Gewoon minder eten en meer bewegen volstaat niet: ‘Obesitaspatiënten hebben levenslange begeleiding nodig’

De coronapandemie heeft ook de obesitasepidemie aan het licht gebracht. ‘Als de evoluties rond overgewicht doorlopen zoals nu, dan gaan we tegen 2050 de levensverwachting met drie jaar zien dalen.’

Het vlot in de vaccinatiecampagne: men is ondertussen begonnen met het prikken van zo’n 1,5 miljoen risicopatiënten. Ook wie tussen de 45 en de 65 is en een BMI van 30 of hoger heeft, mag de komende weken een uitnodiging verwachten. En dat wordt niet altijd bijster goed onthaald. ‘Als ik dus heel de tijd op mijn luie kont had gezeten en chips had geboeft, had ik sneller een vaccin gekregen?’ leest een giftige reactie op social media.

Nochtans zijn de risico’s die mensen met obesitas in deze coronacrisis lopen duidelijk. Deze zomer bleek uit een meta-analyse dat mensen met overgewicht meer dan twee keer zoveel risico lopen om in het ziekenhuis te belanden, 75 procent meer kans om op intensieve zorg terecht te komen en 50 procent meer kans om te overlijden dan mensen met een gezond gewicht. Een recente studie van de World Obesity Federation toont dat 90 procent van alle overlijdens door het coronavirus wordt opgetekend in landen met veel obesitas. Gewicht blijkt na leeftijd zelfs de belangrijkste factor te zijn om zwaar ziek te worden of te sterven na een coronabesmetting.

Dat is niet alleen omdat overgewicht vaak gepaard gaat met andere onderliggende aandoeningen die het ziekteverloop bemoeilijken, zoals diabetes of hart- en vaatziekten. ‘Obesitas is een chronische inflammatoire aandoening waarbij het eigen immuunsysteem vaak gaat overreageren, op virussen bijvoorbeeld,’ legt endocrinoloog Bart Van der Schueren (UZ Leuven) uit, voorzitter van de Belgian Association for the Study of Obesity.

Verontwaardiging

Waarom worden sommigen zo boos omdat mensen met obesitas vaccinvoorrang krijgen? ‘Een groot deel van de verontwaardiging hangt samen met onwetendheid,’ zegt professor Caroline Braet, hoofd van de vakgroep klinische ontwikkelingspsychologie van de UGent en gespecialiseerd in obesitas. ‘Voor ziektes als kanker of epilepsie is er – terecht – heel veel begrip. ‘Die mensen kunnen er niet aan doen dat ze ziek zijn,’ hoor je dan. Wanneer het woord ‘obesitas’ valt, denkt men nog steeds dat die patiënten het zelf gezocht hebben.’

Mensen met overgewicht worden al snel geassocieerd met een ongezonde levensstijl of luiheid. ‘Gewoon minder eten en meer bewegen,’ klinkt het. ‘Een beetje wilskracht tonen.’ Maar zo simpel is het niet. ‘In België heeft de helft van de bevolking te kampen met overgewicht. Hebben die dan allemaal geen wilskracht?’ zegt Van der Schueren.

De meest recente gezondheidscijfers, uit 2018, tonen dat 49,3 procent van de volwassen Belgische bevolking met overgewicht (een BMI hoger dan 25) kampt. 15,9 procent van die volwassen bevolking is obees (een BMI hoger dan 30). Twintig jaar geleden was dat 10,8 procent. Wereldwijd neemt obesitas dermate toe dat de Wereldgezondheidsorganisatie het als een epidemie beschouwt.

Ook het idee dat obesitas louter een welvaartsziekte is, gevoed door onze bourgondische levensstijl, is van de baan nu blijkt dat het ook in ontwikkelingslanden een steeds groter wordend probleem is. ‘Sterker nog, obesitas komt net vaker voor bij mensen met een lagere socio-economische status,’ zegt Van der Schueren. De reden: gezonde voeding is vaak nog duur. ‘En mensen met overgewicht worden bijvoorbeeld ook op de arbeidsmarkt gestigmatiseerd.’

Langzamerhand wordt duidelijk dat het stabiel houden van je gewicht ook heel afhankelijk is van onze hormoonregulatie. Ook bij bepaalde psychofarmaca is gewichtstoename een veelvoorkomende bijwerking. En dan is er nog de aangeboren aanleg.

Zo kan het dat bij twee mensen met exact hetzelfde voedings- en bewegingspatroon de ene bijkomt terwijl de andere op gewicht blijft. Dat ligt ontzettend gevoelig. ‘Er zijn mensen die heel ongezond leven maar toch mager zijn, terwijl iemand met overgewicht misschien heel erg zijn best doet om gezond te leven,’ zegt Braet.

Twintig marathons

Maarten (30) kan daarvan meespreken. ‘Ik heb verschillende strenge diëten gevolgd om mijn BMI telkens opnieuw onder de 30 te krijgen en ik sport de jongste acht jaar elke dag minstens een uur. Op weekdagen sta ik daarvoor op om vier uur ’s ochtends,’ zegt de dertiger, die vorig jaar twintig marathons gelopen heeft. ‘Het is met momenten heel frustrerend om te merken dat ik tien keer zo hard mijn best moet doen als een ander.’

Patiënten met overgewicht komen dan ook heel regelmatig in vicieuze cirkels terecht, zegt Braet. Wanneer ze merken dat ‘meer bewegen, minder eten’ niet het gewenste effect heeft, kan er een ‘foert’-reactie optreden, waardoor ze hun nochtans belangrijke inspanningen opgeven. Of ze doen een beroep op ongezonde crashdiëten die hun toch al trage (rust)metabolisme nog meer vertragen, waardoor ze op termijn sneller én meer gaan bijkomen.

‘Voor mensen die niet obees zijn, is het heel moeilijk om dat te begrijpen,’ zegt coronacommissaris Pedro Facon. De vroegere topman van de FOD Volksgezondheid kampte in zijn jeugd met serieus overgewicht. ‘Ik ben iemand die altijd graag gezwommen heeft, dat is mijn favoriete sport. Maar toen ik jonger was, wou ik plots niet meer naar het zwembad, omdat ik mijn lichaam niet meer durfde te tonen. Men onderschat echt de barrières die er zijn voor mensen met overgewicht. Plots intensief beginnen te sporten is niet aangewezen als je veel extra gewicht meetorst: je krijgt snel pijn, wat demotiverend werkt.’

De sensibilisering rond obesitas is broodnodig, maar het is een complex discours. Van der Schueren: ‘Het is het evenwicht bewaren tussen enerzijds hoeden voor stigmatisering en een oversimplificatie van de oorzaken, maar anderzijds ook de ernst van de aandoening benadrukken. Obesitas kan je immers heel wat levensjaren kosten.’ Het is een chronische aandoening die niet opgelost wordt met een keertje op dieet te gaan of een fitnessabonnement te nemen. ‘Eigenlijk hebben obesitaspatiënten levenslange begeleiding nodig,’ zegt Braet. Volgens Van der Schueren is het essentieel dat er verder gekeken wordt naar ‘meer bewegen en minder eten’, maar hebben ook medicatie en chirurgische ingrepen een plek.

‘Het is treffend: voor een aandoening die zo frequent voorkomt, is er toch nog maar heel weinig behandeling,’ aldus Van der Schueren. ‘We investeren zeer goed in (de behandeling van) geassocieerde aandoeningen zoals diabetes en kanker, maar in de aanpak en de oorzaak van het onderliggende gewichtsprobleem wordt amper geïnvesteerd. Het is voor mij heel moeilijk om geld los te krijgen voor onderzoek naar obesitas.’ Meer investeren in wetenschap is nochtans cruciaal. ‘Op die manier kunnen we beter begrijpen wat de mechanismen zijn die leiden tot obesitas en kunnen we het ook beter voorkomen.’

Beperkte financiering

De reden van die onderfinanciering is enerzijds dat het stigma dat bij de brede bevolking heerst over mensen met overgewicht ook leeft bij zorgverleners en beleidsmakers. Op dit moment gaat slechts 2 procent van het Belgische gezondheidsbudget naar ziektepreventie, minder dan het Europese gemiddelde. En dat terwijl de euro’s die je investeert in ziektepreventie zichzelf dubbel terugverdienen. De OESO berekende in 2019 dat de zorg voor ziekten die aan obesitas worden toegeschreven maar liefst 425 miljard euro per jaar kost. Voor België gaat dat over zo’n 10 procent van het gezondheidszorgbudget, ofwel 2,5 miljard euro, die besteed wordt aan aandoeningen die gerelateerd zijn aan overgewicht.

‘De resultaten van dat rapport waren… frappant,’ zegt Facon. ‘Als de evoluties rond overgewicht doorlopen zoals nu, dan gaan we tegen 2050 in de OESO-landen de levensverwachting met drie jaar zien dalen. In de VS zien we dat eigenlijk al volop gebeuren.’ Volgens Facon onderschatten we het probleem: wat we nu zien, is maar een tipje van de ijsberg. ‘Het obesitasprobleem heeft een impact op zowat alle lagen van de algemene samenleving, op de mentale en fysieke maar ook op de economische gezondheid van ons land.’

Braet is ‘voorzichtig hoopvol’ dat corona het belang van gezondheid en de nood aan preventie heeft blootgelegd. Alleen helpt het niet dat ons land structureel complex in elkaar zit. Zo is het niet alleen een bevoegdheid van Volksgezondheid, maar bijvoorbeeld ook van Mobiliteit en Economie om doeltreffende regulering door te voeren om de obesitasepidemie in te perken.

Facon: ‘Men is zich wel min of meer bewust van de obesitasproblematiek, maar het ontbreekt aan een algemeen plan en een centrale coördinatie om het op alle departementen aan te pakken. Maar als de coronacrisis ons één ding geleerd heeft, dan is het wel dat we overkoepelend kunnen samenwerken als het nodig is.’

(DM)