Hoe de ontvoering van een Belgische kleuter de Poolse rechtsstaat laat wankelen: ‘Dit is rampzalig voor de hele EU’

Polen ligt al een tijd onder vuur vanwege zijn aanvallen op de rechtsstaat. Wat betekent dat en hoe erg is het? De zaak van de 4-jarige Belgische kleuter Ines Youssfi laat zien wat er kan gebeuren als de politiek zich met de rechtspraak bemoeit.

Wat is er toch aan de hand in dit land?

‘We zien een machtsgreep van de nieuwe elite,’ zegt de publicist.

‘Er is iets grondig mis hier,’ zegt de advocate.

‘Wat de regering doet is primitief, maar zeer effectief,’ zegt de rechter.

‘Ik ben dan wel geen Pool, maar ik ben wel een goed mens,’ zegt de verdrietige vader.

En de Europese Commissie: ‘We hebben serieuze zorgen over de rechterlijke onafhankelijkheid.’

Is dit echt Polen? Het is nog niet eens zo heel erg lang geleden dat het land werd gezien als de belofte van het nieuwe Europa. Na de val van de Muur in 1989 ging het als een speer. Het veranderde van een grauwe Oostblokdictatuur in een dynamische economie, met ruim baan voor jonge, hoogopgeleide mensen.

Nu ligt Polen met alles en iedereen overhoop. Er is een partij aan de macht gekomen, Recht en Rechtvaardigheid (PiS), die vol heeft ingezet op nationalisme, het geloof en het gezin. Het heeft haar geen windeieren gelegd. Ze heeft sinds 2015 niet alleen de meerderheid in het parlement en de senaat, maar levert ook de president. Dat maakt de PiS de belangrijkste partij van Polen en partijleider Jaroslaw Kaczynski de man die het voor het zeggen heeft. Ze zijn onvermoeibaar bezig het land te buigen naar hun wil.

Geen vrienden

Hoe populair de PiS in een groot deel van Polen ook is, ze heeft niet overal vrienden gemaakt. Sla het recente ‘Rule of Law Report 2020’ van de Europese Commissie er maar eens op na, een onderzoek naar de stand van de rechtsstaat. Daarin staat nauwkeurig omschreven waarom onder anderen Eurocommissaris Frans Timmermans zich al jaren zo druk maakt over het land. ‘De invloed van de regering is vergroot, de rechterlijke macht verzwakt,’ constateert de Commissie.

Meest recente voorbeeld is een uitspraak van het Constitutioneel Hof die abortus zo goed als verbiedt. Daar was eerder in het parlement geen meerderheid voor, omdat PiS-politici terugschrokken voor massale demonstraties. De regering heeft nu toch haar doel bereikt, volgens critici dankzij de door haar benoemde rechters in dat hof. Tienduizenden mensen gingen deze week de straat op uit protest.

Hakim en Ines

Een ander voorbeeld vinden we in een kaal kantoor in Krakau. Advocate Joanna Wsolek praat over een zaak die duidelijk maakt wat het betekent als belangrijke waarden als rechterlijke onafhankelijkheid en scheiding der machten onder druk komen te staan.

Het verhaal dat volgens haar alles vertelt, begint 3 jaar geleden, op 25 juli. Hakim Youssfi, een Belgische oogarts uit Brussel, komt thuis van zijn werk en treft een leeg huis aan. Zijn Poolse vrouw Dorota en dochtertje Ines zijn er vandoor en hij weet van niets. ‘Maar ik dacht onmiddellijk: die zijn terug naar Polen,’ zegt Youssfi, die we later spreken in Sint-Pieters-Leeuw. ‘Dorota kon niet wennen in Brussel.’

Een Brusselse rechter oordeelt al snel dat Ines ontvoerd is en beveelt haar onmiddellijke terugkeer. In januari 2018 beslist ook een Poolse rechter dat het kindje terug moet naar haar vader. ‘Dorota had heel eerlijk als reden aangegeven dat ze niet kon wennen aan het leven in Brussel,’ zegt Youssfi. ‘Dat vond de rechter niet genoeg.’ Als de politie aanklopt om Ines op te halen, is er niemand thuis: weer zijn moeder en dochter verdwenen. In februari 2019 wordt er een Europees arrestatiebevel uitgevaardigd en in november wijst een Brusselse rechter de ouderlijke bevoegdheid toe aan Youssfi. Er volgt een nieuwe dramatische wending: twee dagen na die uitspraak sterft Dorota. Maar Ines is en blijft in Polen.

‘Hoe verdrietig ook, dit gebeurt natuurlijk wel vaker, zo’n gevecht om een kind,’ zegt advocate Wsolek. Maar dan krijgt de zaak een heel andere lading. Dorota’s moeder weigert het kind te laten gaan. Ze is een bekende oogarts, heeft vrienden in hoge PiS-kringen en zoekt vol de publiciteit. Ineens gaat het niet om een Belgische vader, maar om een Marokkaan. Hij is niet alleen een moslim, zegt ze volgens hem, maar erger nog: geen katholiek en geen Pool. Ze krijgt steun van politici, tot minister van Justitie Zbigniew Ziobro aan toe, die erop hameren dat de kleine Ines moet worden opgevoed in ‘de Poolse traditie’. Wsolek: ‘Dit is ongekend. Er liggen verschillende rechterlijke uitspraken ten gunste van mijn cliënt, maar die worden gewoon genegeerd.’

Grote zorgen

Het zijn zorgen als deze die ook in het rapport van de Europese Commissie staan. Het woord ‘zorgen’ staat er sowieso vaak in. ‘Serieuze zorgen’ om de rechterlijke onafhankelijkheid. ‘Zorgen’ om politici die zich met vonnissen bemoeien. ‘Zorgen’ om de minister van Justitie, die tevens ’s lands hoogste aanklager is.

Deze minister Ziobro kan bijvoorbeeld op eigen houtje uitspraken uit de laatste twintig jaar waar hij het niet mee eens is, aanbrengen bij het Hooggerechtshof. Dat is hetzelfde Hooggerechtshof waarvan ook de Commissie constateert dat het meer en meer gevuld wordt met rechters die loyaal zijn aan de regering. ‘Ook onze zaak is daar nu beland,’ zegt Wsolek. ‘Er is geen sprake meer van een scheiding der machten. Er is iets grondig mis hier. Dit is ook rampzalig voor de Europese Unie. Mensen en lidstaten moeten erop kunnen vertrouwen dat vonnissen over en weer worden gerespecteerd.’

Artikel 7

Daar zijn ze zich in Brussel terdege van bewust. Als een lidstaat zich niet aan de regels houdt, wordt justitiële samenwerking heel lastig, zo niet onmogelijk. Pijnlijk voorbeeld van deze week: het Poolse Openbaar Ministerie heeft officieren van justitie opgedragen om waar mogelijk niet mee te helpen aan de uitlevering van verdachten en veroordeelden aan Nederland. Dit is een reactie op het opschorten van uitleveringen aan Polen door Nederland, afgelopen zomer. Nederland vraagt zich af of dat nog wel verantwoord is, gezien de zorgen om de rechterlijke onafhankelijkheid. Het heeft de kwestie voorgelegd aan het Europees Hof van Justitie.

De Commissie is in 2017 een zogenaamde Artikel 7-procedure tegen Polen gestart. Dat artikel, waarvan niemand dacht dat het ooit gebruikt zou worden, moet het land ervan weerhouden de rechtsstaat te ondermijnen. Het effect is nog niet echt merkbaar. Om officieel een ‘ernstige en voortdurende schending’ te constateren, is er unanimiteit nodig. Polen weet dat een even weerspannige bondgenoot als Hongarije hier nooit in mee zal gaan. En een land als Duitsland heeft enorme economische belangen bij de buurman. Wat rest is een politieke patstelling.

Machtsgreep

‘Dat is inderdaad wat er nu aan de hand is,’ zegt Dariusz Mazur, een rechter uit Krakau. Hij is woordvoerder van de vakorganisatie Themis. Hij vertelt over de prominente en kritische rechter Waldemar Zurek, ‘die vijf procedures aan zijn broek heeft hangen omdat hij twintig jaar geleden een tractor heeft verkocht waar hij geen bonnetje meer van heeft’. En over rechter Beata Morawiec, die minister Ziobro aanklaagde, omdat hij haar goede naam zou hebben aangetast. ‘Ze won, maar nu wordt ze beschuldigd van omkoping, omdat ze van iemand een mobiele telefoon zou hebben aangenomen. Een mobiele telefoon! Het is bijzonder primitief wat ze doen, maar wel heel effectief.’

Dat laatste vindt Arkadiusz Radwan ook, publicist, advocaat en hoogleraar uit Krakau. Hij ziet een machtsgreep van de nieuwe elite, maar noemt die vervolgens verre van primitief. ‘Dit zijn politieke vernieuwers. De regels van het spel zijn veranderd, en er zijn overal politici die daar gebruik van weten te maken. Dat zien we in de Verenigde Staten met Trump, in Groot-Brittannië met de brexit, en ook hier in Polen. Je kunt geringschattend doen over de conservatieven, nationalisten en patriotten van de PiS, maar het is zeker geen achterlijke beweging.’

Kritisch

Wat opvalt hier in Krakau, is dat er op straat maar lauw gereageerd wordt op de consternatie in justitiële kringen én die in Brussel. Jerzy bijvoorbeeld, een 25-jarige student/ober, heeft helemaal niks met ‘dit gedoe’. ‘Ik heb een goed leven nu. Ik kan werken, studeren, ik heb een leuk appartement hier in het centrum. Het is prima zo. Ik heb op de PiS gestemd, ja. En die rechters? Ik vind dat ze het ook wel een beetje verdienen.’

Ook Radwan is kritisch. ‘Rechters hebben de afgelopen jaren ondergepresteerd. Een rechter zou een autoriteit moeten zijn, iemand bij wie je terecht kunt als je een probleem hebt. Maar hier kijken ze vaak neer op mensen. Ze zijn onbeschoft en bureaucratisch. Zaken kunnen soms jaren en jaren duren. En ja, natuurlijk moet je de rechtsstaat beschermen, met alles wat je hebt. Maar welke rechtsstaat? De manier waarop de PiS nu te werk gaat is overduidelijk verkeerd. Hun analyse van het onderliggende probleem is echter wel correct.’

Hakim Youssfi heeft intussen zijn dochter in de laatste drie jaar maar één keer kort gezien, tijdens een mislukte ontmoeting in Polen. Als we hem vragen wat voor kind ze is, zegt hij bedremmeld: ‘Dat weet ik niet.’ Wat hij wel weet: hoe langer het duurt, hoe verder Ines van hem af komt te staan. Het is een ongelijke strijd, zegt hij: ‘We vechten niet tegen oma, maar tegen de staat. Maar natuurlijk ga ik door, tot aan het Europese Hof van Justitie als het nodig is. Ik ben dan wel geen Pool, maar ik ben wel een goed mens. En ik ben Ines’ vader.’

(AD)