Help, Vlaanderen verdort. 'Je gazon besproeien met zuiver leidingwater is absurd. Dor gras groeit vanzelf wel terug als het regent'
Iedereen heeft wel zo’n magische kraan in huis. Je draait eraan en er komt water uit, op elk uur van de dag. Wonderlijk! Maar hoelang blijft de magie nog duren? Door de extreme droogteperiodes van de afgelopen jaren komt onze watervoorziening steeds meer in het gedrang. We mogen nu al geen auto’s meer wassen, zwembaden vullen en gazons besproeien. Is het wachten op de dag dat er helemaal geen water meer uit de kraan komt? Experts trekken aan de alarmbel. ‘Op bepaalde plaatsen in Vlaanderen staat ons grondwaterpeil al honderd meter lager dan normaal.’
Het Koninklijk Meteorologisch Instituut stelde de voorbije jaren een paar abnormale fenomenen vast. Tussen de zomers van 2016 en 2017 viel er elke maand te weinig neerslag. Dat leidde vorig jaar tot de extreme droogteperiode waarin minister van Leefmilieu Joke Schauvliege een algemeen sproeiverbod instelde. Ook dit jaar lijken we die kant op te gaan. In meer dan een kwart van Vlaanderen is het nu al ‘extreem droog’ en in meer dan de helft ‘extreem droog tot zeer droog’.
Patrick Willems (hoogleraar stedelijke hydrologie en rivierkunde aan de KU Leuven) «In maart, april, mei en juni viel er amper honderd millimeter neerslag, de helft van wat er normaal valt. Dat is alarmerend, want volgens de historische statistieken komt dit slechts één keer om de twintig jaar voor.»
HUMO Is Vlaanderen gevoeliger voor droogte dan andere regio’s in Europa?
Willems «Vlaanderen is heel kwetsbaar door de hoge verstedelijking. Er wonen veel mensen op een kleine oppervlakte en dus zitten we sneller door onze waterreserves heen. Huizen, pleinen, straten en parkings beletten bovendien dat regenwater in de grond kan sijpelen. Het stroomt af naar beken, rivieren en rioleringen. Water dat we niet kunnen vasthouden, kunnen we niet gebruiken voor onze drinkwatervoorziening.
»In Vlaanderen vangen we per inwoner 1.500 kubieke meter per jaar aan regen op (in een Olympisch zwembad zit 2.500 kubieke meter water, red.). Dat water kunnen we gebruiken voor onze watervoorziening, maar daar moeten we zowel de huishoudens als de industrie en de landbouw mee bedienen. Volgens de internationale normen heb je onder 2.000 kubieke meter ‘weinig water’ en onder 1.000 ‘een ernstig watertekort’. Wij zitten er dus tussenin, lager dan sommige landen in Zuid-Europa.»
HUMO Wat moeten we ons precies voorstellen bij die waterreserves?
Willems «We gebruiken twee soorten water: oppervlaktewater en grondwater. Ongeveer de helft van het water dat wij gebruiken, is oppervlakte-water: regenwater dat naar rivieren stroomt, en dat wordt gebruikt voor landbouw, industrie en drinkwater. In periodes met voldoende water wordt een deel ervan vanuit de rivieren gestockeerd in grote spaarbekkens. Zo is er een buffer voor droge periodes, maar die is beperkt. Na twee maanden droogte zijn die reservoirs leeg.
»De andere helft van ons water is grondwater en kun je oppompen. De ondiepe waterlagen liggen amper enkele meters onder de grond, andere liggen honderd meter diep. In Zuidwest-Vlaanderen, waar de landbouw, de voedingsindustrie en de textielindustrie veel water nodig hebben, pompt men veel meer op dan wat de natuur kan voorzien. Op bepaalde plaatsen staat ons grondwaterpeil er al honderd meter te laag. Dat is heel zorgwekkend, want het duurt decennia voor we die reserves aangevuld krijgen.
»Wij waarschuwen de overheid al langer voor de gevaren. Pas na de droogte van vorig jaar is ze in actie geschoten. Ze stelde een droogteplan op en wees een droogtecoördinator aan, die op momenten van droogte de acties coördineert. Het is een trendbreuk, maar er is nog veel werk aan de winkel.»
HUMO In grote delen van Vlaanderen is intussen code geel van het warmteactieplan afgekondigd, wat betekent dat de vraag naar leiding-water het aanbod dreigt te overtreffen. Er is nog geen verbod maar wel de nadrukkelijke vraag om geen gazons meer te besproeien of auto’s te wassen.
Willems «Dat is een verstandige beslissing. Het is beter om nu al maatregelen te treffen dan weer te wachten tot het te laat is. Als we nu minder water verspillen, dan gaan we de spaarbekkens minder snel uitputten en kunnen we een algemeen verbod langer uitstellen.»
HUMO Minister van Leefmilieu Joke Schauvliege voerde in juni vorig jaar zo’n algemeen sproeiverbod in. Gaan we daar ook dit jaar naartoe?
Willems «Als de droogte nog even doorzet wel. Voorlopig komt de drinkwatersector nog niet in de problemen, omdat ze grote spaarbekkens gebruikt en zuiver grondwater oppompt. Maar die reserves zijn beperkt en het niveau van onze waterlopen daalt elke dag.»
Willy Verstraete (emeritus professor aan de Universiteit Gent en milieuspecialist) «Een veel nijpender probleem is dat ook de landbouw en de industrie zuiver grondwater oppompen. Onze overheid geeft daar nog veel te makkelijk en veel te veel vergunningen voor. De industrie put de grondwaterreserves uit, terwijl ze evengoed gezuiverd afvalwater kan gebruiken.»
undefined
HUMO Is leidingwater te goedkoop in Vlaanderen?
Verstraete «De drinkwaterbedrijven zitten in een moeilijke positie. Om hun gigantische infrastructuur van buizen, leidingen en stations te kunnen afbetalen en onderhouden, moeten ze een bepaalde hoeveelheid water verkopen. Ze zijn dus gediend met een hoge waterconsumptie. Bij een lagere consumptie zouden ze de prijzen kunnen verhogen, maar dat mogen ze niet van de overheid. Mochten burgers vandaag massaal minder water gaan verbruiken, dan gaan de drinkwaterbedrijven kopje-onder.»
Willems «Mensen zullen pas echt zuinig met water omgaan wanneer ze het voelen in de portemonnee. Vooral in deze droge periodes zie ik soms mensen het gazon besproeien met zuiver leidingwater. Dat is absurd. Dor gras groeit vanzelf wel terug als het regent.
»We moeten bovenal naar een kringloopeconomie. In periodes van droogte moeten we water hergebruiken. Een mooi voorbeeld daarvan was het voorstel van waterzuiveringsbedrijf Aquafin. Tijdens de droogte van vorig jaar stelde dat zelf voor om zijn gezuiverde water, dat het anders toch maar in de rivier loost, aan de landbouw te verkopen. Dat werkte zo goed dat het bedrijf besloot om dat permanent te blijven doen.»
HUMO In een kringloopeconomie probeer je zoveel mogelijk stoffen te hergebruiken. Zullen we dan in de toekomst alleen nog gerecycleerd afvalwater drinken?
Verstraete «Maar dat doen we nu al! De tijd dat ons drinkwater uit de hemel viel, is al lang voorbij. Het drinkwater van de stad Antwerpen komt uit de Maas, waar de stad Luik haar gerecycleerde afvalwater in loost. De Antwerpenaars weten dat gelukkig niet, anders zouden ze nogal schrikken. Er is gewoon geen andere oplossing: grote steden moeten hun afvalwater recycleren, anders hebben ze gewoon niet genoeg water meer.
»In West-Vlaanderen loopt de kleine watermaatschappij IWVA internationaal voorop met een uniek project. Ze stuurt het afvalwater door een duingebied in Oostduinkerke tot het absoluut zuiver is. Singapore heeft die Vlaamse technologie overgenomen. Daar heeft men jarenlang zo ‘nieuw water’ gemaakt, en dat verliep perfect, tot een bepaalde moslimminderheid ontdekte dat haar drinkwater door het lichaam van andere mensen was gegaan. Singapore zag zich genoodzaakt om het project stop te zetten. Technologisch kunnen we al veel, maar we moeten eerst voor een mentaliteitswijziging zorgen.»
Willems «Het gaat allemaal om perceptie. Zou jij een flesje water drinken waarop staat dat het gezuiverde urine is? Neen, nochtans is dat water net zo zuiver als bronwater.»
Verstraete «Op gebied van waterbeheer en technologie is België vooruitstrevend en een internationale trendsetter. Daarom is het zo jammer dat we op politiek vlak niet dezelfde durf ontwikkelen.»
Willems «Als de overheid Vlaamse bedrijven steunt om hun kennis te exporteren, dan wordt onze economie sterker en worden haar investeringen terugbetaald. De Nederlanders doen dat heel slim: zij worden wereldwijd gevraagd om de kustbescherming te verzorgen.»
Dirk Van Der Stede (CEO Vlaams Kenniscentrum Water) «Nederland is een sterke economie die teert op een imago van dijkenbouwers, maar dat betekent niet dat het zo ver voor loopt op ons. Vaak loopt het zelfs achterop. In Nederland loost de industrie bijvoorbeeld in de riolering. In Vlaanderen betalen bedrijven heffingen op die lozingen, waardoor ze indirect aangemoedigd worden om te recycleren.
»De Vlaamse overheid heeft intussen een langetermijnstrategie uitgewerkt. Ze wil een kringloopeconomie uitbouwen en water speelt daarin een belangrijke rol. Er lopen al verschillende projecten: het afvalwater van diepvriesfabrikant Ardo wordt bijvoorbeeld al hergebruikt voor irrigatie in de landbouw. Daarnaast zijn er lokale projecten waarbij afvalwater gezuiverd wordt om er drinkwater van te maken.»
zeewater drinken
De aarde bestaat voor 70 procent uit water, maar daarvan is amper 2,5 procent zoet water. Het grootste deel daarvan bestaat dan ook nog uit sneeuw en ijs. Slechts 1 procent van al het water op aarde is geschikt als drinkwater. Een logische oplossing is dus om al dat andere water drinkbaar te maken.
Marjolein Vanoppen (Bio-ingenieur aan de Universiteit Gent) «Zeewaterontzouting is geen nieuwe techniek. In het Midden-Oosten doen ze het al decennialang omdat daar nu eenmaal niet genoeg grond- of oppervlaktewater is. De landen daar werken wel met klassieke destillatie: je kookt water en vangt de stoom op als schoon water. Het probleem is dat die techniek ontzettend veel energie kost. Wij werken nu met een nieuwe techniek, die tijdens de ontzouting ook energie uit het zeewater opwekt. Mijn doctoraat is daarom intussen uitgemond in een Europees project. We gaan er binnenkort mee aan de slag in India en enkele Afrikaanse landen.»
HUMO Bestaat de kans dat we in Vlaanderen binnenkort ontzilt zeewater zullen drinken?
Vanoppen «We beginnen hier al uit te kijken naar alternatieve manieren om aan schoon water te komen, maar zeewater zal zeker niet de eerste keuze zijn. Om drinkwaterschaarste zoals vorig jaar te voorkomen, stelde Joke Schauvliege onlangs een actieplan voor. Maatregelen daarin zijn onder meer de ontzilting van brak kanaalwater in Oostende, en intensiever hergebruik van afvalwater. Pas wanneer dat niet genoeg oplevert, zullen we zeewater moeten gaan ontzouten.»
Nog een opmerkelijke vaststelling: nu kampen we met extreme droogte, enkele weken geleden kregen zowat alle provincies in België af te rekenen met uitzonderlijke wateroverlast. Enkele van die buien kwamen statistisch gezien maar eens om de 150 tot 200 jaar voor. Een onweer in Riemst verbrak met 63 liter neerslag per vierkante meter het vorige uurrecord van 43 liter. Het Vlaams-Brabantse Lot slikte in 2,5 uur tijd maar liefst 85 liter per vierkante meter. De kans op zo’n onweer is minder dan één keer in 200 jaar. Ook in Roeselare, Stekene, Ieper, Bilzen, Kortenberg en Sint-Lievens-Houtem liepen de dorpskernen onder.
Verstraete «Het is absurd dat we de ene maand te veel water hebben en de volgende maand te weinig. Regen wordt steeds waardevoller. Hoe meer we ervan kunnen opslaan, hoe beter we gewapend zijn tegen droogtes.»
HUMO Hoe kan het dat we in periodes van wateroverlast niet genoeg regenwater kunnen opslaan?
Gert Verstraeten (professor geografie aan de KU Leuven) «De intense onweders die we de afgelopen tijd over ons heen kregen, zijn bijzonder moeilijk te verwerken. De bodem in een sterk verstedelijkt gebied, maar ook in een kurkdroog landbouwgebied kan weinig water opnemen. De regen stroomt daar af en vloeit naar kleine dorpskernen, waar het makkelijk tot meer dan een meter kan stijgen. Veel kleine gemeentes hebben intussen wel met succes een bufferbekken aangelegd.
»Het ene onweer is ook het andere niet. Recent zagen we vooral felle onweders die lokaal voor wateroverlast zorgden. In het najaar en de winter hebben we meer last van veel regen over een lange periode, verspreid over heel Vlaanderen. Daardoor kunnen rivieren overstromen en grote stukken land onder water komen te staan. Dat vraagt een andere aanpak.
»De overheid moet maar eens duidelijke keuzes maken: ze moet ruimte die bestemd is als woongebied opofferen om bufferbekkens aan te leggen. Dorpskernen moeten dichter en hoger om ruimte te besparen. Ook doordachte beplanting helpt. Je kunt stroomafwaarts tussen landbouwgebied en woonkernen bijvoorbeeld bossen aanplanten. Dat beschermt dorpen tegen overstromingen én het zorgt ervoor dat het water in de bodem wordt opgeslagen.»
100.000 bomen
HUMO Vlaanderen is gevoelig voor droogte. Maar is het met zijn verkavelingen, lintbebouwing en verstedelijking ook kwetsbaarder voor overstromingen?
Verstraeten «Ja. In Noord-Frankrijk, Duitsland, Zuid-Engeland en Nederlands-Limburg heeft men zeker zoveel landbouwgrond als hier en evenveel zware onweders, alleen is de impact daar beperkter omdat de dorpen in het landbouwgebied er kleiner zijn.»
undefined
'Het drinkwater van de stad Antwerpen komt uit de Maas, waar de stad Luik haar gerecycleerde afvalwater in loost. De Antwerpenaars weten dat gelukkig niet ''
HUMO De betonstop in Vlaanderen start pas in 2040.
Verstraeten «We bouwen Vlaanderen niet alleen steeds voller, we bouwen ook meer in lagergelegen en overstromingsgevoelige gebieden. Dat is écht om problemen vragen. Mensen wapenen zich daartegen door bijvoorbeeld het terrein op te hogen. Hún woning komt dan niet meer onder water, maar stroomafwaarts creëren ze dan weer meer problemen. Eén onverharde vierkante meter grond kan achthonderd liter water vasthouden. Elke verharding duwt enorme hoeveelheden water naar lagergelegen gebieden.
»Ik begrijp de politieke gevoeligheid rond de betonstop, maar het wordt toch eens tijd dat politici harde beslissingen nemen. Anders gaan we in de nabije toekomst ongetwijfeld de rekening betalen.»
HUMO In de strijd tegen de klimaatverandering moeten logge nationale overheden het vaak afleggen tegen de flexibele en progressieve lokale besturen. Merkt u dat in de strijd tegen de wateroverlast ook?
Willems «Ja. Steden als Antwerpen, Gent en Leuven hebben de boodschap begrepen. Het is alleen jammer dat die inspanningen nog te veel van individuen afhangen. In de lokale administraties zitten enkele witte raven die wateroverlast op de agenda van de gemeenteraad zetten, studies laten uitvoeren en een verstandiger beleid nastreven.»
Maaike Breugelmans (coördinator van de Werkgroep Klimaatadaptatie in Gent) «De gemeenteraad heeft het klimaatadaptatieplan jaren geleden al goedgekeurd. Onze principes over het waterbeleid zijn eenvoudig: we willen minder verharding, meer groen en meer ruimte voor water in de stad. Dat kan door groenstroken in de voetpaden of tussen de tramrails aan te leggen, parkeerplaatsen waterdoorlatend te maken, dichtgegooide rivieren terug te openen en groendaken op gebouwen aan te leggen.»
HUMO In 2011 stond het stadscentrum van Kopenhagen onder water en liep de schade in de miljoenen.
Breugelmans «Extreme regenbuien zetten het centrum er op sommige plaatsen meer dan een meter onder water. De stad heeft toen een ‘wolkbreukplan’ uitgewerkt, waarbij het rioleringssysteem en de inrichting van straten, pleinen en parken werden hertekend. Ze plantten er honderdduizend extra bomen in de stad, en legden straten aan die tijdelijk water kunnen opvangen en naar de waterbekkens afvoeren. Gent probeert die aanpak te kopiëren. Voor de heraanleg van het Kettingplein haalden we de mosterd in Kopenhagen. Het plein wordt voor een groot deel een nieuwe groenzone, en in een ondergronds waterreservoir wordt het regenwater opgevangen van het plein én van de huizen in de straten die erop uitkomen. Die ingrepen zijn duur, maar de kosten van overstromingen en droogtes lopen ook hoog op. Zo riskeert de haven in Gent bij droogte moeilijker bereikbaar te worden en kan het zoete water zout worden.»
Verstraeten «Zoet water dat zout wordt, is nog zo’n onderschat maar even ernstig probleem. De klimaatopwarming zal zich via meer en zwaardere stormen aan onze kust doorzetten. Maar onze kustbescherming is nog altijd erg zwak. Zout water kan via een overstroming van de Schelde tot diep in Oost-Vlaanderen doordringen en ons zoete grondwater zout maken. Bij de droogte van vorig jaar moest veel water opgepompt worden, en daarbij bleek dat het zeewater tot dertig kilometer land-inwaarts onder zoet water was terechtgekomen. Hoe meer zoet water je oppompt, hoe hoger ook het zoute water komt. Als dat onze waterputten bereikt, dan leidt dat simpelweg tot drama’s voor mens en vee. Dat is ook waarom in de provincie West-Vlaanderen in de droogteperiode van vorige lente geen water mocht opgepompt worden.»
Het blauwe goud
HUMO U zei dat de grote steden in de toekomst hun drinkwater moeten recycleren. Het Zuid-Afrikaanse Kaapstad heeft dit voorjaar maar net Day Zero kunnen afwenden, de dag waarop de watervoorraad van de stad uitgeput is. Zijn die problemen een internationale trend?
Willems «Academici hebben lang gewaarschuwd voor de situatie in Kaapstad, maar niemand nam dat serieus. Mensen schieten pas in actie wanneer de crisis zich voltrekt.»
Verstraete «Door de opkomst van megasteden moeten steeds grotere massa’s water van steeds verder worden aangevoerd. Het probleem is dat men dat water één keer gebruikt en vervolgens terug in de rivieren loost.»
Willems «Ook Caïro, Los Angeles en zowat alle grote Aziatische steden komen in de problemen. Ethiopië bouwt een grote dam op de Nijl, zodat er minder water naar Soedan en Egypte stroomt. Daar noemen ze water al ‘het blauwe goud’.»
undefined
undefined
'Nadat extreme regenbuien Kopenhagen op sommige plaatsen meer dan een meter onder water zette, legde de stad straten aan die water kunnen afvoeren.'
HUMO We spreken altijd over de wateroorlogen in het buitenland, maar ook in België stevenen we af op spanningen met de buurlanden.
Verstraete «De voorbije jaren hebben België en Nederland inderdaad geruzied over de polders.»
Willems «De Maas trekt vanuit Frankrijk door Wallonië en Vlaanderen naar Nederland. Die regio’s hebben een verdrag afgesloten dat ons verplicht om tijdens droogteperiodes een minimumhoeveelheid water naar Nederland door te laten. De rest mag België gebruiken. Onze drinkwatervoorziening is echt afhankelijk van dat Maaswater. In de toekomst zal het verdrag door de toenemende droogte onder druk komen te staan, want de kans bestaat dat we die minimumhoeveelheid voor Nederland niet meer zullen bereiken.
»Ook het verdrag over het kanaal Gent-Terneuzen dwingt Vlaanderen om bij droogte een bepaald debiet naar Nederland te sturen, maar zelfs nu al lukt dat niet altijd. De Nederlanders maken daar voorlopig geen problemen over, maar zullen ze zo verdraagzaam blijven?»
HUMO Heeft België ook met Frankrijk zulke verdragen afgesloten?
Willems «Neen, maar dat hadden we wel moeten doen. We hadden een minimaal debiet uit de IJzer, Schelde of Leie moeten onderhandelen, maar door de klimaatproblemen en het feit dat Noord-Frankrijk ook niet zoveel water heeft, maken we niet veel kans meer om nog zo’n verdrag af te sluiten.»
HUMO Let u zelf een beetje op uw watergebruik?
Vanoppen «Het is vooral belangrijk dat mensen in Vlaanderen dringend leren beseffen hoe kostbaar water is. Ze springen er veel te zorgeloos mee om. Elke Belg gebruikt 100 liter drinkwater per dag, dat is nog redelijk beperkt. Maar tel daar alle producten bij die we gebruiken, en dan kom je aan 7.400 liter per dag. Er is bijvoorbeeld 1.000 liter water nodig om een liter melk te produceren, en 4.000 liter water om een biefstuk te maken. Ik ben vegetariër geworden omdat het één van de meest efficiënte manieren is om water te besparen.»
Willems «Ik besproei gras, tuin en bloemen met regenwater. Normaal geef ik die elke twee dagen water, in deze periode beperk ik dat tot twee keer per week. En verder hou ik me aan de klassieke voorzorgsmaatregelen: niet te lang douchen, de kraan dichtdraaien tijdens het tanden poetsen.»
Verstraete «Mijn vader was een boer en onze akkers lagen in een zandgrond. Mijn hele leven al ervaar ik droogte als een verschrikkelijke zorg. Het zit er diep in bij mij.»
