‘Het zou zonde zijn als al die doden voor niets zijn geweest’

Toen hij hoorde dat een nieuwe epidemie was uitgebroken in China, bekroop de Italiaanse schrijver en natuurkundige Paolo Giordano (38) direct een gevoel van onrust. Waakzamer dan anders hield hij het nieuws bij. Als schrijver kon hij die gevoelens duiden en delen, en nu zijn die artikelen over corona gebundeld in ‘Wat ik niet wil vergeten’. ‘Wat we allemaal samen hebben ervaren, was verschrikkelijk en tegelijk ook heel hoopvol.’

Paolo Giordano «Als wetenschapper was ik me bewuster van het gevaar, ik besefte dat het weleens heel ernstig zou kunnen worden. Ik had net jarenlang aan mijn roman ‘De hemel verslinden’ gewerkt, waarin een bacteriële epidemie bij olijfbomen in Apulië een rol speelde. Ik had daar onderzoek naar gedaan en zag parallellen met de corona-epidemie, bijvoorbeeld in het complexe samenspel tussen de persoonlijke perceptie, de reële dreiging, de wetenschap, het geloof en vertrouwen van mensen en het onvermogen van organisaties en overheden om ermee om te gaan. Bovenal was de coronacrisis een confrontatie met onze vooroordelen, met als belangrijkste: het virus treft anderen, niet ons. Binnen Europa zéggen we wel vaak dat we verenigd zijn, maar nu werd er gereageerd alsof er hoge muren tussen de landen stonden die het virus wel zouden tegenhouden.»

− Terwijl de epidemie in Italië ernstige vormen aannam, dachten wij dat het aan de kwaliteit van de Italiaanse gezondheidszorg lag en het bij ons wel los zou lopen.

Giordano «Dat was ook de eerste reactie in Italië. Eind januari werden de eerste besmettingen ontdekt bij twee Chinese mensen in Rome; ze werden in quarantaine geplaatst op honderd meter afstand van mijn huis. Iedereen noemde het een ‘Chinees virus’ en dacht dat alleen Chinezen het konden krijgen en verspreiden. Er werden toen ook alleen verdachte gevallen onder Chinese reizigers getest.

»Die manier van reageren herkende ik van de olijfbomenepidemie. Vanuit het zuiden van Italië rukte de ziekte steeds verder op naar het noorden. In het dorpje in Apulië waar ik een huis had, hoorde ik mensen verkondigen: ‘Die olijfbomenziekte heerst verderop, aan het einde van de weg, maar niet hier; wij krijgen daar geen last van.’ Terwijl het natuurlijk allang gaande was.

»Ook bij die crisis speelde de wisselwerking tussen het gemeenschappelijke belang en persoonlijke offers een belangrijke rol. Toen de ziekte zich begon te verspreiden, moesten talloze gezonde bomen worden gekapt, zodat de bacterie zich niet verder kon verspreiden. De analogie met de quarantaine en afstand houden zal duidelijk zijn: soms moeten we persoonlijke offers brengen voor het algemeen belang. Hoewel het risico op corona voor mij als 38-jarige minder groot was dan voor veel anderen, moest ik net zo goed als iedereen de sprong maken naar een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid.»

− Die nam u ook door erover te schrijven.

Giordano «Italië verkeerde in shock. We zagen de coronacijfers razendsnel stijgen, het was angstaanjagend. Hoewel romans lezen voor mij altijd een basisbehoefte is geweest om het leven te begrijpen, kon ik me totaal niet op fictie concentreren. Ik vulde mijn dagen met informatie van zoveel mogelijk verschillende bronnen verzamelen: kranten, dokters, politici, andere journalisten. Veel mensen voelden zich overweldigd en verward door de enorme hoeveelheid wetenschappelijke gegevens waarmee ze ineens werden geconfronteerd.

»Ik realiseerde me dat ik voor hen als het ware een vertaler kon zijn, juist omdat ik het perspectief van een wetenschapper, een schrijver en een gewone burger kon verenigen. In tegenstelling tot de politici en wetenschappers op tv, die zich uitsluitend op de feiten richtten, kon ik als schrijver ook rekening houden met de toegankelijkheid, de toon en de gevoelens en frustraties van gewone mensen.

»In een mum van tijd schreef ik het essay ‘In tijden van besmetting’, en daarna publiceerde ik meer dan een jaar lang artikelen in de krant. Normaal gesproken plan ik mijn schrijfwerk heel zorgvuldig, maar nu voelde ik zo’n brandende noodzaak, dat ik gewoon begon met schrijven en niet meer ophield.»

− Hielp dat om de kalmte te bewaren?

Giordano «Ja, want het voelde zinvol wat ik deed, op een manier die ik nog niet kende: wat ik schreef, had een veel directere invloed en uitwerking op lezers dan bij een roman. In een tijd die zo somber was voor veel mensen, hield het schrijven me energiek.»

Miljoenen levens

− Uw bundel heet ‘Wat ik niet wil vergeten’. Wat staat voor u bovenaan?

Giordano «Het klinkt misschien akelig, maar dat zijn de doden. Ik wil niet vergeten dat er zoveel mensen zijn gestorven en nog steeds sterven. Miljoenen wereldwijd, en alleen al in Italië honderdduizenden. De doden: over hen gaat deze epidemie, en tegelijk zijn we hen al bijna vergeten. In de collectieve en individuele herinnering draait het vooral om de lockdowns, de avondklok, de vele restricties en de coronapas. Maar dat is niets vergeleken bij de miljoenen levens die de pandemie heeft gekost. Dít is wat ik nooit wil vergeten: dat al die mensen op een heel nare manier zijn gestorven, vaak helemaal alleen, thuis of in het ziekenhuis waar ze werden omringd door verplegers in astronautenpakken, zonder contact of aanraking. Een situatie die tot voor kort volkomen onvoorstelbaar was in onze beschaving. Ik zie het als de taak van een schrijver om die herinnering levend te houden, hoe wreed het was.»

− Bent u door de pandemie veranderd?

Giordano «Zeker weten. Ik probeer bijvoorbeeld minder haastig te leven dan voorheen, al valt dat niet mee. Belangrijker is dat deze periode me iets wezenlijks heeft laten zien. De donkerste periode vorig jaar was tegelijk het moment waarop ik voor het eerst voelde dat we wel degelijk een sterke band kunnen hebben als mensheid. De samenhorigheid was bijna tastbaar.

»Het is belangrijk dat we dat allemaal hebben ervaren, het gezamenlijke gevoel van lijden en erdoorheen komen – het was verschrikkelijk en tegelijkertijd ook heel hoopvol. Het heeft bij veel mensen iets in beweging gezet, denk ik. Bij recente gemeentelijke verkiezingen in Italië hebben populistische partijen bijvoorbeeld verloren, terwijl ze aan het begin van de coronacrisis niet te stuiten leken.»

− Toch lijkt het alsof we vooral álles willen vergeten en verder willen gaan.

Giordano «De pandemie heeft ons tijdelijk afgeremd en even laten stilstaan, maar een alternatief voor het leven dat we kennen, hebben we nog niet. De acute situatie leidde de aandacht af van de oorzaken van de pandemie. Dat is een gemiste kans, maar ik hoop dat we er wel lessen uit trekken, bijvoorbeeld hoe belangrijk het is om meer goed geïnformeerde burgers te hebben. Als dat ertoe zou leiden dat we kinderen en tieners meer in contact brengen met wetenschap op school of er vaker wetenschappelijke onderwerpen worden besproken op televisie, is dat al winst.»

− Welke rol kan een boek als het uwe spelen?

Giordano «Het is een eerlijke getuigenis van hoe het was en voelde op dat moment, en hoe we als individuen langzamerhand kennis vergaarden. Als je de stukken achter elkaar leest, is het alsof het zich voor je ogen voltrekt. Misschien hebben veel mensen nu nog geen zin om erover te lezen of na te denken. Nu hebben we nog een levendige herinnering aan deze periode, maar over tien jaar niet meer. Ik hoop dat mijn boek iets van de betekenis van die ervaring bewaart, en dat anderen zich in mijn gedachten en gevoelens kunnen herkennen. In tijden van verwarring is het prettig te voelen dat je niet alleen bent.»

− Misschien wakkert het de samenhorigheid aan?

Giordano «Dat zou geweldig zijn. Het zou zonde zijn als al dat lijden en al die doden voor niets zijn geweest.»

Paolo Giordano, ‘Wat ik niet wil vergeten’, De Bezige Bij