Gaat China te ver in de strijd tegen corona? ‘Of de maatregelen nu ethisch of effectief zijn, doet er niet toe. Het is politiek theater’

China neemt draconische maatregelen om het nieuwe coronavirus te beteugelen, de economische schade en enorme vrijheidsbeperking van de bevolking worden op de koop toegenomen. Maar gaat de overheid niet te ver?

‘Hé daar!’ De jongen in het gele hesje wenkt naar mij. ‘Zet je mondkapje op!’ De vrijwilliger die de wacht houdt bij een wijkje aan de Shaanxistraat gebaart naar zijn gezicht. Was het dragen van een mondkapje eerst nog een keuze, sinds een paar dagen is het verplicht ‘in openbare ruimtes’. Daar vallen metrostations en winkelcentra onder, en blijkbaar ook de doodstille straat.

In deze tijd van nood grijpt China terug op het handboek voor autoritaire regimes. Burgers de bevoegdheid geven om de buurman te controleren, is één van de aanbevolen pressiemiddelen om een crisis te beteugelen. Dat kan ver gaan. Filmpjes op sociale media tonen hoe mensen met geweld uit hun huis worden gehaald nadat een familielid ziek bleek te zijn. Wees eerlijk over waar je uithing, is de boodschap.

Wie niet opbiecht dat hij onlangs in Wuhan was, kan gevangenisstraf krijgen voor het ‘in gevaar brengen van de volksgezondheid’. Een 64-jarige vrouw die in haar woonplaats Xingtai zo tientallen mensen besmette met het nieuwe coronavirus zou aangeklaagd kunnen worden, maar moest haar zwijgen met de dood bekopen toen ze zelf ziek werd.

Eén van de meest voor de hand liggende maatregelen om het virus in te dammen, is een campagne om de hygiëne te bevorderen. Veel, vooral oudere, Chinezen hebben daar weinig benul van. Spandoeken wijzen mensen er nu op hun handen te wassen, ramen te openen voor frisse lucht en een mondkapje te dragen. Maar op de grond spugen is een hardnekkige gewoonte. En de schoonmakers die met een plantenspuit vol desinfectievloeistof een betegelde gang besproeien, maken hem niet per se schoon.

Andere maatregelen zijn efficiënter. De regering sloot zo’n tachtig steden af van de buitenwereld, zonder het quarantaine te noemen. Het was de juiste ingreep, zeggen experts. Het virus komt niet meer verder dan de grenzen van de stad. Het maakt behandeling van de zieken efficiënter, en hopelijk wordt de epidemie zo bedwongen.

Om tijd te winnen, verlengde China de vakantieperiode. De gevolgen zijn groot: toeristische trekpleisters, restaurants, fabrieken en kantoren bleven dicht. De Communistische Partij gaf de volksgezondheid voorrang boven de economische groeicijfers.

De meeste mensen schikken zich in hun lot en blijven binnen. In Wuhan krijgen bewoners nu boodschappen thuisbezorgd, ze mogen zelf niet meer naar buiten. In andere steden gaan mensen nog sporadisch de straat op. De dwingende blik van vrijwilligers heeft succes. Oudere dames die vorige week op straat liepen te keuvelen alsof er niets aan de hand was, durven nu de straat niet meer op zonder mondkapje. Ze willen anderen niet voor het hoofd stoten, zeggen ze desgevraagd.

Terwijl op buurtniveau de sociale controle iedereen in het gareel dwingt, neemt de regering in Peking de leiding in Wuhan over van de stuntelende lokale partijfunctionarissen. De partijsecretaris van de provincie Hubei ruimde het veld, net nadat een nieuwe testmethode liet zien dat het aantal zieken gigantisch was gestegen. Ying Yong, de burgemeester van Shanghai en een bekende getrouwe van president Xi Jinping, neemt het roer over in Hubei.

Chinees Nieuwjaar

Lokale partijfunctionarissen hadden in de eerste fase te laat ingegrepen. Niet alleen werd te laat alarm geslagen, naar schatting vijf miljoen mensen uit Wuhan waren al vertrokken om Chinees Nieuwjaar te vieren, vóór de stad werd afgesloten.

Hulp vragen in Peking zou voor de lokale leiders persoonlijke consequenties hebben. Wie een crisissituatie namelijk niet zelf kan oplossen, kan verdere carrièrestappen binnen het partijapparaat wel vergeten. Nu liep de situatie zo uit de hand, dat de lokale leiders een makkelijke zondebok zijn voor de partijleiding. Met het lot van hun collega’s in Hubei in het achterhoofd, volgen partijbonzen overal in het land de geprezen quarantaine of ‘lock down’-strategie. Soms op last van Peking, maar vaak op eigen initiatief.

Daarbij nemen ze economische drama’s op de koop toe. Nu de vakantie officieel is afgelopen moeten bedrijven toestemming krijgen om open te gaan. Het gebouw moet ontsmet worden, medewerkers moeten een tot twee weken in zelfquarantaine en vergaderen is voorlopig verboden.

In Wuhan nemen nationale autoriteiten zoals het Volksleger het heft in handen, onder leiding van een speciaal comité. Dat doen ze groots en met verve. Binnen tien dagen een ziekenhuis uit de grond stampen, steden afsluiten. Het doet het leuk voor de camera en geeft menig inwoner van Wuhan het idee dat het maar goed is dat Peking ingrijpt. ‘Of de maatregelen nu ethisch of effectief zijn, doet er niet toe. Het is effectief politiek theater,’ zegt Daniel Mattingly, politicoloog aan de Amerikaanse Yale universiteit in een artikel in tijdschrift Foreign Policy.

De bewondering voor de flitsend snelle bouw van ziekenhuizen, de louterende gemeenschapszin en het adequate bestuur is maar beperkt houdbaar. De dood van arts en klokkenluider Li Wenliang kon weleens een keerpunt zijn. Langzaam zwelt ook de kritiek aan, en blijkt de keerzijde van het harde ingrijpen.

Chen Xiaofeng bijvoorbeeld merkt de gevolgen direct. Ze woont in de stad Huangshi, in Hubei, en vertelt aan de telefoon dat ze geen kant meer op kan nu de stad is afgesloten. Haar behandeling wegens borstkanker is opgeschort, en ze smeekt de autoriteiten om een oplossing. ‘Alle aandacht gaat uit naar het virus, dat begrijp ik. Maar er zijn andere patiënten, zoals mensen met kanker en andere ernstige ziektes. Dat is ook een zaak van leven en dood.’ De Chinese media mogen verhalen zoals die van Chen niet vertellen, laat staan dat ze hulp krijgt.

Rode kruizen op witte mondkapjes

Woede duikt ook in Shanghai op. Een paar straten van de Shaanxistraat is een stuk muur beschilderd met groene, gele en rode verf. ‘Ping An Zhong Guo,’ zegt een gemaskerd figuur: ‘Vredig China’ Hij kijkt dreigend neer op een dozijn gedaantes met rode kruizen op witte mondkapjes. Het kan door de regen komen dat de uitgelopen rode verf het plakkaat extra bloederig maakt.

Burgerjournalist Chen Qiushi zou één van die gedaantes kunnen zijn. Hij filmde lange rijen bij overvolle ziekenhuizen in Wuhan. De chaos van de eerste weken gaf hem daar de ruimte voor. In een van zijn laatste filmpjes zegt Chen huilend dat hij geen kant meer op kan: ‘Ik ben bang. Voor me is het virus, achter me is de administratieve en juridische macht van China.’ Een paar dagen later is hij spoorloos verdwenen. Volgens een vriend houden de autoriteiten hem in quarantaine.

Het leiderschap van de Communistische Partij is ‘ethisch bankroet’, schrijft vooraanstaand intellectueel Xu Zhangrun in een essay. In zwierige taal beschrijft hij hoe ‘de epidemie de verrotte kern van het Chinese overheidsapparaat heeft blootgelegd’. In plaats van aandacht voor het menselijk lijden, draait alles om de stabiliteit van het regime.

Dat is nu precies het soort commentaar waar de regering niet op zit te wachten. Tong Wenfang, hoogleraar politicologie in Hongkong, deed onderzoek naar de publieke opinie in China. Volgens hem is het nog maar de vraag of veel Chinezen dit soort commentaar op internet te lezen krijgen. ‘Als je erover nadenkt: een hoop mensen zien niet wat er op sociale media staat. Uit mijn onderzoek blijkt dat 70 procent van de mensen hun informatie krijgt door naar het avondjournaal te kijken.’

Geruchtenmachine

Om te voorkomen dat de geruchtenmachine op hol slaat, wil de regering de informatievoorziening in eigen hand houden. Logisch, vindt Tang. Maar Scott Kennedy, China-kenner bij het Amerikaanse Center for Strategic and International Studies, vreest dat de epidemie ervoor zorgt dat de autoriteit van de partijstaat blijvend wordt uitgebreid. ‘Het is niet waarschijnlijk dat ze zich stilletjes terugtrekt als de epidemie onder controle is,’ twittert hij.

Voor de uitvoering van al haar maatregelen leunt de Communistische Partij, hoog in het topje van de machtspiramide, op miljoenen voetsoldaten, loyaal tot op het bot. De zuidelijke steden Guangzhou en Shenzhen besloten dat ze in lijn met ‘de belangrijke instructies van algemeen secretaris Xi Jinping’ voortaan privé-eigendom confisqueren als ze dat nodig vinden voor de bestrijding van de epidemie.

Ambtenaren op lokaal niveau zijn soms zelfs ijveriger dan Peking zou willen. Zo krijgen ondernemers op sommige plekken hun gevogelte, eieren of groenten niet bij de lokale markt omdat de wegen afgesloten zijn. ‘Een familie in mijn dorp verkocht altijd driehonderd mandjes met aardbeien. Nu zie ik de aardbeien in de grond verrotten,’ luidt één van de vele klachten op het sociale medium Weibo.

Xi Jinping waarschuwde dat lokale autoriteiten niet moeten overdrijven. Persbureau Xinhua herinnerde hen eraan dat ze nog steeds worden geacht dit jaar ‘hun doelen voor economische en sociale ontwikkeling te halen’. Voor de stabiliteit van Xi’s regering zijn economische groeicijfers bijna net zo relevant als de volksgezondheid.

Al die maatregelen houden de boel rustig, maar helpen ze het land uit de gezondheidscrisis? In de lift in het gebouw waar ik woon in Shanghai hangt de scherpe geur van bleekmiddel. Drie keer per dag komt de schoonmaker langs, maar al om drie uur ’s middags staat de derde handtekening op het schoonmaakrooster. Op haar weg omlaag vanuit de top van de piramide verliezen instructies hun finesse. Ze landen bovendien bij mensen die vooral een extra lesje hygiëne kunnen gebruiken.

Bij de poort van een kantoorgebouw aan Shaanxistraat probeert een beveiliger een oorthermometer in mijn oor te wurmen. Het opzet­stukje dat het proces hygiënisch moet maken, ontbreekt. De beveiliger herhaalt het proces, met dezelfde thermometer, gewoon weer bij de volgende bezoeker.

© Trouw