Hilde Van Mieghem en Doris D’Hooghe: ‘Een onhandelbaar kind is een klein mensje dat zegt: ‘Help me! Er is iets mis in dit gezin’

Eén op de tien van ons heeft te maken met oudermishandeling, maar er wordt nauwelijks over gepraat of onderzoek naar gevoerd. En op de politieke agenda staat het thema al helemaal niet. ‘Dat is zo triest,’ zegt programmamaker Hilde Van Mieghem, die er haar derde reeks van ‘Als je eens wist’ aan wijdde. ‘Want ik heb nooit eerder zo’n tragische materie aangesneden.’ Geweld tegen ouders is een schreeuw om liefde van kinderen, zegt traumaspecialist Doris D’Hooghe. ‘Zie me! Hou me vast!’

HILDE VAN MIEGHEM «De mensen in zulke families houden wel van elkaar, maar beseffen niet dat geweld hun manier van communiceren is geworden. Ze zitten daar helemaal in vast en dragen de geweldspiraal vaak over van generatie op generatie.»

HUMO Oudermishandeling is alomtegenwoordig, maar wordt niet erkend.

VAN MIEGHEM «Precies. Bij het maken van deze reeks heb ik snel gemerkt hoeveel weerstand het onderwerp opwekt. Toen ik een oproep voor getuigen deed met de vraag: ‘Is jouw kind gewelddadig?’ kreeg ik nul reacties. Maar dat veranderde zodra ik de vraag anders formuleerde: ‘Ben je soms bang van je kind? Is het soms onhandelbaar?’ Baf, de reacties stroomden binnen. Je mag het geen geweld noemen en zeker geen crimineel feit – terwijl je ouders in elkaar slaan dat wél is – want de liefde voor hun kind blijft. Dat zeggen alle ouders in de reeks ook steeds weer: ‘Het blijft toch mijn kind.’ Ze beseffen niet dat ze de geweldspiraal in stand houden door in stilte hun wonden te likken, of toch maar weer geld te geven aan hun verslaafde of gewelddadige kind.»

HUMO Die ouders moeten strenger zijn, denk je dan. Maar de specialisten in de reeks zeggen juist: ‘Soms moet je stoppen met opvoeden en er gewoon ‘zijn’.’ Hoe zit dat, mevrouw D’Hooghe?

DORIS D’HOOGHE «In onze maatschappij heerst grote verwarring tussen de begrippen ‘opvoeding’ en ‘binding’. Opvoeden – kinderen regels leren en voor hen zorgen – is helemaal iets anders dan een veilig gehechte relatie met je kind aangaan. Net bij die hechting is het in de gezinnen in de reeks fout gelopen.»

VAN MIEGHEM «Er zijn veel mensen die hun kind opvoeden zoals het hoort – leren dat het op tijd naar bed moet en dat het ’s avonds de gsm moet uitzetten – maar er geen echte relatie mee hebben. Dat is een cruciaal onderscheid.»

HUMO Die onveilige hechting, zeg je, is de oorzaak van het gewelddadige gedrag.

VAN MIEGHEM «Precies. De kinderen zijn dader, maar ook slachtoffer. Voor deze reeks heb ik veel boeken gelezen van de arts Gabor Maté, die zich heeft verdiept in de ontwikkeling van trauma’s bij kinderen, en de mogelijk levenslange gevolgen voor hun geestelijke én lichamelijke gezondheid. Hij gaat erg ver en zegt dat bijna alle gestoord gedrag – zoals ADHD, verslavingen aan alcohol of werk en zelfs lichamelijke aandoeningen – het gevolg zijn van trauma. Dat zijn uitspraken waar velen van gaan steigeren, dat besef ik. Trauma is een woord waar de meeste mensen snel van willen weglopen. Terwijl het niet meer betekent dan ‘beschadiging’, ‘letsel’. Een gebroken arm heet in de medische wereld ook ‘een trauma’. En net als je lichaam kan ook je geest een letsel oplopen. Dat letsel is, net als je gebroken arm, te genezen. Maar daarvoor moet je natuurlijk wel erkennen dat dat letsel er is, in plaats van het weg te duwen, omdat je denkt dat therapie complex gedoe is.»

D’HOOGHE «Je kunt psychische beschadiging oplopen door een gebeurtenis die stress veroorzaakt. Dat kan door een externe factor zijn – een natuurramp, aanslag, ongeval – maar ook door een interpersoonlijke ervaring, zoals crimineel of seksueel geweld of door onveilige hechting. Het hechtingstrauma is onzichtbaar en erg taboe, maar het is wel hét meest voorkomende trauma.»

HUMO In de uitzending komen alle kinderen uit een moeilijke thuissituatie: vechtscheiding, afwezige vader, adoptie...

D’HOOGHE «De belangrijkste factor is het chronische aspect van de stressvolle situatie waarin ze opgroeien. De onrust blijft duren.»

HUMO Volgens Gabor Maté is het vooral een verstoorde moeder-kindrelatie die traumatiseert.

VAN MIEGHEM «Ja, en dat is al helemaal een gevaarlijk onderwerp, natuurlijk. Maar ik geloof wel dat er veel waarheid inzit.

»Maté werd geboren in 1944 in Boedapest, Hongarije, dat toen door Nazi-Duitsland bezet werd. Zijn grootouders langs moederskant werden vermoord in Auschwitz toen hij 5 maanden oud was. Zijn tante verdween tijdens de oorlog en zijn vader onderging dwangarbeid in de nazikampen. Zijn Joodse moeder moest hem als baby weggeven aan een wildvreemde toen zij door de oorlog in levensgevaar kwam. Daardoor werd hij zelf ook iemand die lang met verlatingsangst leefde.»

D’HOOGHE «Steeds meer onderzoek wijst erop dat het verbreken van de band met de biologische moeder op jonge leeftijd een wonde slaat. Die heelt niet als er geen speciale aandacht aan wordt besteed, ook al komt het kind terecht bij een toegewijde adoptiemoeder die het met alle liefde omarmt.»

HUMO Ik hoor mensen nu al denken: de moeder krijgt weer de schuld.

VAN MIEGHEM «Terwijl dat niet zo is. Er is géén schuld, zegt Maté. Als een moeder een kind niet kan geven wat het nodig heeft, is dat omdat ook zij getraumatiseerd is, en zij is dat weer omdat haar moeder dat ook was. Trauma gaat bijna altijd over van generatie op generatie. De oorlog in Oekraïne zal ook weer een trauma creëren dat generaties lang wordt doorgegeven. Net als De Tweede Wereldoorlog hier in België dat heeft gedaan.

»Ik ben mijn moeder, en haar gedrag tegenover mij, beter gaan begrijpen toen ik voor mijn roman (die in juni uitkomt, red.) research deed naar de Tweede Wereldoorlog. Wat die mensen toen hebben meegemaakt: dood, ontbering, kou! En het ergste is dat ze daar nooit over hebben gepraat.»

D’HOOGHE «Als je moeder tijdens de oorlog grote angsten heeft doorstaan en die niet verwerkt heeft, blijven die angsten haar gedrag bepalen. Ze kan haar kind vervolgens ook niet goed leren omgaan met emoties en angsten. Als zo’n moeder in een stresssituatie terechtkomt, zal ze weglopen of erg kwaad worden, misschien zelfs slaan. Of angst inboezemen met een boze blik of de dreigende toon van haar stem. Ze geeft dat gedrag door en leert onbewust het kind bij stress ook te dreigen, schreeuwen of slaan. Zo kan het dat het families van generatie op generatie ontbreekt aan skills om hun emoties te reguleren.»

VAN MIEGHEM «Het zou zo goed zijn als zulke families eens bij elkaar gaan zitten en, zonder het over schuld te hebben, zeggen: ‘Ik heb het zwaar gehad. Maar mama, jij hebt het óók zwaar gehad, en je wist niet hoe je met je angsten moest omgaan. Laten we samen huilen om wat er is gebeurd, elkaar de hand reiken en de vraag stellen: hoe gaan we nu verder?’

»Ik ben ervan overtuigd dat alle geweld in de wereld voortvloeit uit doorgegeven trauma. Ook het geweld van Poetin nu.»

HUMO Mensen die zijn opgegroeid in onveilige gezinnen zeggen nochtans vaak: ‘Ik wil absoluut niet dat mijn kinderen hetzelfde moeten meemaken als ik.’

D’HOOGHE «Dat is waar. Maar als je altijd werd gestraft en geslagen, en daardoor nu als moeder beslist om net het tegenovergestelde te gaan doen, dan blijf je handelen vanuit jouw trauma, jouw angst, jouw paniek. Een veilige binding aangaan met je kind gaat niet over jou, maar over het kínd zien. Focussen op: wie is dat kind, welke behoeften heeft het, en hoe kan ik daarop inspelen? Het feit dat gekwetste ouders voor hun kind een andere jeugd willen, verzekert niet dat ze ook de skills hebben om hun kind te geven wat het nodig heeft.»

VAN MIEGHEM «Ik heb gesproken met een moeder en dochter die uiteindelijk toch niet in de uitzending wilden. Heel jammer, want hun verhaal toonde mooi hoe twee mensen elkaar de duvel kunnen aandoen uit de grootst mogelijke bezorgdheid. De dochter was onhandelbaar geworden toen de vader de moeder in de steek had gelaten. Met haar gedrag wilde ze onbewust haar moeder afleiden van haar verdriet. Het deed me denken aan Marie (Vinck, Van Mieghems dochter, red.) die op haar 11de opeens stopte met eten. Ik ben toen met haar naar de kinderpsychiater gegaan en die zei na één sessie tegen mij: ‘Met Marie is niks aan de hand, maar u moet wel in therapie.’ Ik handelde ook enorm vanuit angst. Ik doe dat soms nog. Als ik sta te koken, brand ik me vaak of laat ik dingen vallen, omdat ik kook met het gevoel: ‘Ik moet opschieten!’ Alsof iemand me dreigend achter de veren zit. Dat is allang niet meer zo, maar bepaalde stukjes van onze hersenen schieten nog altijd in actie als situaties lijken op die van vroeger.»

D’HOOGHE «In het vermaarde ‘Ghost in the Nursery’ schrijft psychoanalytica Selma Fraiberg dat je als ouder onmogelijk met open vizier de relatie met je kinderen kunt aangaan als je je eigen onverwerkte trauma negeert, omdat je de dingen dan blijft zien door de bril van je eigen trauma.»

VAN MIEGHEM «Helaas gaan veel mensen de confrontatie met hun eigen spoken liever niet aan. Ouders die geen graten zien in de pedagogische tik, bijvoorbeeld. ‘Wat is daar mis mee?’ zeggen ze dan. ‘Ik heb als kind zelf ook wel wat klop gekregen, en zie eens hoe groot en sterk ik ben geworden!’ Maar hoezeer ze als kind onder de indruk waren van die klop, daar willen ze niet aan herinnerd worden.»

D’HOOGHE «Je moet die gedachten ook kúnnen toelaten. Dat is vaak moeilijk, want als je getraumatiseerd bent, heb je vaak afweermechanismen ontwikkeld: ontkenning, zwart-witdenken, vergeten… Ik zie in het traumacentrum vaak mensen die tijdens de eerste sessies zeggen dat ze een prachtige jeugd hebben gehad, en dan na een paar maanden beginnen te vertellen over geweld of verwaarlozing. Uiteindelijk heeft iedereen een diep verlangen om met zijn verleden in het reine te komen.»

VERKEERDE DIAGNOSE

HUMO Ik was aangedaan door het verhaal van de adoptiemoeder. Zij doet zo haar best om haar dochter liefde en rust te geven, maar haar gewelddadige dochter verdraagt én geen nabijheid én geen afstand.

VAN MIEGHEM «Het verhaal van die moeder toont pijnlijk aan hoe de hele maatschappij zo’n trauma in stand houdt. Haar dochter bleek achteraf in het weeshuis vastgebonden te zijn geweest en geslagen met elektrische draden. De moeder is belogen door de adoptie-instelling, die daarover had gezwegen, in plaats van uitgebreid aandacht te besteden aan wat er in haar twee eerste levensjaren was misgelopen.

»Wanneer de moeder zich geen raad meer weet en naar de hulpverlening stapt, zeggen ze daar: ‘Het is autisme.’ ‘Oef,’ zegt de vrouw daarop, ‘nu weten we wat het is en kunnen we ermee om.’ Het ís inderdaad zo dat getraumatiseerde kinderen vaak autistisch gedrag vertonen, maar vaak zijn die kinderen helemaal niet autistisch. Dat meisje is dat misschien ook niet. Veel adoptiekinderen zijn getraumatiseerd en hebben gewoon therapie nodig.»

D’HOOGHE «Dat geloof ik ook. En het is waar wat je zegt, Hilde, dat de maatschappij trauma’s in stand houdt door te doen alsof ze niet bestaan. In de DSM-5, het handboek voor psychologen waarin alle mentale stoornissen staan opgelijst, wordt complex trauma niet eens genoemd. PTSS (posttraumatisch stresssyndroom, red.) wel, maar als je een kind met concentratieproblemen, slaapproblemen en agressief gedrag doorverwijst naar een diagnostisch centrum, zullen ze het testen op ADHD of autisme, maar niet op PTSS. En dus krijgen zulke kinderen de verkeerde diagnose, en dus ook de verkeerde behandeling.»

HUMO Hoe komt het dat het geadopteerde meisje zowel van nabijheid als afstand agressief wordt?

VAN MIEGHEM «Als baby was ze close met haar moeder, maar die verdween plots uit haar leven. Dat was heel eng, dus begon ze ‘close zijn’ te associëren met ‘gevaar’. Toen ze vervolgens in het weeshuis kwam, weg van haar moeder, kreeg ze elektrische schokken. Dus ook afstand is gevaarlijk. Zulke kinderen weten niet meer hoe ze rustig moeten worden. Dat is zo tragisch.»

D’HOOGHE «Een kind zal altijd de reflex hebben om de moeder op te zoeken als het zich niet veilig voelt. Maar als die moeder zelf angstig is of angst inboezemt, wordt het kind ook bang van die ouder. Dat de ouder tegelijkertijd een bron van troost én een bron van gevaar kan zijn, zorgt voor dat dubbele gedrag.»

HUMO Een kind dat slaat, schreeuwt eigenlijk om liefde, zegt u?

D’HOOGHE «Inderdaad. Het kind verlangt zo naar binding, maar weet niet hoe het die kan verwerven. Sommige kinderen proberen het door voor hun angstige ouder te gaan zorgen – wat kinderen natuurlijk niet zouden hoeven te doen, dat is net het omgekeerde van wat ze nodig hebben. Anderen proberen binding aan te gaan door dominantie en geweld. Of, zo vertelt één van de moeders in de reeks , door seksueel gedrag naar de ouder te tonen.»

VAN MIEGHEM «De zoon van die moeder, is op dat moment psychotisch en wil met zijn moeder ‘kinderen maken’. ‘Maar ik ben je moeder!’ riep ze toen. Het strafste, vind ik, is dat die moeder begrijpt: eigenlijk zoekt mijn zoon binding.»

HUMO Ook het zogenaamde ‘destructief recht’ komt ter sprake. Iemand die als kind niet gezien is, bij wie de emotionele behoeftes dus niet zijn vervuld, gaat soms onbewust die rekening vereffenen. Ze gaan dan op latere leeftijd hun ouders bijvoorbeeld financieel plunderen.

D’HOOGHE «Dat is inderdaad een veel voorkomende vorm van ouderenmishandeling. Die kinderen handelen onbewust vanuit het gevoel dat ze iets zijn tekortgekomen – meestal gaat het dan over die binding die ontbrak. Het is zelfs zo dat ook dieven vaak onbewust handelen vanuit het gevoel dat ze recht hebben op andermans spullen, omdat ze als kind nooit de emotionele zorg kregen waar ze zo’n behoefte aan hadden.»

VAN MIEGHEM «Wat zo jammer is, is dat men nog altijd niet doordrongen is van al het hersenonderzoek dat gewoonweg aantoont dat misgelopen hechting, en de stress die een kind daarbij ervaart, de vorming van hersencircuits beïnvloedt. Op scans kun je gewoon zien hoe anders de hersenen van die mensen werken.»

D’HOOGHE «Het amygdala, het angstcentrum in onze hersenen, is een soort waakhond. Het zegt: ‘Stefanie, nu is er gevaar!’ Of: ‘Nu is alles veilig.’ Als je een trauma hebt meegemaakt, is het amygdala ontregeld, en roept het constant: ‘Gevaar, gevaar!’ Je pikt signalen van gevaar veel feller op.»

VAN MIEGHEM «Die verstoring neem je mee in je volwassen leven. Als je een lief krijgt dat een beetje zachtaardig is en je relatie gaat goed, dan vind je dat al snel heel saai.»

D’HOOGHE «Dat komt omdat je hele zenuwstelsel is verstoord. De bedrading in je hersenen is helemaal georganiseerd rond spanning, en daarom ga je die spanning blijven opzoeken.»

VAN MIEGHEM «Je kiest je vrienden in functie daarvan uit: je gaat op zoek naar mensen met wie je de ‘gewelddadige’ manier van communiceren die je als kind hebt geleerd kunt verderzetten. Relaties met anderen lukken niet, omdat je hun manier van communiceren niet herkent. Ik ga nu voor het eerst om met iemand die geen spanning opzoekt, maar ik merk dat ik hem vaak weer in mijn manier van omgaan probeer te trekken, door onrust te stoken, me soms weer te gedragen als het kind dat ik was. Maar hij weigert daarin mee te stappen, blijft me benaderen als de verantwoordelijke, geslaagde vrouw die ik in het hier en nu ben. En dan voel ik telkens de lucht in mijn hoofd langzaam opklaren.»

HUMO Kan een mens leren zijn eigen amygdala te kalmeren?

D’HOOGHE «Absoluut. Een belangrijk deel van traumabehandeling is de neurologische opwinding kalmeren met behulp van ademhalingsoefeningen, yoga of sport, maar je moet tegelijkertijd ook werken aan de negatieve gedachten die je door je trauma over jezelf hebt opgebouwd. Want veel van die gedachten lokken angst uit. Het trillseeking – spanning opzoeken – doe je omdat je verlangt naar de ontlading van die angst.»

VAN MIEGHEM «Ik heb net vier maanden helemaal alleen in Italië gezeten om mijn boek (‘De drie duifkes’, red.) af te werken en heb daar drie keer een vreselijke paniekaanval gekregen, zonder dat er een directe aanleiding was. Toen besefte ik voor het eerst: ik trigger ook mezelf, lok zelf angst uit. Met het boek kom ik voor het eerst naar buiten zonder me te verschuilen achter een rol, een regie, of getuigenissen van anderen in een documentaire. Het is míjn stem die je leest. Dat is doodeng voor mij. Ik heb er zolang over gedaan om dat te durven, om te durven denken: laat die stem gewoon horen, die is de moeite waard.

»Waarschijnlijk denken nu een heleboel mensen: hou toch op met al dat psychologiseren, het is bullshit. Maar het is niet alleen wetenschappelijk bewezen dat je hersenschade kunt oplopen in je jeugd. Wat nog belangrijker is: er is óók bewijs dat je van die schade kunt herstellen. Het vraagt veel werk, maar het lukt. Daar moet de maatschappij vooral van worden doordrongen, en zeker justitie. In Chicago is er nu een programma voor jonge delinquenten die als ze worden opgepakt kunnen kiezen: óf naar een penitentiaire jeugdinstelling, óf met het hele gezin verplicht in therapie. Bij de groep die in therapie gaat, hervalt maar 6 procent in crimineel gedrag. Dat is ongelofelijk weinig. Maar hoe willen politici als Conner Rousseau of Valerie Van Peel het probleem in België oplossen? Door te zeggen: ‘We gaan mensen met gestoord gedrag verbieden om kinderen te krijgen.’ Uitpluizen waar dat gestoorde gedrag zijn oorsprong heeft, doen ze niet. Dat vind ik pas crimineel.

»Maar het vreselijkste van al is dat in België kinderen die thuis te maken krijgen met alcoholisme, geweld of incest, geplaatst worden in instellingen waar ze tussen jonge dealers en jonge verkrachters komen te leven. Dat is toch krankzinnig!? En die kinderen krijgen ook géén therapie.»

D’HOOGHE «Niet alleen kinderen uit verontrustende thuissituaties worden daar geplaatst, ook zogenaamde ‘onhandelbare kinderen’.»

VAN MIEGHEM «Terwijl je een onhandelbaar kind moet zien als een whistleblower, een klein mensje dat zegt: ‘Help me! Er is iets mis in dit gezin.’ Maar in plaats van het te helpen, wordt het uit huis gehaald en opgesloten. Hoe verdrietig is dat.»

‘Als je eens wist’
Canvas, dinsdag 3 mei, 21.20