Gekneld in een dubbele Nelson: Ndaba Mandela, de kleinzoon van Nelson Mandela
'Niemand ter wereld kan in de schoenen van mijn grootvader staan. In plaats daarvan wandel ik in zijn licht.’
'Niemand is een heilige. Hij kon heel snel verschrikkelijk kwaad worden. En hij was niet de beste vader'
Ndaba Mandela was 11 jaar toen de chauffeur van zijn grootvader hem kwam ophalen, in een glanzend zwarte BMW. Weg uit de sloppenwijk in Soweto. Weg bij zijn ouders. Die avond, in een indrukwekkende omheinde witte villa in een blanke buitenwijk, ontmoette Ndaba voor de tweede keer in zijn leven zijn legendarische opa: Nelson Mandela.
Zijn eerste levensles kreeg Ndaba nog diezelfde avond.
‘Ik verwacht dat je je kamer netjes houdt, Ndaba.’
‘Ja, opa.’
‘Het maakt niet uit hoe nederig of hoe groots je omgeving is, netheid is een zaak van zelfrespect.’
‘Ja, opa.’
Ndaba was de eerste kleinzoon die Nelson Mandela in huis nam, in 1993, een jaar voordat de ANC-leider de eerste zwarte president van Zuid-Afrika zou worden. Na 27 jaar gevangenschap. Hij had nu de mogelijkheden en het geld om zijn zoon Makgatho, de vader van Ndaba, naar de universiteit te sturen. Ook Ndaba’s moeder ging onder druk van hem ergens anders, ver weg, een opleiding voor maatschappelijk werker volgen.
HUMO Waarom nam hij u onder zijn hoede, denkt u?
Ndaba Mandela (aarzelend) «Ik kan natuurlijk niet in het hoofd van Nelson Mandela kijken. Maar misschien zag hij het als een tweede kans om de vaderrol op zich te nemen. Zijn eigen kinderen had hij na zijn opsluiting niet meer kunnen opvoeden.»
HUMO Uw ouders ruzieden en dronken veel. Was dat ook een reden voor uw grootvader om u in huis te nemen?
Mandela «Nee. Ik bedoel: er was een boel alcoholmisbruik, maar hij wilde vooral dat mijn ouders zich konden concentreren op hun studie.»
HUMO Het is nogal wat, een kind scheiden van zijn ouders.
Mandela «En in het bijzonder van zijn moeder. Ik miste mijn moeder vreselijk. Natuurlijk heb ik hem vergeven, vele jaren later. Ik begreep waarom hij het had gedaan. Mijn vader had na de middelbare school nooit meer onderwijs gevolgd. Hij was een sjacheraar, die het op z’n eentje moest zien te rooien nadat mijn grootvader was opgepakt. Terwijl Nelson zelf was afgestudeerd aan de universiteit. Hij was de eerste zwarte advocaat die een praktijk opzette in Johannesburg. Mijn grootvader geloofde heilig dat je alleen met een goede opleiding je positie kon versterken.»
HUMO Nelson Mandela was voor u meer een vader dan uw eigen vader.
Mandela «Ik heb langer bij hem gewoond dan bij mijn eigen vader.»
De lange man met de diepe basstem valt stil, aan de gigantische vergadertafel met de bontgekleurde stoelen, in de directiekamer van uitgeverij Penguin Random House. Op de achtergrond klinkt het doordringende gekerm van Londense brandweerwagens. Het is bloedheet buiten.
‘De moed om te vergeven’: zo heet het boek dat Ndaba Mandela schreef over hoe het was om op te groeien bij één van ’s werelds grootste leiders. Vorige week, op 18 juli, zou Nelson Mandela 100 jaar zijn geworden; hij overleed eind 2013. Het boek, met als ondertitel ‘Levenslessen van mijn grootvader’, is afwisselend tragisch, humoristisch, aangrijpend, wijs en mild. Aanmerkelijk milder en vergevingsgezinder dan Ndaba zich soms toont tijdens het gesprek, dat bij vlagen rakelings langs onverwachte emotionele afgronden scheert.
undefined
undefined
'Toen ik een puppy kreeg, zei mijn grootvader: zo'n beest krijgt eten en medische zorgen. Die luxe hebben veel mensen niet. Dat ding moet weg.'
HUMO U woont nog steeds in dat oude huis van uw grootvader, in Johannesburg. Hoe voelt dat?
Mandela «Het is niet goedkoop om het te onderhouden, dat kan ik je vertellen (lacht). Het is een enórm huis. Maar het is me gelukt, de afgelopen vijf jaar, met de hulp van een tante. Alléén met haar. (Slaat plots hard op de directietafel) Nobody else at all! Allerlei familieleden vertellen me: ‘Jij kunt dat huis helemaal niet betalen, waarom maak je er geen museum van?’ In plaats van te zeggen: ‘Kunnen we je ergens mee helpen?’ (Nog een klap op de tafel) Nee! Ze zien liever dat het huis verandert in een museum. Tegen de wil van mijn grootvader: zijn grote wens was dat het een familiewoning bleef. Maar het enige waaraan ze kunnen denken is geld. Shame on you!»
HUMO U schrijft er niet over in uw boek, maar er is een hoop geruzie in de familie Mandela over de erfenis van uw opa. Buitengewoon jammer, omdat hij juist stond voor waardigheid en vrede.
Mandela (weer kalm) «Het is droevig, maar zo is het leven. Dit soort dingen gebeurt in veel families. Het enige verschil is dat wij een erg grote familie zijn, die gerespecteerd is in de hele wereld. Dus alles wat er bij ons gebeurt, is meteen wereldnieuws.»
HUMO Daarom lijkt het me ook zo’n verantwoordelijkheid om die achternaam te dragen.
Mandela «Iedereen levert maar commentaar, commentaar, commentaar. Laat ze hun eigen familie becommentariëren in plaats van die van mij.»
HUMO Maar u maakte zich net óók kwaad over de familie.
Mandela «Ja: hou eens op met altijd achter dat geld aan te zitten! Geld waarvoor je niet hebt gewerkt. Er bestaat niet zoiets als gratis geld. (Slaat op tafel) Easy come, easy go! Ze willen thuiszitten, opstaan om twaalf uur ’s middags, luieren en toch geld hebben. What the hell? No!»
Verloren jaren
HUMO Maar hoe ís het nu om nog in dat huis te wonen? Hoort u in uw gedachten de stem van uw grootvader?
Mandela «Ja, vaak ben ik nostalgisch. Soms zie ik hem zo voor me, zittend in de woonkamer, de krant lezend, televisie kijkend. Natuurlijk: hij is bij me, elke dag. Elke dag.»
HUMO Praat u nog weleens met hem?
Mandela «In mijn gebeden. Dan vraag ik hem me de weg te blijven wijzen, om er altijd voor me te zijn, om me kracht te geven. En om me mijn zonden te vergeven.»
HUMO Welke zonden?
Mandela (uitbundige lach) «Alle zonden die mensen elke dag weer plegen.
»De buitenwereld verwacht erg veel van onze familie. Maar niemand ter wereld kan in de schoenen van Nelson Mandela staan. In plaats daarvan wandel ik in zijn licht. Zijn waarden zitten in me. Mijn grootvader kon iedereen voor zich innemen, ongeacht leeftijd of achtergrond. In de gevangenis mocht niemand hem langer dan drie maanden bewaken, want vroeg of laat werd Nelson Mandela je vriend. En ging je hem gunsten verlenen. Hij wist hoe hij de menselijke ziel kon binnendringen. Die gave had hij gekregen van God. Daarom denk ik ook dat hij al die jaren in leven is gebleven, terwijl er zoveel andere anti-apartheidsstrijders zijn vermoord. Kijk naar Steve Biko (vrijheidsstrijder die in 1977 in gevangenschap overleed na gewelddadige ondervragingen, red.). Waarom is Nelson Mandela niet vermoord in de gevangenis? Omdat een hogere macht dat voorkwam. Omdat mijn grootvader was voorbestemd om een speciale rol te gaan spelen, na zijn gevangenschap.»
HUMO Sprak u weleens met hem over die 27 verloren jaren?
Mandela «Nooit. Nooit. Ik durfde niet. Hij praatte er nooit over.»
HUMO Ook niet over die gruwelijke tijd op Robbeneiland, waar hij kalksteen moest uithakken en zijn ogen beschadigde?
Mandela «Nee. Maar soms, als bezoek ernaar vroeg, mompelde hij: ‘Dat waren zware tijden, zware tijden.’ Hij keek dan weg, naar het plafond, of de muur – het leek alsof hij tegen zichzelf praatte.»
HUMO En u had de moed niet om er tegen hem over te beginnen.
Mandela «Noooo. This man was bigger than life. Ook al was hij mijn opa. En als kind heb je in een Afrikaans huis niks te vertellen, je stelt geen vragen. Je doet wat je wordt gezegd. Bovendien: in onze cultuur, die van de Xhosa, leert een man te verdragen. Tussen je achttiende en je twintigste word je besneden, zonder verdoving. Een man mag niet huilen, een man moet zijn verdriet alleen verwerken. Hij is de steunpilaar in huis, en mag nooit zwakheid laten blijken of emoties tonen. Zeker niet ten opzichte van kinderen of vrouwen.»
HUMO U schrijft: ‘Ik denk dat hij net zo verbaasd was over mij als ik over hem.’
Mandela «We kwamen uit twee totaal verschillende werelden, twee totaal verschillende generaties. Ik was 11, hij was 75 toen ik bij hem ging wonen.»
HUMO En er was dat gat van 27 jaar gevangenschap. De wereld was nogal veranderd in de tussentijd. Uw grootvader rinkelde met een bel als hij wilde dat het diner werd gebracht.
Mandela (glimlacht)
HUMO U voelde zich soms als Will Smith in ‘The Fresh Prince of Bel-Air’. Hoe was het om met Nelson Mandela samen te leven?
Mandela «Goed. Nu ja, goed in de zin van… Ik verhuisde van het stoffige getto naar een lommerrijke blanke buitenwijk in Johannesburg. Naar een villa met een zwembad en een tennisbaan. Met bediening en een Franse kok. Ik kon eindeloos rondrennen in dat enorme huis, voetbal spelen op het gazon. Mijn grootvader kocht games voor me, een chauffeur bracht me naar school.
»Maar ik miste mijn ouders erg. En op dat soort plekken weet je zelfs niet wie je directe buren zijn. In Soweto kende ik de hele straat, kende ik iedereen. In Soweto leende je wc-papier bij de buren. Dat hoefde je hier niet te proberen.»
HUMO U voelde zich eenzaam, af en toe.
Mandela (knikt)
HUMO Ik neem aan dat u daar niet met hem over praatte, als kleine jongen.
Mandela «Natuurlijk niet. Ik wilde hem niet verdrietig maken.»
HUMO U benoemt het niet met zoveel woorden, maar uit het boek kun je ook een soort afstandelijkheid opmaken tussen grootvader en kleinzoon.
Mandela «Communicatie was niet onze sterkste kant. Jarenlang ging het alleen maar over school. Eigenlijk praatten we toen nooit over iets anders. Hij wilde ervoor zorgen dat ik alles had om goeie cijfers te kunnen halen… Om te excelleren. In zijn gedachten was hij bezig een leider groot te brengen. Hij wilde een nieuwe generatie leiders vormen. Hij wilde dat de wereld trots was op zijn familie, denk ik. Op zijn kleinzoon.»
HUMO Hij was streng voor u. Toen u van de chauffeur een puppy had gekregen, mocht u die niet houden.
Mandela (schiet in de lach) «Geen schijn van kans. Hij zei meteen: ‘Die pup van jou, Ndaba, je weet dat je hem te eten moet geven, ermee naar de dokter moet als hij ziek wordt. Die luxe hebben veel mensen niet. En die gun je wel aan een hond? Geen sprake van. Dat ding moet weg.’ Hij bracht me op die manier bij hoe belangrijk mensenlevens zijn.»
Geheime ziekte
HUMO Nelson Mandela was geen heilige, schrijft u.
Mandela «Niemand is een heilige.»
HUMO Wat waren zijn mindere kanten? Hij kon verschrikkelijk kwaad worden, las ik.
Mandela «Ja, en vooral heel snel. Dat is normaal, menselijk, daar is niks mis mee, dat laat alleen maar zien dat hij niet rechtstreeks uit de hemel is komen vallen. Maar hij was niet de beste vader, als je begrijpt wat ik bedoel.»
HUMO Zoals uw vader zei: ‘Nelson Mandela is een geweldige leider voor het land, maar niet zo’n goeie leider voor zijn eigen familie.’
Mandela (knikt)
HUMO Kunt u dat uitleggen?
Mandela «Het gaat dan om de beslissingen die je neemt voor de familie, hoe je omgaat met je kinderen. Hij was erg hard voor mijn vader, hij verwachtte wonderen van hem, en ook nog eens in heel korte tijd. Dat was niet eerlijk. Mijn vader ging pas op zijn 45ste rechten studeren. Op zijn 50ste was hij advocaat. Nelson verwachtte dat hij binnen een paar jaar goed ging verdienen, maar zo werkt het niet. Mijn grootvader was ongeduldig, raakte gefrustreerd dat hij niet genoeg opschoot.»
HUMO Uw familie is getroffen door veel tragedie. Drie van de vier kinderen die Nelson Mandela had met uw grootmoeder Evelyn Mase stierven jong, en ook uw moeder is niet oud geworden…
Mandela «De familie heeft veel verliezen, pijn, trauma gekend. (Plechtstatig) Maar we mogen onszelf niet toestaan slachtoffers te zijn. Andere mensen, of de omstandigheden, mogen geen excuus zijn om niet te werken, geen goeie mensen te zijn, geen leiders te zijn. Ik heb hersens. Ik wil mijn ouders en grootvader trots maken.»
HUMO Uw beide ouders zijn gestorven aan aids. Tegen u werd lang verzwegen aan welke ziekte ze leden, vanwege het stigma dat rustte op de aidsepidemie in Zuid-Afrika. U kunt nog steeds niet praten over de dood van uw moeder, schrijft u.
Mandela «Nee.»
HUMO En over uw vader, die een paar jaar later stierf?
Mandela «Het was allemaal zo plotseling. Het deed ontzettend veel pijn. Ik voelde me zo verraden. Iedereen om me heen wist wat er aan de hand was en niemand vertelde me iets. Ze wilden me beschermen. Ze dachten dat dat het beste voor me was.»
undefined
HUMO Een paar uur na uw vaders dood gaf Nelson Mandela een roemruchte persconferentie, waarin hij zei dat zijn zoon was gestorven aan aids. Het was een keerpunt in de geschiedenis: voor de eerste keer erkende een vooraanstaande Zuid-Afrikaanse familie dat een gezinslid was gestorven aan deze ziekte.
Mandela «Het moest, in het belang van het land. In het belang van het gevecht tegen de epidemie. De waarheid mocht niet langer verhuld worden.»
HUMO Heeft u uw vader ooit verweten dat hij de ziekte heeft overgebracht op uw moeder, zoals uw broer vertelde?
Mandela «Het gaat niet om verwijten. Hij heeft het gedaan. Het is een feit.»
HUMO Dat klinkt zo theoretisch. U moet toch boos geweest zijn?
Mandela «Natuurlijk was ik boos toen ik het begreep. Maar dat ligt nu achter me. Je moet niet blijven steken in negatieve gevoelens. Je moet kunnen vergeven. Om verder te kunnen. Nelson Mandela moest zijn vijanden vergeven om te kunnen doorgaan. Toon compassie. Leer van tragedie. Leer van pijn. Leer van je eigen fouten. En probeer een beter mens te worden. In het belang van je kinderen en je land.»
HUMO Wat denkt u van de huidige situatie in Zuid-Afrika?
Mandela «Oh, het gaat beter, de dingen gaan beter. De val van president Zuma: dat was een geweldig moment. Kijk, er zullen altijd uitdagingen blijven, maar we hebben het ergste gehad.»
HUMO Ja?
Mandela «Yes. Yes! We hebben nu Cyril Ramaphosa als president. Een goeie leider, dat is het halve werk.»
HUMO Wat vindt u van de moorden op blanke boeren in Zuid-Afrika?
Mandela «Er is in de afgelopen vijf jaar geen enkele boer vermoord.»
HUMO Je leest met enige regelmaat over blanke boerengezinnen die zijn aangevallen: de plaasmoorde.
Mandela (verheft stem) «Leugens, leugens. De blanken verspreiden leugens. Omdat ze de welvaart van Zuid-Afrika niet willen delen. Omdat ze bang zijn hun land te verliezen. Zij vinden dat de grond die ze van de zwarten hebben gestolen van hen is. Nu, beste vrienden: het is niet jullie land want jullie hebben het geroofd, en verwacht niet dat we ervoor gaan betalen. Jullie zijn gek. Er is niet één blanke boer vermoord. Wat een nonsens! Het zijn de blanke boeren die maar doorgaan met het beestachtig behandelen van onze mensen (daverende klap op de directietafel).»
HUMO Sorry: ik wilde uw mening horen over die nieuwsberichten.
Mandela «Dat erover wordt geschreven wil nog niet zeggen dat het waar is, my dear. Geloof niets van wat je leest en maar de helft van wat je ziet. De media zijn een zeer krachtig gereedschap als het gaat om het manipuleren van de massa. Heb je zelf onderzoek gedaan? Heb je gesproken met familieleden van boeren die zijn vermoord?»
HUMO Nee. Maar desondanks mocht ik die vraag toch nog wel stellen?
Mandela «Ik heb antwoord gegeven.»
HUMO Iets anders dan: wat zijn de mooiste herinneringen aan de tijd dat uw bij uw grootvader woonde?
Mandela «Als hij in een goede bui was, vertelde hij over zijn jeugd, in de provincie Oost-Kaap. Over de stokgevechten die hij hield. Hoe het was om op te groeien op het platteland, om koeien en schapen te hoeden. Dat waren zijn meest gelukkige, glorieuze, onschuldige momenten. Daar, in Oost-Kaap, had hij zijn laatste dagen willen doorbrengen. Maar familieleden vonden dat hij in Johannesburg moest blijven, omdat hij zo ziek was en er geen goede medische zorg was in zijn oude dorp.
»Daar gaan we weer: ik was het niet met ze eens. De man was oud, was aan het einde van zijn leven gekomen. Er was niets wat een dokter nog had kunnen doen, zelfs niet in het allerbeste ziekenhuis. Dood gaan we allemaal. (Benadrukt elk woord met een tik op tafel) Dus waarom sta je de man niet toe om zijn laatste dagen door te brengen op de plek waar hij het gelukkigst is? Maar mensen zijn altijd alleen maar bezig met hun éígen belang, niet met dat van anderen. Zo is het leven.»
HUMO Zou het misschien kunnen dat uw familieleden oprecht geloofden dat dat het beste was voor Nelson Mandela?
Mandela «Het was níét het beste voor Nelson Mandela. Het was het beste voor henzelf. Ze hadden geen zin om mee te gaan naar Oost-Kaap, ze wilden daar geen maanden doorbrengen. Ze wilden gewoon hun vertrouwde leventje voortzetten en niks opgeven voor hem. Maar, beste familie, wat heeft hij allemaal wel niet opgegeven voor jullie?
»Het spijt me, maar kunnen we nu ophouden? De laatste vraag, als je het niet erg vindt.»
undefined
'Natuurlijk heb ik weleens racistische gevoelens gekoesterd ten opzichte van blanken, maar zij zijn begonnen ''
HUMO Maar waarom?
Mandela «Omdat het genoeg is zo. Ik heb heel veel vragen beantwoord, ik denk dat ik het goed gedaan heb.
»Het spijt me, ik ben al twee weken op reis om te vertellen over het boek. Ik wil het gewoon over leuke dingen hebben. Dit is de eerste keer dat ik emotioneel werd geraakt tijdens een gesprek. Ik ben zeer eerlijk geweest.»
HUMO Wat is het belangrijkste dat u van uw grootvader hebt geleerd?
Mandela «Don’t ever judge a book by the cover, beoordeel niemand op de buitenkant. Hij ontmoette Michael Jackson, Fidel Castro, George Bush, maar Nelson Mandela ging met die beroemdheden om op dezelfde manier als hij omging met onze kok, de tuinman, de chauffeur. Hij begreep dat elk mens, ongeacht zijn geschiedenis, sekse en kleur in staat is tot grootsheid. En hij zei me dat als een mens geleerd kan worden om te haten, hij ook geleerd kan worden om lief te hebben. Omdat liefde natuurlijker is dan haat.»
HUMO U zegt in het boek niet zeker te weten of racisme ooit helemaal zal verdwijnen. ‘Misschien is het beste waarop we kunnen hopen dat we het sociaal onacceptabel vinden,’ schrijft u.
Mandela «Ik wil niet zeggen dat racisme nooit zal verdwijnen. Maar het zal zeker niet automatisch verdwijnen. Je moet er consequent tegen strijden.»
HUMO Heeft u weleens racistische gevoelens gekoesterd ten opzichte van blanken?
Mandela «Natuurlijk, eigenlijk totdat ik naar de universiteit in Pretoria ging. Daarvoor was ik a good racist. Maar de blanken zijn begonnen. Zwarten geloven niet in racisme. Voor zwarten is het een reactie op de haat die ze zelf hebben ondervonden. Ik weet zeker dat veel blanken in Zuid-Afrika nog steeds racistisch zijn. (Verheft stem en slaat op tafel) En ik kan je wel vertellen dat een paar van de slechtste mensen die ik ooit heb ontmoet blanke Zuid-Afrikanen zijn.»
HUMO Zou u ooit met een blanke vrouw kunnen trouwen?
Mandela «Géén Zuid-Afrikaanse. Misschien wel met een blanke Nederlandse, Duitse, Amerikaanse of Braziliaanse, maar niet met een Zuid-Afrikaanse. Nee.»
HUMO U was te laat om afscheid te kunnen nemen van Nelson Mandela. Wat zou u gezegd hebben als u hem nog had kunnen spreken?
Mandela «Ik zou hebben gezegd: ‘Dank u wel, grootvader, voor alles wat u voor me hebt gedaan.’ (Stilte) ‘Ik ben heel blij met alle tijd die u aan me heeft besteed.’ (Stilte) ‘En ik zal er alles aan doen om uw nalatenschap voort te zetten en te laten stralen.’»
‘De moed om te vergeven’ van Ndaba Mandela is uit bij Lev.
