarig bekeken menswetenschappen in de toekomst aan waarde zullen inboeten. De organisaties van overmorgen zullen communicatiewetenschappers en filosofen nodig hebben - al zullen die zich na hun studie nog moeten inlezen over pakweg big data.»

HUMO Bestaan er in Vlaanderen al veelzijdige opleidingen die studenten een voorsprong geven op de rest?

VALCKE «Dat is een pijnpunt. Er staat een hoge muur tussen de opleidingen, maar ook tussen de opleidingen en het werkveld. Ingenieurs moeten de wereld van morgen creëren, maar wanneer komen ze uit hun aula's en treden ze in contact met de wereld? Véél te laat. In Ecuador bestaat er een project waarbij ingenieursstudenten samenzitten met de lokale gemeenschap. Ze praten samen over problemen rond internettoegang, wateraanvoer, mobiliteit... Zo leren ze al vroeg concrete oplossingen te bedenken, en als ze afstuderen, hebben ze meteen een businessidee.»

DE VOS «Er zijn wel opleidingen die nu al zeer goed inspelen op de toekomst, zelfs in het secundair. Een voorbeeld: het beroep van kok zou zogezegd verdwijnen. Maar chef-koks leren in hun zevende jaar héél veel over ondernemerschap, efficiënt aankopen, boekhouding... Die jongeren leren niet alleen goed te koken, ze leren ook hoe ze zich moeten organiseren. Zulke mensen onderscheiden zich op de arbeidsmarkt. Misschien zijn er leeftijdsgenoten die beter kunnen koken, maar met zo'n opleiding zijn zíj het wel die een coronacrisis overleven.»

DE WINDT «Voor mij is ontwerp- en productietechnologie hét schoolvoorbeeld van een toekomstgerichte opleiding. Die studenten leren tekenen op de pc, programmeren én mechanisch vormgeven. Ze krijgen een technologische opleiding, maar leren ook creatief te denken. Ze leren in de toekomst te kijken: een probleem detecteren, een praktische oplossing bedenken én een machine of robot bouwen die het probleem oplost. Meer dan 95 procent van die studenten heeft al een job vóór ze afstuderen, vaak zelfs al in het tweede jaar.

»Het mag sneller gaan, maar de opleidingen evolueren wel degelijk in Vlaanderen. Wij denken daar ook over na: we gaan volop voor samenwerkingen over opleidingen heen en met het werkveld. Wie bijvoorbeeld toegepaste informatica studeert, denkt na over de informatica van morgen én over het management van een ICT-bedrijf. Dat is de toekomst.»

VALCKE «De UGent heeft ook een fantastisch programma: de Quetelet-colleges. Bachelorstudenten van alle faculteiten worden er samengebracht voor lezingen over de meest uiteenlopende thema's: taal, politiek, data, ondernemen... Door economen en psychologen te laten samenwerken aan vraagstukken, gaat er een wereld open.

»Tijdens de coronacrisis hebben architecten, onderwijskundigen en ergonomen de studieplek van kinderen geanalyseerd en geoptimaliseerd, want hun stoel en hun houding zijn niet optimaal. Een ingenieur kan alleen maar een soort Deliveroo voor huiswerk tijdens de lockdown uitdenken als hij samenwerkt met een pedagoog. Alleen door samenwerking van diverse profielen ontstaan moderne manieren om de problemen van de 21ste eeuw op te lossen. Vlaanderen moet diploma's en opleidingen herbekijken vanuit dat idee.»

HUMO Kortom, er bestaan topdiploma's noch zwakke diploma's?

VALCKE «Wie dit artikel leest met het oog op een studiekeuze na het secundair onderwijs, zal normaal gezien niet in de problemen komen. Een diploma is maar zwak als je alléén die opleiding volgt en niet wilt blijven bijleren.»

HUMO Verwachten we niet te veel van de volgende generatie?

DE WINDT «Ik schrik soms van wat een tiener vandaag allemaal moet kunnen, ja.»

VALCKE «Eigenlijk is het altijd zo geweest. De strakke, lineaire loopbaan bestáát niet meer. Dat is een sprookje dat we in stand houden. Wie studeert af, gebruikt die opgedane kennis voor zijn job en voert vandaag nog dezelfde functie uit als op de eerste werkdag? Niemand. Mensen promoveren, veranderen van werkgever. En bedrijven reorganiseren zich of worden overgenomen. Alleen zullen de veranderingen die een mens vroeger in 25 jaar onderging, nu in 5 jaar gebeuren.

»Ons idee over opleidingen en carrières is verkeerd. Op opendeurdagen verkopen onze hogescholen en universiteiten ons 'de job van ons leven'. Dat beeld klopt niet. Onze bedrijven en onze overheid hebben een zeer grote verantwoordelijkheid: ze moeten dringend een leercultuur stimuleren, want die ontbreekt in ons land.»

DE WINDT «De eenzijdige focus op de studiekeuze legt ook onnodig veel druk op 18-jarigen. Alsof ze in één zomer kiezen voor een job tot hun pensioen. Dat is onzin. Geef hun liever mee dat je diploma maar de start is van een traject dat je zelf in handen neemt. Stimuleer hen: dream big, start now!»

METSELMACHINES

HUMO Hét diploma van de toekomst bestaat niet, maar het diploma van het verleden wel?

FRANSSEN «Er zijn veel winnaars, maar ook verliezers. Netto is er jobgroei, maar sommige jobs zullen onherroepelijk verdwijnen. De vraag naar sommige zuiver uitvoerende taken, zoals loketbediende of kassier, zal fors dalen, maar niet helemaal verdwijnen.»

VANSINA «Kantoorjobs zullen niet verdwijnen, maar de job wordt onherkenbaar. Ik wil waarschuwen voor de beroepsopleiding handel, die nog steeds populair is. Vroeger was die studie nuttig: mensen werden opgeleid voor bureauwerk. Maar vandaag en zeker morgen kom je met zo'n opleiding echt in de problemen. Kantoorjobs zijn veel uitdagender geworden: je moet kunnen werken met snel veranderende software, je moet vergaderingen in goede banen kunnen leiden en een netwerk van relaties onderhouden. Bedrijven zoeken dus mensen met een bachelordiploma management assistant: wél een uitstekende keuze.»

DE VOS «Ook heel wat andere beroepsopleidingen zullen in de problemen komen. Die zetten per definitie in op een specialisatie, maar wat als die stiel wegvalt of er in korte tijd helemaal anders zal uitzien?»

VANSTEENKISTE «Nu al metselen machines muren sneller en beter dan bouwvakkers. Maar je hebt wel nog iemand nodig die de machine kan besturen en onderhouden. Daarvoor heb je een betere opleiding nodig: juist scholen en bijscholen is dan aan de orde.»

HUMO Ik lees tussen de regels dat we met z'n allen hooggeschoold moeten worden. Dat kan toch niet?

FRANSSEN «De economie zál massaal hooggeschoolde profielen vragen. Alleen goed met je handen kunnen werken is niet meer voldoende. Bijscholing wordt dé sleutel in het komende decennium. Natuurlijk zullen we niet van elke arbeider een ingenieur kunnen maken, maar dé basisvaardigheid van de moderne mens is flexibiliteit.

»Het lijkt een paradox: een diploma zal de komende jaren minder belangrijk worden dan wat je kunt. Iemand zonder vervolgopleiding is een vogel voor de kat. Het grote voordeel is dat we niet de hele bevolking 'hoger moeten scholen', wel júíster scholen.»

VALCKE «De laagopgeleiden zijn nu al een kwetsbare groep, en door het verschralende jobaanbod zal die situatie alleen maar erger worden. Daarom moeten we nu inzetten op volwassenenonderwijs voor ongeschoolden en korte, gerichte opleidingen na het secundair onderwijs. Anders riskeren we volledige groepen uit te sluiten van de arbeidsmarkt. Dan dreigt een maatschappelijk drama.»