3M moet schadevergoeding betalen
Het burgercomité dat vecht voor de gezondheid van Zwijndrecht: ‘Door chemische stoffen kan in 2045 niemand nog op natuurlijke wijze zwanger worden’
Chemiebedrijf 3M moet een schadevergoeding van 2.000 euro betalen aan een gezin uit Zwijndrecht. Een vrederechter acht het bewezen dat er sprake is van ‘overmatige burenhinder’, omdat in het bloed van de gezinsleden tot meer dan honderdmaal de toegelaten hoeveelheid PFAS-waarden werden aangetroffen. Het vonnis zou misschien een precedent kunnen scheppen voor andere omwonenden van 3M. Humo sprak begin vorig jaar met buurtbewoners Jeroen van Reeth en Carolien Van der Cruyssen van het burgercomité Zwijndrecht Gezond, dat het gevecht met de chemiereus aangaat.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op 26 januari 2022 in Humo.
Hoe verantwoorden we later aan onze kinderen dat we hier zijn blijven wonen nadat de zware vervuiling door 3M is ontdekt? Die vraag houdt Jeroen Van Reeth en zijn vriendin Carolien Van der Cruyssen wakker, net als veel inwoners van Zwijndrecht. Met hun burgercomité Zwijndrecht Gezond willen ze oplossingen aanreiken, zelfs voor Oosterweel, en het beleid wakker schudden. Maar ook u. ‘Als er bij 3M een giframp gebeurt, heeft iedereen binnen een straal van 15 kilometer maar één optie: wegwezen.’
Jeroen Van Reeth lijkt een beetje op Mark Ruffalo in ‘Dark Waters’, de waargebeurde film waarin een advocaat meer dan twintig jaar lang procedeert tegen de vervuiling van het drinkwater door chemiereus DuPont. Van Reeth is een IT’er, geen advocaat, maar sinds hij in juni de eerste artikels over de gezondheidsrisico’s van de PFOS-vervuiling las, liet het hem niet meer los. Zijn tuin ligt op 800 meter van 3M. Tussen zijn huis en de Amerikaanse multinational bevinden zich alleen akkers en vervuilde zandhopen van de Oosterweelwerf.
JEROEN VAN REETH «Mijn eerste reactie was: niet met mij, dit ga ik niet lijdzaam ondergaan. De milieuschepen van Zwijndrecht raadde me aan om een burgercollectief op te richten en dat heb ik diezelfde avond nog gedaan. De eerste drie weken deed ik bijna non-stop onderzoek, naast mijn werk. Ik wilde alles weten over Oosterweel, 3M, de chemicaliën die ze gebruiken, in welke producten die zitten, de gezondheidsrisico’s… Hoe dieper ik groef, hoe duidelijker het werd dat we in heel Vlaanderen vergiftigd worden.»
CAROLIEN VAN DER CRUYSSEN «Ik was, naast mijn job als architecte, ook beginnen te graven. Elke avond bespraken we wat we hadden ontdekt.»
VAN REETH «Van de PFOS-commissie in het Vlaams Parlement heb ik nog geen minuut gemist. We hebben met de leden gepraat, hen gebombardeerd met informatie, en suggesties gestuurd voor de ondervragingen. We hebben ook uren aan tafel gezeten met de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM), Lantis (overheidsbedrijf en bouwheer van de Oosterweelverbinding, red.) en Karl Vrancken (opdrachthouder van de Vlaamse regering voor de PFOS-aanpak, red.). En met Els D’Hondt hebben we iemand uit de chemische sector in onze rangen.»
ELS D’HONDT «Ik ben doctor in de chemie, en ik heb bij VITO (Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek, red.) en de clustervereniging voor innovatie gewerkt, waar ik met topmensen van de chemiebedrijven aan tafel zat. Ik ondersteun het burgercollectief Zwijndrecht Gezond met wetenschappelijke kennis, maar ik blijf liever op de achtergrond, omdat ik als consultant actief ben in de verduurzaming van de sector.»
VAN REETH «Ook Wendy D’Hollander is lid: in haar doctoraat uit 2011 schreef ze dat ze hoge dosissen PFOS had aangetroffen in haar kippeneieren. De overheid is daarover ingelicht, maar heeft niets met die info gedaan.»
HUMO Weten jullie hoeveel PFOS er in jullie lichaam zit?
D’HONDT «Ik ben hier drie jaar geleden komen wonen, omdat ik een moestuin wilde in een groen dorp bij de stad. Achter mij ligt een boomgaard, maar die blijkt fluogroen te zijn. In mijn bloed werd 108 nanogram per milliliter gemeten, en de grenswaarde ligt op 6,9. Ik behoor tot de slechtste 10 procent van Zwijndrecht, maar sommige inwoners zitten boven de 1.000 nanogram.»
HUMO Dat zijn hoge waarden voor iemand die hier nog niet zo lang woont.
D’HONDT «Dat komt omdat ik eieren en groenten van eigen kweek heb gegeten. Nu ligt mijn tuin braak en breng ik mijn eieren als giftig afval naar het containerpark. Ik wil graag nog een kind, maar dat wordt misschien een probleem.»
VAN DER CRUYSSEN «Ik had 29 nanogram per milliliter in mijn bloed, vijf keer hoger dan de norm. We wonen hier tien jaar, maar we hebben nooit eieren en groenten uit onze tuin gegeten. Tijdens de zwangerschap van ons tweede kind had ik wel last van zwangerschapsdiabetes, één van de gezondheidsrisico’s die gelinkt worden aan PFOS.»
HUMO Overweegt u om te verhuizen?
D’HONDT «Ja. De stank van de industrie is soms niet te harden. Telkens denk ik: hier blijf ik niet. Wendy’s schoonzus heeft haar schildklier al moeten laten verwijderen.»
VAN REETH «Wij leven op een gifbelt. Niet alleen Zwijndrecht, maar heel Antwerpen. Je wilt niet weten welke smeerlapperij het bedrijf Indaver in Stabroek de lucht in blaast. Daarnaast ligt Ekeren, midden in de haven, met de vuilste lucht van Vlaanderen. Als we hier blijven, moet de chemische verontreiniging stoppen én de historische vervuiling opgeruimd worden. Dat is een monsterachtige uitdaging. Ik zal met het burgercollectief doorgaan tot ik sterf. Maar het wordt een dilemma, wegens de gezondheid van onze dochters. Ze zijn 4 en 8 jaar: wat als zij straks ernstige medische klachten ontwikkelen? De gezondheidsrisico’s van PFOS zijn bekend: lever- en schildklierstoornissen, kankers, een zwakker immuunsysteem, meer risico op miskramen… Ik wil niet dat mijn dochters later zeggen: ‘Papa, wat heb je ons aangedaan! Jullie zijn hier gebleven, goed wetende dat wij elke dag vergiftigd worden.’»
VAN DER CRUYSSEN «Ik zie op tegen een verhuizing, want Zwijndrecht is een fijne gemeente met vriendelijke mensen. Onze kinderen zijn hier opgegroeid, en ik heb dit huis ook zelf ontworpen.»
VAN REETH «Binnen het jaar zullen we toch een beslissing moeten nemen. Maar waar kun je nog veilig wonen? (Toont een kaart van Europa met de hoogste PFOS-concentraties) Je ziet rode zones in het Ruhrgebied, rond Londen, in Noord-Italië en in Oost-Europa. Vlaanderen en Nederland kleuren bloedrood. Wij duwen alles op een zakdoek: vervuilende landbouw, zware industrie, woonwijken en natuur.»
HUMO U zei net dat de chemische verontreiniging moet stoppen.
VAN REETH «3M is vijftien jaar geleden gestopt met de productie van PFOS, maar het maakt nog andere stoffen uit de PFAS-familie. En ze blijven die in de Schelde lozen volgens normen die dertig keer hoger liggen dan die voor Oosterweel. Wij hebben er bij de deputatie op aangedrongen om de normen te verstrengen. Dat is nu gebeurd, maar 3M ging in beroep, hoewel het de normen perfect kan halen. Met een moderne filter haal je 99 procent van de chemicaliën eruit en kun je het water hergebruiken.»
Lees ook:
De recensie van ‘Dark Waters’: ‘Check uw pannen!’ ★★★1/2☆
Hoe schadelijk is dat gewraakte spul – ‘pfas’ – nu eigenlijk? ‘Ik gooide alle pannen met chemische anti-aanbaklaag weg na het zien van ‘Dark Waters’.’ Zou u dat ook moeten doen?
Heksenjacht
HUMO Tussen uw woning en 3M liggen de zandhopen van de stilgelegde Oosterweel-werf. Bouwheer Lantis geeft zichzelf zes maanden om een oplossing te bedenken voor dat afval.
VAN REETH «Dat zand bevat PFOS-concentraties van meer dan 1.000 microgram per kilo. Als de wind verkeerd staat, sluiten we alle ramen en deuren en zetten we de verluchting uit. In onze tuin is al 30 microgram per kilo gemeten, bij de buren 50, op de akkers hierachter nog meer.»
D’HONDT «Bij mij zit er waarschijnlijk ook 30 microgram per kilo in de grond. Maar we krijgen ook PFOS binnen via de luchtwegen.»
HUMO Hoe moet het verder met Oosterweel?
VAN REETH «Het belangrijkste is dat de historische vervuiling wordt aangepakt. Anders zal het verzet van organisaties als Greenpeace, Grondrecht en activist Thomas Goorden nooit stoppen. Als burgemeester Bart De Wever (N-VA) slim is, komt hij zelf met een oplossing voor de sanering. De plaats waar de Oosterweeltunnel bovenkomt, ligt op Antwerps grondgebied, net als de meeste grondhopen. Lantis is niet geïnteresseerd in een grote sanering, en het geld is er ook niet. De oplossing moet van de stad komen. Dan kan De Wever naar de verkiezingen gaan als de redder van zijn ‘werf van de eeuw’.»
HUMO Die sanering kost een fortuin. Is het niet logischer om 3M daarvoor te laten opdraaien?
VAN REETH «Ja, maar dan ben je vertrokken voor een procedureslag van twintig jaar. 3M ontkent de risico’s en zal een deel van de vervuiling in de schoenen van Lantis schuiven. De strategie van chemiereuzen als 3M en DuPont is dat ze meewerken aan oplossingen en schadevergoedingen, maar een veroordeling met alle mogelijke middelen proberen te vermijden. Als een rechter hen schuldig acht, krijgen ze wereldwijd schadeclaims aan hun broek.
»Als je wacht tot zo’n proces is uitgesproken, ligt Oosterweel járen stil. Dat geduld heeft de politiek niet, de files rond Antwerpen kosten honderden miljoenen per jaar. Uiteraard moet je alles doen om 3M te laten betalen, maar ondertussen kan de overheid het geld voor de sanering voorschieten. En als ze onze oplossing volgen, hoeft dat zelfs niet zoveel te kosten.»
HUMO Wat is die oplossing?
VAN REETH «Er is op het terrein van 3M al dertien jaar een saneringsproject bezig, opgelegd door OVAM. Hun site is erg vervuild met PFOS, duizend keer erger dan de gronden van Oosterweel. Die grond wordt permanent gezuiverd door de infiltratie van regenwater: de regen maakt het terrein vochtig en sijpelt samen met de PFOS-moleculen traag in het grondwater. Dat water wordt opgepompt en naar de waterzuiveringsinstallatie van 3M gebracht. Zo is er al 600 ton PFOS uit gehaald. Waarom zouden we de zandhopen van Oosterweel daar dan niet kunnen dumpen en zuiveren?»
HUMO De Raad van State besliste eind december toch dat we de Oosterweelgrond niet bij 3M mogen dumpen?
VAN REETH «Klopt. Maar als OVAM 3M een vergunning geeft om alles te saneren op hun terrein, kan het wél. Dan is 3M geen illegale stortplaats, maar een saneringsfabriek. Ook de bovenlaag van onze vervuilde tuinen en akkers kan daar gezuiverd worden.»
HUMO Maar dan moet je wel met zwaar vervuilde grond rondrijden.
VAN REETH «3M is vlakbij. Wat is het alternatief? Het afval opstoken in verbrandingsovens? Te vervuilend. Die ovens kunnen zulke volumes ook niet aan, en ze breken niet alle vuiligheid af. Een sanering bij 3M is de beste oplossing. Wij zullen er alles aan doen om 3M, OVAM, Lantis en de politiek daar warm voor te krijgen. Vorige week zaten we samen met Lantis, zij staan erachter.»
HUMO Dus jullie zijn voor het Oosterweelproject?
VAN REETH «Als het volledig wordt uitgevoerd, ja. Met hun strijd tegen de tunnel hebben de burgercomités veel uit de brand gesleept: de overkapping van de ring, de aanleg van stadsparken, geluidsschermen, meer leefbaarheid, de modal shift (andere vormen van vervoer, red.). Die mensen hebben daar vijftien jaar van hun leven in gestoken. Ze zien nu hoe de extra kosten voor de sanering in dat project worden geduwd, met het risico dat er geen geld meer overblijft voor de leefbaarheidsprojecten. Dat moeten we vermijden.
»De politiek mag 3M ook niet dwingen tot sluiting, want dan blijven wij met het afval zitten.»
HUMO In de PFOS-commissie trokken de politieke verantwoordelijken hun paraplu open. Hun verdediging was samen te vatten in één zin: ‘We wisten niet dat PFOS zo gevaarlijk was.’
VAN REETH «Of het nu om PFOS, de bankencrisis, de overstromingen in Wallonië of de vernietiging van de strategische stock mondmaskers gaat, telkens blijkt niemand politiek verantwoordelijk te zijn, hoewel er grote fouten zijn gemaakt. Maar ik ben niet geïnteresseerd in een heksenjacht op politici. Als men afrekent met twee ministers, worden die gewoon vervangen. Het systeem moet veranderen. Daarom zijn de aanbevelingen van de commissie en de lessen die het beleid trekt, veel belangrijker. Als we dit willen oplossen, moeten alle neuzen in dezelfde richting staan.»
VAN DER CRUYSSEN «Helaas verkeren sommigen nog in de ontkenningsfase. Bart De Wever zei in de commissie dat je de gezondheidsrisico’s niet kunt bewijzen, en dat hij nog altijd eieren uit zijn tuin eet.»
Fluogele Gifwolken
Maar er is meer dan PFOS. Bij het onderzoek naar 3M ontdekte Zwijndrecht Gezond dat er grote hoeveelheden waterstoffluoride (HF) op het bedrijfsterrein zijn, en dat is zeer gevaarlijk spul.
VAN REETH «We hebben lang gepraat met een ex-manager van 3M. In zijn tijd stond er een opslagcontainer voor 100 ton HF. Als daar iets mee fout ging, moest iedereen in een straal van 15 kilometer meteen geëvacueerd worden. Méér dan een half miljoen mensen, want ook Antwerpen ligt in die cirkel.»
D’HONDT «Toen ik enkele jaren geleden bij 3M was, vernam ik dat ze HF gebruikten als grondstof voor PFAS. Maar dat is het gevaarlijkste zuur ter wereld. Zodra het met lucht of water in aanraking komt, wordt het heet en spat het op. Als het ontsnapt, ontstaat er een fluogele wolk die over de grond kruipt en overal los doorheen gaat: door ramen, deuren, muren, metaal. Bij de mens vreet het in de huid en beenderen, het veroorzaakt brandwonden en reageert met het calcium in je botten, waardoor die beginnen te bruisen. Ook als je het inademt, loop je zware schade op.»
VAN REETH «Een kernramp wordt beschouwd als categorie 4, een HF-ramp zit daar net onder: categorie 3. Maar bij een kernramp kun je nog jodiumpillen slikken om je schildklier te verzadigen. Als er een HF-wolk ontsnapt, is er maar één optie: wegwezen.»
HUMO Zijn er al zulke rampen gebeurd?
VAN REETH «In 2012 was er een zwaar ongeluk in een Zuid-Koreaanse fabriek. Op camerabeelden van het bedrijf zie je hoe twee werknemers in witte pakken een slang proberen aan te sluiten op een HF-tank, maar die tank ontploft en er ontsnapt een wolk van 8 ton. Het dichtstbijzijnde dorp werd meteen geëvacueerd. Er vielen vijf doden en achttien zwaargewonden. Duizenden anderen hadden last van misselijkheid, hoofdpijn, ademhalingsproblemen en huiduitslag.
»In 1984 was er een giframp in Bhopal, in India. Daar kwam 40 ton methylisocyanaat vrij: zesduizend doden en minstens een half miljoen ernstig gewonden! Dertig jaar later worden daar nog altijd misvormde kinderen geboren. En die gifwolk ging niet eens door glas, metaal en muren. HF kan dat wel.»
HUMO Maar de veiligheidsvoorschriften in de chemiesector zijn erg streng. De kans is toch uiterst miniem dat er een ongeluk gebeurt?
VAN REETH «Zou u 3M uw leven toevertrouwen? Dat is wat wij doen, maar het bedrijf heeft vooral oog voor de winst en de aandelenkoers.»
D’HONDT «Historisch gezien valt het aantal dodelijke incidenten wel mee. De veiligheidsvoorschriften zijn streng. 3M wil ook niet dat de boel in de lucht vliegt.»
VAN REETH «Nee, maar elk systeem kan fouten vertonen. Ik weet van maar twee grote kernrampen: Fukushima en Tsjernobyl. Maar als je daar in de buurt woonde, was je wel de klos. Op het internet vind je een hele lijst met kleinere HF-incidenten. Vorig jaar was er paniek in een olieraffinaderij in Houston, nadat er 40 kilo HF was ontsnapt. Ik ben vooral bang voor domino-effecten. In 1987 zijn de ramen van alle huizen in Zwijndrecht uit de sponningen gevlogen na een ontploffing bij oliegigant BP, het bedrijf naast 3M. Als dat opnieuw gebeurt, kan het een vreselijke ramp ontketenen.»
D’HONDT «Zoals in 2015, in de Chinese haven van Tianjin. Daar deden zich twee zware ontploffingen voor, en de oncontroleerbare branden veroorzaakten acht explosies bij andere bedrijven. Het was één groot fiasco, omdat ze begonnen te blussen op chemicaliën die niet in contact mogen komen met water. Er zijn toen 173 doden gevallen.»
VAN REETH «Ik heb heel wat branden en ontploffingen bij olieraffinaderijen ontdekt, waarbij HF-tanks dreigden te ontploffen. En 3M heeft hier véél grotere hoeveelheden op zijn terrein. In de vergunning staat dat ze het waterstoffluoride in koelwagons van 72 ton aanvoeren. Zo mogen er zes op hun site staan. In 1930 leidde een giframp met 3 ton HF tot 67 doden in de Maasvallei.
»De HF-tanks zijn ook een doelwit voor een terroristische aanslag. Acht jaar geleden werd Doel 4 gesaboteerd. De dader is nooit gevonden, terwijl die site streng wordt bewaakt. Bij 3M loop je zo naar binnen. Wij leven dus niet alleen in een zwaar vervuilde omgeving, maar ook bij een mijnenveld. Het stikt in de Antwerpse haven van de Seveso-bedrijven, fabrieken die met gevaarlijke stoffen werken en verplicht zijn om een waarschuwingscirkel te hanteren. Bij een ramp moeten alle mensen binnen die cirkel op de hoogte gebracht worden. Wij liggen in tíén van die cirkels. Bij de provincie kun je die informatie inkijken, maar je mag geen foto’s nemen en niets kopiëren, zo bang zijn ze dat er paniek zou ontstaan. Als burgers hebben wij het recht om die gevaren te kennen, en we zouden mee moeten kunnen beslissen of die risico’s genomen mogen worden. Willen wij ons leven in de waagschaal leggen voor economische groei?»
Een bron uit de sector bevestigt dat Seveso-bedrijven hun beveiliging heel ernstig nemen, maar de controle van de overheid is gebrekkig, omdat de administratie te weinig mensen en knowhow heeft. Bij sommige havenbedrijven is zelfs nog nooit een controleur over de vloer gekomen. De sector is wel beducht voor cyberaanvallen. In 2017 werd een chemiebedrijf in Saudi-Arabië gehackt: een stukje software, Triton genaamd, saboteerde het beveiligingssysteem dat ontploffingen moest vermijden.
Zelfvernietiging
HUMO Er bestaan ongeveer negenduizend PFAS-stoffen en dat aantal neemt nog toe. 3M verdeelt ze in heel Europa. Waarvoor dienen die?
D’HONDT «Ze stoten water, vet en vuil af en worden gebruikt in brandweerkledij, regenjassen, blusschuim, badkuipen, pannen, verf, lijm, cosmetica, speelgoed, voedingsverpakkingen en zelfs in flosdraad.»
VAN REETH «Het aantal toepassingen blijft toenemen. Chemiebedrijven als 3M en DuPont hebben de hele wereld vervuild. Je vindt PFAS op de bodem van de oceanen en op de Mount Everest. Wetenschappers waarschuwen al jaren voor de opstapeling van die chemicaliën in ons lichaam en in de natuur, maar de politiek luisterde nooit. In de jaren 60 wisten ze al dat je die stoffen niet kunt afbreken. De Club van Rome zei in 1972 dat er grenzen waren aan de groei, maar de chemiebedrijven beslisten dat de wereld eindig zou zijn en deden voort.»
D’HONDT «Het idee was dat je de aarde nooit kon verzadigen, omdat ze zo groot is. We dumpten ook nucleair afval in de zee, want ‘een beetje kon geen kwaad’. Intussen beseffen we dat de aarde een gesloten systeem is en giftige stoffen niet vanzelf verdwijnen.»
VAN REETH «We waren naïef toen we hier kwamen wonen: gifstoffen die ongefilterd in de rivier worden geloosd, dat was toch iets van de jaren 60? Maar als je vergunningen begint te lezen, ontdek je dat 65 bedrijven in Vlaanderen nog altijd PFAS in de rivier mogen lozen. In 2022!»
D’HONDT «De normen worden wel strenger. In de jaren 90 ging het om kilo’s, nu om milligrammen. Maar het moet volledig stoppen. Dat kan, als die bedrijven goede filters gebruiken en met gesloten productiecircuits werken.»
HUMO Uit onderzoek van milieuchemicus Jacob de Boer blijkt dat de vis in de Westerschelde zwaar vergiftigd is. Durven jullie nog kraantjeswater te drinken?
VAN REETH «Wij gebruiken alleen flessenwater. Het drinkwater in Vlaanderen is het meest met PFAS vervuild in de regio Antwerpen en rond Kortrijk, zo bleek uit onderzoek van de Vlaamse overheid. De alarmdrempel ligt op 100 nanogram per liter, in onze regio werd tussen 30 en 60 nanogram gemeten, maar in Nederland hebben ze de alarmdrempel verlaagd naar 4,4 nanogram. En het Amerikaanse milieuagentschap EPA wil de normen onder 1 nanogram brengen. Wij moeten volgen, want de EPA baseert zich op gezondheidsstudies die aantoonden dat het immuunsysteem van kinderen was aangetast door PFAS. Ons drinkwater wordt dus nog even als veilig beschouwd, maar dat blijft niet zo. In de VS is het nog erger. De verouderde zuiveringsinstallaties krijgen het water niet meer proper. Er lopen meerdere strafzaken tegen 3M, DuPont, Daikin, Solvay en andere chemiebedrijven die verantwoordelijk zijn voor de vervuiling.»
HUMO Wat mijdt u nog?
D’HONDT «Chemische schoonmaakproducten, zoals boenwas, en waterproof make-up, want daar zit ook PFAS in. Zeker met lipstick moet je opletten. Ook waterwerende zonnecrème en mascara zijn te mijden. En ik heb al mijn teflonpannen vervangen.»
VAN REETH «Maar het is zoeken naar veilige alternatieven. Er is een internationaal label van PFAS-vrije producten nodig.»
D’HONDT «Ik eet alleen biogroenten. En de veiligste eieren komen helaas uit legbatterijen, niet van kippen met vrije uitloop die in vervuilde grond kunnen pikken.»
VAN REETH «Je haalt je groenten en eieren beter niet telkens bij dezelfde boer. Als daar veel vervuiling is, krijg je iedere keer hoge dosissen binnen. In de supermarkt let ik ook op de verpakkingen. Het Food Packaging Forum, een Europese ngo, doet onderzoek naar de chemicaliën in onze voedselketen. De PFAS en ftalaten in de verpakkingen dringen door in ons eten. Dat zijn lage dosissen, maar als er acht vieze stoffen in zo’n verpakking zitten, krijg je een mix van chemicaliën in je lichaam. Die reageren op elkaar, waardoor je een exponentieel effect krijgt en de alarmdrempels worden overschreden. Toen ik dat las, dacht ik: waarom zijn er nog normen? We worden toch vergiftigd. De enige oplossing is een verbod op ftalaten en alle PFAS.»
HUMO Is het echt zó erg?
VAN REETH «Het Europees Milieuagentschap schrijft minstens 6 procent van de ziektelast – waaronder chronische ziekten, kanker, hersenaandoeningen en ontwikkelingsstoornissen – en 8 procent van de sterfgevallen toe aan chemische stoffen. En aangezien niet alle stoffen worden gemeten, omdat er aan de lopende band bij komen, is het waarschijnlijk nog erger. Professor Shanna Swan, een wereldvermaarde epidemiologe, beschrijft in haar boek ‘Count Down’ de impact van chemische stoffen op de vruchtbaarheid van de mens. Sinds de jaren 70 is die met 59 procent gedaald. Volgens haar is in 2045 niemand meer in staat om op natuurlijke wijze zwanger te worden.»
D’HONDT «Dat zie je nu al. De anticonceptiepil is ook één van de boosdoeners. De restanten komen via de urine van vrouwen in het rioolwater terecht, en de waterzuivering krijgt die er niet volledig uit.»
VAN REETH «Conclusie: wij zijn onszelf aan het vernietigen. In 2009 introduceerde het wetenschappelijke tijdschrift Nature de negen planetaire grenzen waarbinnen de mens moet navigeren om de boel niet naar de knoppen te helpen. De chemische vergiftiging staat volgens de grafieken verder dan de klimaatcrisis. De productie van chemicaliën is sinds 1950 vervíjftigvoudigd, en zal nog verdrievoudigen tegen 2050. De totale massa plastic op aarde is groter dan de totale massa van levende zoogdieren. Er wordt steeds luider gepleit voor een plafond op de productie en de uitstoot van chemicaliën. En er moet een wereldwijd panel van wetenschappers komen dat de chemische vervuiling opvolgt.»
HUMO Welke oplossingen zien jullie nog?
VAN REETH «Een verbod op PFAS. Maar zelfs als dat er snel komt, krijgen we nog een paar golven over ons heen. Door de klimaatcrisis smelt de permafrost: daar zitten chemicaliën in die in de oceanen en de vissen belanden. En alle consumptieproducten en afvalbergen die wij verbranden, komen in de lucht terecht.»
D’HONDT «Europa wil dat bedrijven alleen nog PFAS gebruiken bij essentiële toepassingen zoals brandweermateriaal en computerchips. Voor de andere toepassingen zijn er ecologische alternatieven, maar die krijgen geen kans op de markt, omdat PFAS zeer performant zijn en de vervuilingskosten niet in de prijs zitten. Ook de strenge Europese regels maken het moeilijk. Ik heb een klant die een ecologisch alternatief heeft voor de hygiëne in voedingssector, maar hij botst al jaren tegen muren.»
HUMO De petrochemie is een belangrijke pijler voor onze welvaart. Kunnen we van onze politici verwachten dat zij de sector zullen aanpakken?
VAN REETH «De chemie is de tweede grootste sector van het land, de lobby is ijzersterk. Maar onze leiders moeten hun oogkleppen afzetten. In de haven van Rotterdam is men veel strenger, en nu zie je daar nieuwe bedrijven met propere, innovatieve technologie. Over tien jaar kunnen onze chemiebedrijven hun vervuilende producten niet meer kwijt. In de Antwerpse haven heb je meer dan tachtig bedrijven die gespecialiseerd zijn in fossiele brandstoffen. Als we blijven inzetten op oude industrie, zitten we straks met een economie van het verleden, zoals Wallonië.»
D’HONDT «Tenzij die bedrijven overschakelen op duurzame technieken en circulaire systemen, en zo de vervuiling herleiden tot nul.»
VAN REETH «Maar het is veel goedkoper om afval te verbranden dan het ergens op te slaan en te recycleren.»
De PFAS-expert: “Let op met make-up, pizzadozen en aardbeien”
HUMO HUMO Het is allemaal zo alarmerend dat we het even checken bij professor De Boer. Is waterstoffluoride echt zo gevaarlijk?
JACOB DE BOER (milieuchemicus, Vrije Universiteit Amsterdam) «Ja, het is een heel naar zuur: zeer vluchtig en etsend. Je ramen zien meteen wit als ze ermee in aanraking komen. Je krijgt er ook brandwonden van, het gaat dwars door je huid en het is corrosief. Als er iets misloopt, moet je maken dat je wegkomt. Gewoon binnen blijven is niet veilig. Honderden bedrijven in Europa gebruiken waterstoffluoride en doorgaans gaat dat goed, maar er zijn wereldwijd al enkele dodelijke rampen mee gebeurd.»
HUMO Hoeveel zorgen moeten we ons maken om ons drinkwater?
DE BOER «Ik heb vorig jaar één meting gedaan in Antwerpen en daar zat 3,4 nanogram PFAS per liter in. De Nederlandse norm van 4,4 is vrij streng, maar als ze in Zwijndrecht boven de 30 zitten, is dat niet gezond. (De Vlaamse Milieumaatschap mat in het najaar van 2018 inderdaad waarden tussen 30 en 60 in de regio rond de Antwerpse haven; red.). Dat kan het immuunsysteem van mensen verstoren. In Nederland zitten we op sommige plaatsen ook boven de norm. Daarom moeten onze drinkwaterbedrijven investeren in betere filtertechnieken.»
HUMO Met welke consumptieproducten moeten we opletten?
DE BOER «Make-up! Zeker via waterproof producten en lipstick krijgen vrouwen veel PFAS naar binnen. Dat is echt slecht gereglementeerd. Over pannen moet je je minder zorgen maken. Zolang je ze niet droog verhit, en genoeg vetstof gebruikt, komt de PFAS-laag niet los. Je moet wel uitkijken met chemische schoonmaakproducten, verf en lijm. Als je dat gebruikt, kunnen de concentraties in je bloed plots de hoogte in gaan. En ken je die kleine, gele notabriefjes? Dat kleeflaagje aan de achterkant, dát is PFAS. Ook vliegvelden en andere plekken waar blusschuim wordt gebruikt, zijn vergeven van de PFAS. Dat sijpelt dan in het grondwater.»
HUMO Wat met voedselverpakkingen?
DE BOER «Je vindt PFAS in bakpapier, pizzadozen en bakjes voor vlees. In Nederland wil men ze helemaal verbieden in de voedselketen. Een goede zaak, want die mensen van Zwijndrecht Gezond hebben het helemaal juist: we zijn onszelf aan het vergiftigen.
»In de jaren ’60 had je het bestrijdingsmiddel DDT dat massaal werd gebruikt tegen muggen- en luizenplagen. Tot biologen waarschuwden dat we daardoor de vogels aan het uitroeien waren. Het duurde nog tot de jaren ’80 voor het werd verboden. En zelfs vandaag zijn er nog altijd jonge moeders die DDT doorgeven via de moedermelk. Met PFAS maken we nu dezelfde fout: we gaan die chemicalieën nog generaties lang meedragen. Er is ongeveer niémand op aarde die geen PFAS in z’n lichaam heeft.»
HUMO Is dat erg schadelijk?
DE BOER «Nou, we gaan er niet meteen van dood, maar de normen worden wel steeds verlaagd, omdat we bij studies zien dat die stoffen het immuunsysteem verstoren. Bij hoge concentraties, zoals vastgesteld bij heel wat inwoners van Zwijndrecht, is er ook een verhoogde kans op kanker. Het is niet zéker dat je dat krijgt, maar 1000 microgram PFAS per millimeter in je bloed, is toch zeer verontrustend.»
HUMO Klopt het dat de verschillende chemicaliën in ons lichaam ook inwerken op elkaar, waardoor er cumulatieve of zelfs exponentiële effecten opduiken?
DE BOER «Bij sommige combinaties gebeurt dat, ja. Aardbeienkwekers mogen tien verschillende soorten pesticiden gebruiken. Die zijn stuk voor stuk genormeerd, maar omdat aardbeien heel gevoelig zijn voor ziektes, gebruiken veel kwekers ze allemaal. Daardoor zijn Nederlandse en Belgische aardbeien over het algemeen tien keer te giftig. Wij willen één norm voor alle pesticiden samen.
»Eigenlijk moet je die hele FPAS-familie uitbannen, we krijgen er te veel van naar binnen. Helaas is dat erg lastig. Het aantal varianten en toepassingen blijft toenemen, en als we er toch eens in slagen om één stof te verbieden, verandert de industrie één atoompje in het PFAS-molecuul en kunnen ze weer verder. Het is net zoals doping in de sport: wij lopen er telkens achteraan.»
HUMO Bij ons mogen 65 bedrijven nog altijd PFAS in de Schelde lozen. Wat vindt u daarvan?
DE BOER «Echt? Onvoorstelbaar. Dat is in Nederland niet meer mogelijk. Wij zijn heel streng geworden na het schandaal dat wij hebben gehad met Chemours, het vroegere DuPont.»
HUMO Zou u verhuizen als u in Zwijndrecht woonde?
DE BOER «Tja, verhuizen hangt ook af van je portemonnee, maar ik zou de gezondheid wel zwaar laten doorwegen.»
Reactie 3M
3M bevestigt het gebruik van waterstoffluoride (HF) in een aantal productieprocessen, maar stipt aan dat er uitgebreide veiligheidsprotocollen zijn om de risico’s voor mens of milieu te voorkomen. “HF wordt enkel via het spoor getransporteerd. Het lossen gebeurt in een speciaal, afgesloten gebouw waar het materiaal overgepompt wordt in afgesloten buffertanks. Opslag en beheer gebeurt in een geïsoleerd gebouw met temperatuurregeling. We hebben uitgebreide controlemechanismen, met behulp van detectoren en camerabewaking, om te voorkomen dat HF in het milieu terechtkomt. 3M Zwijndrecht wordt door de Seveso-inspectie ook regelmatig gecontroleerd op het naleven van de gangbare regelgeving.“
