Hoe corona kan zorgen voor vrede, maar conflicten net zo goed kan verergeren

Secretaris-generaal van de VN Antonio Guterres riep op tot een wereldwijd staakt het vuren, zodat de internationale gemeenschap zich kan concentreren op de bestrijding van het coronavirus. Kan het virus zo bijdragen aan vrede? Experts zien mogelijkheden én gevaren.

‘Vandaag de dag zou in de wereld maar één strijd moeten worden gevoerd. En dat is die tegen Covid-19.’ Toen hij deze woorden bijna twee maanden geleden uitsprak, wist de secretaris-generaal van de Verenigde Naties vermoedelijk al dat de kans klein zou zijn dat werkelijk alle strijdende partijen op aarde de wapens zouden neerleggen. Natuurlijk, zijn roep om een mondiaal staakt-het-vuren werd overal op de wereld herhaald. Door maatschappelijke organisaties, door regeringen en door religieuze leiders, onder wie de paus. Maar als iemand weet dat er vaak een groot gat gaapt tussen woorden en daden, dan is het Antonio Guterres wel.

Guterres zal misschien teleurgesteld, maar zeker niet verbaasd zijn geweest toen in Libië de afgelopen weken de gevechten escaleerden – hoewel zowel generaal Haftar als de door de VN erkende regering zei de oproep van de secretaris-generaal te steunen. Net zo min zal hij verrast zijn geweest dat de Taliban niet instemden met de oproep van de Afghaanse overheid om in elk geval tijdens de ramadan het vechten te staken. Of dat in Oost-Oekraïne ook de voorbije weken slachtoffers vielen door geweld tussen separatisten en de Oekraïense strijdkrachten, de mooie woorden van de autoriteiten ten spijt. Maar Guterres blijft zijn oproep herhalen. ‘Er is kans op vrede’, zei hij, ‘maar we zijn er nog ver van verwijderd.’

Wellicht kan hij hoop putten uit de geschiedenis. Want hoewel de VN- Veiligheidsraad er nog niet in slaagde een resolutie aan te nemen die de oproep van Guterres bekrachtigt, is in het verleden gebleken dat grote rampen zoals aardbevingen of overstromingen soms een positieve invloed hebben op vredesprocessen. Wetenschappers zijn het er bijvoorbeeld over eens dat de tsunami van 2004 in Azië hielp het vredesproces tussen de separatistische rebellen in Atjeh en de Indonesische overheid te versnellen. Zowel onder de rebellen als onder de rest van de Indonesische bevolking maakte de tsunami veel slachtoffers. De behoefte aan internationale hulp zorgde aan beide kanten voor een grotere bereidheid tot het sluiten van compromissen.

Kan het coronavirus dan, net als de tsunami, misschien ook een positieve bijwerking hebben? Experts denken van wel. Al waarschuwen ze ook meteen: het kan op veel plaatsen net zo goed de situatie verergeren.

Pandemie kost bakken met geld

‘Oorlog voeren kost verschrikkelijk veel geld’, zegt de Zweedse politicoloog Joakim Kreutz. Aan de telefoon vertelt hij over zijn onderzoek naar de invloed van natuurrampen op gewapende conflicten. Dat die soms leiden tot een wapenstilstand komt volgens Kreutz in de eerste plaats omdat ze de kosten om te blijven vechten verhogen. “Militaire middelen en soldaten zijn na een ramp elders nodig. Dat dwingt de vechtende partijen ertoe hun strategie te herzien.”

Ook een pandemie kost bakken met geld. ‘Bedenk maar eens wat het kost om de ziekenhuizen draaiende te houden’, zegt Kreutz. ‘Of denk aan de harde klappen die volgen op het afsluiten van economieën. Die zullen de beschikbare budgetten de komende jaren zeker beïnvloeden.’

De economische klappen spelen dan ook vrijwel zeker mee bij de plotselinge interesse van Saudi-Arabië in een wapenstilstand in Jemen. Het Saudische koninkrijk is er al vijf jaar in een dure oorlog verwikkeld. Nu de olie-inkomsten teruglopen en het religieuze toerisme naar Mekka en Medina door het coronavirus stilligt, moet het land dringend op zoek naar manieren om kosten te besparen. Een maand geleden kondigde de coalitie die in Jemen tegen de Houthi’s strijdt (onder leiding van Saudi-Arabië) een eenzijdig staakt-het-vuren af. Het leidde nog niet tot een nationale wapenstilstand, laat staan nieuwe vredesbesprekingen, maar eind april werd het eenzijdige bestand desondanks verlengd.

Uit het onderzoek van Kreutz blijkt dat democratische regimes na natuurrampen het sterkst geneigd zijn om te zoeken naar minder gewelddadige – en dus minder kostbare – oplossingen. Hij verwacht dat ook nu politici in democratische landen het gevoeligst zullen zijn voor de druk vanuit de samenleving om volledig in te zetten op gezondheid en economisch herstel. Want zij zullen electorale afrekening vrezen. ‘Ik denk dat het daardoor voorlopig moeilijk zal zijn om democratische regeringen in Europa over te halen deel te nemen aan militaire interventies in andere landen’, zegt Kreutz.

Gezamenlijke vijand

Een tweede reden dat grote rampen soms bijdragen aan vrede, is dat ze functioneren als een gezamenlijke vijand. Het virus spaart niemand. ‘Mensen zullen sterven, welke religie ze ook aanhangen en tot welke etnische groep ze ook behoren’, vat Kreutz samen. De erkenning dat anderen slachtoffer worden van dezelfde bedreiging, kan helpen de polarisatie te doorbreken, zag hij in zijn onderzoek. ‘Vaak is er in een conflict sprake van een cirkel van geweld. Vergeldingsactie volgt op vergeldingsactie. Dat is moeilijk te doorbreken, want elke keer dat iemand in gesprek wil gaan met de andere partij wordt er gezegd: ‘En de slachtoffers dan? We kunnen toch niet vergeten wie verantwoordelijk was voor hun leed?’’

Een grote ramp, zoals een pandemie, kan soms helpen de eerdere confrontaties naar de achtergrond te drukken en samenwerking op gang brengen, zegt Kreutz. Wel waarschuwt hij dat dit zeer zelden een blijvend effect is. ‘Meestal is het alsof de pauzeknop een paar maanden wordt ingedrukt.’

Het zou dus kunnen dat de pandemie ertoe leidt dat verschillende conflicten op de wereld tijdelijk worden stilgelegd, bijvoorbeeld om te zorgen dat hulpgoederen de conflictgebieden in kunnen komen. ‘Maar of het ook op de lange termijn leidt tot vrede, wordt bepaald door de trends die voor de ramp, in dit geval het virus, gaande waren’, zegt Kreutz.

In de beroemde succescasus, de vrede in Atjeh, waren al voor de komst van de tsunami belangrijke stappen gezet. ‘De tsunami hielp zeker het vredesproces te versterken, en dat zie je vaker’, weet Kreutz. ‘Maar waar voor de komst van corona nog geen enkel contact was tussen de strijdende groepen, is het onwaarschijnlijk dat een eventuele gevechtspauze zal leiden tot langdurige vrede.’

Bij elkaar komen is moeilijk

Een belangrijk verschil met natuurrampen is dat het ten tijde van een pandemie niet zomaar mogelijk is om fysiek bij elkaar te komen. Een grote handicap voor het tot stand brengen van succesvolle vredesbesprekingen, denkt Sven Koopmans. Tegenwoordig is Koopmans Kamerlid voor de Nederlandse VVD, maar voorheen werkte hij als onderhandelingsexpert voor de VN en de EU en was hij betrokken bij de bemiddeling in conflicten in onder meer Syrië, Oekraïne en Burundi. ‘Vredesonderhandelingen werken het beste als je elkaar kunt ontmoeten’, zegt hij. ‘Je moet elkaar beter leren begrijpen. Dat gaat nou eenmaal moeilijker over de telefoon of via videovergadering.’

Volgens Koopmans is het voor het opbouwen van vertrouwen belangrijk dat je elkaar ook echt aan kunt kijken. ‘Of af en toe kunt weglopen van de onderhandelingstafel.’ Soms zijn juist de informele momenten belangrijk, merkte hij. ‘Even samen in een hoekje zitten met een drankje.’

Ook Marianne Moor, directeur van de Afrika-afdeling van vredesorganisatie Pax, merkt dat het een uitdaging is om gesprekken voortgang te laten vinden. Lang niet altijd en overal zijn internet- en telefoonverbindingen goed genoeg om besprekingen via Zoom of Google Hangout te laten plaatsvinden. Met name in rurale gebieden, waar Pax bijvoorbeeld bemiddelt in een conflict tussen nomadische herders en boeren, is dat een uitdaging.

‘In het verleden hebben problemen tussen die twee groepen veel geweld veroorzaakt, met name in Rwanda en Oost-Congoe, vertelt Moor. De conflicten gaan vaak over de toegang tot water en vruchtbare landbouwgrond en kostten vele duizenden mensen het leven. Moor: ‘Het is heel belangrijk dat de dialoog door blijft gaan, want die spanningen zijn natuurlijk niet zomaar weg’.

De armoede neemt toe

Een andere complicerende factor voor vredesbesprekingen is dat het coronavirus een wereldwijde economische crisis teweeg heeft gebracht. De armoede neemt toe. Met name onder de mensen die afhankelijk zijn van de informele economie en zonder inkomen niet in staat zijn voor hun gezinnen te zorgen.

Moor ziet hoe onder andere in Zuid-Soedan, waar de vrede broos is, de vlam weer in de pan dreigt te slaan. ‘Mensen worden onrustig’, zegt ze. ‘Ze moeten de straat op kunnen, moeten naar de markt om hun spullen te verkopen. Het gevaar is dat dat de mensen op een gegeven moment zo wanhopig worden dat ze in opstand komen, mogelijk met nieuw geweld als gevolg.’

Met name waar armoede hand in hand gaat met corruptie kunnen nieuwe conflicten en gewelddadige protesten ontstaan, denkt ook Kreutz. Die combinatie bleek in het verleden ook vaak een giftig. ‘We weten uit onderzoek dat een economische crisis het makkelijker maakt voor extremisten om nieuwe mensen te rekruteren.’

Mensen die zich in de steek gelaten voelen door hun overheid of door de internationale gemeenschap, zijn vatbaarder voor radicaal gedachtengoed. Moor ziet het in de Sahel gebeuren. ‘De jihadistische groepen spinnen garen bij deze crisis”, zegt ze. “Zij spelen in op de grieven van de lokale bevolking.’ En de oproep van Guterres? ‘Die wordt door veel regeringen goed ontvangen, maar door de jihadisten volslagen genegeerd.’

(Trouw)