Hoe een Frans boek witte terroristen inspireert

'Als we niet opletten worden we overspoeld door moslims en/of Latijns-Amerikanen.' Om hun daden te verantwoorden, halen blanke terroristen over heel de wereld hun mosterd uit een Frans boek: Le Grand Remplacement van Renaud Camus. 'Maar ze hebben zijn boek niet eens gelezen.'

De schutter Patrick Crusius wond er geen doekjes om. In een tekst die aan hem wordt toegekend en die kort voor hij meer dan twintig mensen doodschoot in een winkelcentrum in El Paso online verscheen, maakte de auteur zelf de link met blanke suprematie. Hij verwees meteen naar een 28-jarige Australiër, die in maart 51 moslims doodschoot in Christchurch, Nieuw-Zeeland. Diens manifest verwees op zijn beurt weer naar een werk van een 72-jarige Franse oud-holebi-activist, Renaud Camus. Zijn boek waar steevast naar verwezen wordt: 'Le Grand Remplacement', dat hij schreef in 2011.

Maar wat vinden Australische en Amerikaanse extremisten nu zo aantrekkelijk in een Frans boek? Jean-Yves Camus, directeur van het 'Observatoire des radicalités politiques' en voor alle duidelijkheid geen familie van Renaud Camus, ziet twee belangrijke redenen.

De eerste is er een van stijl en slim woordgebruik. "Renaud Camus' werk is, in tegenstelling tot Turner Diaries, Hunters of andere Amerikaanse werken die de rassenoorlog beschrijven, geen boos neonaziboek", vertelt de Franse onderzoeker, die geldt als een van Frankrijks meest gezaghebbende kenners van extreemrechts, aan de telefoon. Er zijn geen beschrijvingen van chaos, rassenoorlogen of schietpartijen. Geen racistisch woordgebruik en geen antisemitisme.

Camus vertelt zijn lezers dat zijn Frankrijk is binnengevallen door niet-Europese vreemdelingen. Hij voelt zich onteigend. Een gevoel dat bij veel extreemrechtse blanke mannen heel herkenbaar is. Ook ver buiten Frankrijk. "Ten tweede mag je niet vergeten dat Renaud Camus een bekende, voormalig mainstreamschrijver is die op nationale radio te gast was. Hij is geen doorgedraaide activist." Met andere woorden: hij is geloofwaardig.

Zonder de verantwoordelijkheid van Renaud Camus in de context van extremisme te minimaliseren, vermoedt Jean-Yves Camus dat de massamoordenaars niet meer dan een vluchtige blik op het boek hebben geworpen. "Zo roept Renaud Camus nergens op tot geweld." Het boek werd pas in november 2018 vertaald met de titel You will not replace us. Maar het concept was op dat moment al langer bekend in de Engelstalige wereld. Tijdens de Charlottesville-rally in augustus 2017 weerklonken al leuzen die heel erg lijken op de titel: Jews will not replace us.

"Mijn gok is dat de slogan, niet het boek, alledaags werd op het internet. Door artikels over Camus, door stukken die verderbouwen op de theorie wat die Grand Remplacement of Great Replacement precies is. De theorie is eenvoudig te begrijpen ook al heb je het boek niet gelezen."

En die complottheorie, waarin men ervan uitgaat dat de witte bevolking door de overheid vervangen wordt door moslims of Latijns-Amerikanen, komt gewoon in de plaats eerdere, meer uitgesproken anti-ideeën. "Het idee van 'omvolken', hoe de blanke cultuur en identiteit bedreigd wordt en hoe we die mogen beschermen, klinkt bijna progressief", zegt Patrik Hermansson, de Zweedse journalist die een jaar lang undercover ging bij blanke nationalisten in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië. "Het klinkt softer dan pure rassenhaat en het spreekt heel wat jongeren aan. Kijk bijvoorbeeld hoe populair Generation Identity is in Europa."

Hermansson benadrukt dat we Renaud Camus niet in een vacuüm mogen beschouwen, maar altijd voor ogen houden hoe internetcultuur werkt. Net als Jean-Yves Camus denkt hij niet dat de daders You will not replace us gelezen hebben. De manifesten die achtergelaten worden, spelen een heel belangrijke rol in de strategie van extremisten. Op internet heerst volgens de Zweedse journalist een verontrustende trend waar terrorisme in een soort spel gegoten wordt. De zogenaamde 'gamification of terrorism'. "Hoe meer doden je maakt, hoe meer je herinnerd zal worden. Het manifest speelt niet alleen een belangrijke rol om een mythische status te halen in het spel, maar ook om nieuwe spelers te rekruteren."

Dat is geen al te gekke theorie. Zo wijst Jean-Yves Camus wijst erop dat de teksten die gerelateerd zijn met Christchurch en El Paso veel minder links naar denkers of schrijvers bevatten dan het manifest dat Anders Breivik, de Noor die 77 mensen vermoordde op het eiland Utoya, achterliet. "Deze manifesten komen uit de buik van witte mannen die zich machteloos voelen en geweld willen gebruiken omdat ze niet meer in politieke partijen geloven." En misschien willen ze ook wel punten scoren in de cultuuroorlog.

Rest de vraag hoe we als maatschappij moeten reageren op dit soort nieuws. "In de VS is de eerste stap duidelijk: ban wapenbezit", zegt Jean-Yves Camus. "Dat neemt niet weg dat inlichtingendiensten, vooral in West-Europa, geloven dat er zich iets nieuws ontwikkelt binnen het extreemrechtse politieke spectrum. Ze houden het milieu veel beter in de gaten dan 5 jaar geleden."

Maar ook de media hebben een belangrijke rol te spelen, zegt Hermannson. "Benader dit soort zaken niet als een op zich staand feit. Op die manier dragen we bij aan de verheerlijking van daders. Benader het als een groter maatschappelijk probleem. Focus niet op de individuen, maar op de ideeën. Waar komen die vandaan en wie houdt ze in stand?"