Hoe Kim Clijsters u overal kan volgen dankzij gezichtsherkenning: ‘Met één druk op de knop is ons laatste beetje privacy verdwenen’

Kim Clijsters heeft begin dit jaar geschiedenis geschreven, zij het niet met de glorieuze comeback waar ze de voorbije jaren druk aan laboreerde: in haar Sports and Health Club in Bree wordt gebruikgemaakt van camera’s met gezichtsherkenning. Pionieren op de grens van de illegaliteit is dat, want het gebruik van software voor gezichtsherkenning is nog niet wettelijk geregeld. Zo mag de politie er eigenlijk nog niet mee werken, al experimenteert ze er toch al mee. En dat is verraderlijk: ‘Wat als er straks een autoritaire regering aan de macht komt?’

De camera’s in de Sports and Health Club in Bree zijn geleverd door de start-up Pablo, een techbedrijf waarvan Kim Clijsters ook aandeelhouder is.

BRAHIM BOULBAHAIEM (bedrijfsleider Pablo) «Ik ken Kim Clijsters al jaren. Ik speel zelf padel in de club, en ik hoorde leden vaak klagen dat ze niet op het terrein konden omdat andere mensen dat bezet hielden zonder te betalen. Volgens schattingen speelt 30 procent van de padellers zonder reservatie of met het account van een andere speler, en dat kost clubs handenvol geld. Het probleem is op te lossen met een videoregistratiesysteem, en toen ik Kim daarover aansprak, was ze meteen enthousiast.»

HUMO Hoe werkt dat precies?

BOULBAHAIEM «Elke speler moet zich aanmelden bij een een camera. Die kan het gezicht herkennen en het lid toegang geven tot het terrein. Als mensen zich niet aanmelden en toch naar binnen gaan, klinkt er een waarschuwing. Als ze die negeren, krijgt de clubverantwoordelijke een bericht en kan hij actie ondernemen. Wie de gezichtsherkenning oncomfortabel vindt, kan ook zijn identiteitskaart voor de camera houden. Dat werkt even goed.

»Ook voor andere clubs is ons systeem interessant, want in fitness- en tennisclubs wordt evenveel gefraudeerd.»

Mag een lokale sportclub de gezichten van leden wel scannen en in een databank opslaan? David Stevens, voorzitter van de Gegevensbeschermingsautoriteit (GBA), liet een onderzoek uitvoeren. Brahim Boulbahaiem moest een advocaat in de arm nemen, maar zijn camera’s blijken legaal te zijn.

NATHALIE SMUHA (onderzoeker AI, recht en ethiek KU Leuven) «Organisaties en bedrijven die niet onder de overheid vallen, mogen software voor gezichtsherkenning gebruiken als ze daarvoor uitdrukkelijk toestemming krijgen van wie eraan onderworpen wordt. Ze mogen ook een databank aanleggen met de gezichten van al die personen.»

HUMO Veel mensen laten hun gezicht al dagelijks scannen, bijvoorbeeld om hun gsm te openen.

SMUHA «Inderdaad, maar een systeem zoals in Bree is zeldzaam in ons land. Zo ligt het op de werkvloer natuurlijk moeilijk: kun je in een relatie tussen werknemer en werkgever wel spreken van toestemming zonder enige druk?»

Niet iedereen is er even happig op om zijn gezicht door een camera te laten scannen. Bij voetbalclub RWD Molenbeek konden houders van een abonnement in 2019 automatisch het stadion binnen als ze aan de ingang hun gezicht lieten scannen. Het project doofde snel uit: ‘Onze supporters wilden geen gezichtsherkenning,’ zegt de woordvoerder van RWDM.

Op openbare plaatsen is gezichtsherkenning nog niet aan de orde: politiediensten mogen die technologie niet gebruiken, zegt Frank Schuermans van het Controleorgaan op de Politionele Informatie (COC).

FRANK SCHUERMANS «In ons land mag de politie op geen enkele manier via camera’s gezichten herkennen en opslaan. Dat geldt niet alleen voor gezichten, maar ook voor alle andere zogenaamde biometrische gegevens, zoals vingerafdrukken of irisscans.

»Een uitzondering vormen de grenscontroles in luchthavens. Die zijn op Europees niveau wettelijk geregeld. Aan de grens kan je gezicht gescand worden en vergeleken met de foto op je identiteitskaart. Dat is de enige toegelaten context. In 2019 filmde de federale politie wel reizigers in de luchthaven van Zaventem en vergeleek ze de gezichten met die van gezochte misdadigers. Dat was in strijd met de wet en we hebben het bevel gegeven om het project stop te zetten.»

HUMO Het Amerikaanse bedrijf Clearview plukt gezichten van sociale media en stopt die in een gigantische databank. Onze federale politie zou die gegevens gebruiken voor haar onderzoeken.

SCHUERMANS «Twee federale rechercheurs hebben die database inderdaad geraadpleegd in een onderzoek naar kinderporno. Ze gebruikten een proeflicentie van Clearview en hebben 78 gezichten opgezocht.»

HUMO De politie en minister van Binnenlandse Zaken Annelies Verlinden (CD&V) hebben dat lang ontkend.

SCHUERMANS «Eigenlijk vind ik dat nog het ergst: dat men ons lange tijd niet de waarheid heeft verteld. Volgens commissaris-generaal Marc De Mesmaeker was het niet doelbewust. Ik neem daar akte van.»

Volgens sommige experts mogen Belgische opsporingsdiensten in uitzonderlijke gevallen toch software voor gezichtsherkenning gebruiken. Philippe Van Linthout, covoorzitter van de Vereniging van Onderzoeksrechters, deelt hun mening.

PHILIPPE VAN LINTHOUT «Als iemand de intentie heeft om onschuldige slachtoffers te maken en we hebben een duidelijke foto van die persoon, dan kan ik vragen om alle beschikbare technologie voor gezichtsherkenning in te zetten om hem of haar op te sporen. Ik zie niet in waarom dat niet onder de bijzondere onderzoeksmethoden zou vallen.»

HUMO Is dat wel legaal? In dat geval zou u tijdelijk een databank van de gescande personen beheren.

VAN LINTHOUT «Dat hoeft niet: de software moet alleen gezichten van voorbijgangers scannen en vergelijken met het gezicht van de gezochte persoon. Voortdurend mensen scannen en hun gezichten opslaan mag niet, dat is duidelijk. Maar als je in de massa op zoek gaat naar één specifieke persoon, dan gaat het om een gerechtelijke actie die te motiveren is.»

HUMO Als een terrorist om het even waar in België een bom wil laten ontploffen, zou u dan met alle beschikbare slimme camera’s de gezichten van alle passanten kunnen scannen?

VAN LINTHOUT «Waarom niet? Het recht op privacy is erg belangrijk, maar het recht op leven is dat ook. Als er doden vallen bij een aanslag en we weten dat we de technologie hadden om die te voorkomen, zullen veel mensen niet goed slapen. Maar het is ook niet zo dat we met één druk op de knop via een centraal systeem alle videobeelden van alle slimme camera’s kunnen analyseren om een persoon te vinden: zo eenvoudig is het niet.»

Experimenten

Wat vandaag niet legaal is, kan het morgen wel zijn, en sommige politiediensten lijken daarop vooruit te lopen. In een gunningsbestek van de Intercommunale Ontwikkelingsmaatschappij voor de Kempen (IOK), dat materiaal voor de lokale politiediensten aankoopt, staat dat geïnteresseerde bedrijven software moeten kunnen leveren die ‘toestaat om beelden van bepaalde personen op te slaan’. De politie wil tijdelijke databanken van gezichten kunnen aanleggen en de software moet hen in staat stellen op livebeelden op zoek te gaan naar personen. Navraag leert dat de vraag van de politiezone Turnhout kwam. Het materiaal is intussen geleverd.

HUMO Waarom hebben jullie dat aangekocht? Jullie mogen die software wettelijk gezien toch niet gebruiken?

RUDI REMIJSEN (commissaris politiezone Turnhout) «In de toekomst mogelijk wel. Maar daarvoor hebben we nog extra hardware nodig.»

In Turnhout gebruikt de politie al camera’s en software van het Chinese bedrijf Hikvision – dat kon zijn apparatuur overigens in heel België slijten, zoals bleek uit ons onderzoek in Humo 4245. Hikvision is betrokken bij de onderdrukking van de Oeigoeren in China en heeft software ontwikkeld om hen te kunnen herkennen op straat. De camera’s hangen ook in Chinese heropvoedingskampen.

HUMO Is de vraag van de Turnhoutse politie naar gezichtsherkenningssoftware wettelijk?

SCHUERMANS «Het is niet verboden om dergelijk materiaal te kopen, maar de politiezone oefent zo wel druk uit op de overheden om het ook te mogen gebruiken.»

HUMO Kijkt u op van wat er in dat gunningsbestek staat?

SCHUERMANS «Ik vind het geen verrassing dat het over Turnhout gaat. De voormalige korpschef, Roger Leys, was een groot voorstander van nieuwe cameratechnologieën om criminaliteit te bestrijden: in Turnhout hingen de eerste Belgische camera’s die nummerplaten herkennen.

»Die ANPR-camera’s hangen nu overal in ons land – binnenkort zullen dat er 3.500 zijn – en ze slaan ook gegevens op, maar geen biometrische data zoals gezichtskenmerken. Maar die camera’s kunnen technisch gezien veel meer.»

HUMO In 2017 bleek dat de federale regering in het gunningsbestek voor de ANPR-camera’s eiste dat de nieuwe toestellen ook gezichten moeten kunnen herkennen.

SCHUERMANS «Dat klopt. Maar omdat daar geen wettelijke basis voor was, is die eis weggevallen in de definitieve gunning. Ik vind het wel opmerkelijk dat de federale overheid een bestek heeft uitgeschreven voor technologie die ze wettelijk gezien niet mag gebruiken.»

HUMO Nu lijkt het wel of de politiediensten achter de schermen experimenteren en daarna bekijken of hun experiment wel wettelijk is.

SCHUERMANS «De politie staat niet altijd stil bij wat er met zeer gevoelige gegevens kan gebeuren, en wat juridisch wel en niet mag. In de zaak-Clearview zijn alle videobeelden en gegevens van een dossier over kinderporno in handen van een Amerikaans bedrijf gekomen. Aan Clearview is intussen gevraagd om die beelden te wissen, maar dat is vooralsnog niet gebeurd. We hebben er het raden naar waarom.»

HUMO Vreest u dat er onder de waterlijn nog meer wordt geëxperimenteerd?

SCHUERMANS «Momenteel maak ik me weinig zorgen. Bij de politiediensten groeit het bewustzijn rond privacy. Bovendien kost die technologie veel geld, en de politie heeft niet bepaald middelen op overschot. Het is geen toeval dat de twee rechercheurs in de affaire- Clearview met een gratis proeflicentie werkten.»

Matthias Dobbelaere-Welvaert, jurist en privacy-activist, maakt zich wél zorgen. Hij heeft The Ministry of Privacy opgericht, een organisatie die onder meer strijdt tegen gezichtsherkenning op straat.

MATTHIAS DOBBELAERE-WELVAERT «Frank Schuermans is een competente man, maar zijn dienst telt te weinig mensen (negen, red.) om alle politiediensten te kunnen controleren. Bovendien vind ik hem te optimistisch. Volgens mij wordt er achter de schermen wel geëxperimenteerd op de grens van wat wettelijk is toegestaan. Dat de federale politie maandenlang heeft gelogen over het gebruik van Clearview, zegt ook veel.»

Chinese toestanden

De druk op de wetgever om een kader uit te tekenen neemt toe. Politiezones kopen het materiaal aan en commissaris-generaal Marc De Mesmaeker van de federale politie is al jaren voorstander. Pieter De Crem (CD&V) pleitte zowel na de aanslagen in Brussel als tijdens de coronapandemie voor het gebruik van de technologie. Het zou ook een handig wapen zijn in de strijd tegen het hooliganisme in de voetbalstadions. Die hangen wel vol camera’s, maar de politie moet de beelden bij ongeregeldheden één na één bekijken: een tijdrovend proces dat met gezichtsherkenningssoftware veel sneller kan.

HUMO Zal de politie die technologie binnen afzienbare tijd kunnen gebruiken, meneer Schuermans?

SCHUERMANS «Ik denk het wel. We hebben twee jaar geleden al te horen gekregen dat de federale regering aan een wettelijk kader werkt.»

KATI VERSTREPEN (voorzitter Liga voor Mensenrechten) «Ik maak me zorgen: het parlement heeft een kwalijke reputatie als het over privacywetgeving gaat. In 2018 werd de nieuwe Camerawet zonder veel debat goedgekeurd in de Kamer. De man in de straat krijgt kop noch staart aan dat technische jargon en denkt dat het allemaal wel in orde zal zijn, maar zonder het te beseffen geeft hij een grondrecht op. Dat is een bewuste strategie van de politici, want ze zijn bang om het debat aan te gaan.»

Volgens het kabinet van minister van Binnenlandse Zaken Annelies Verlinden (CD&V) is er nog geen wetsvoorstel over gezichtsherkenningssoftware: de federale regering wacht op de Europese wet.

SMUHA «De EU werkt aan nieuwe wetgeving over artificiële intelligentie. Het zou me verbazen als de nieuwe regels vóór 2025 in werking treden. Tot dan mag ons land in principe geen nieuwe wet op dat gebied uitvaardigen.»

HUMO Wat staat er in die nieuwe Europese wet?

SMUHA «De politiediensten mogen geen gezichtsherkenningssoftware gebruiken om livebeelden te analyseren, maar er zijn uitzonderingen mogelijk. Eén ervan is de opsporing van daders of verdachten. Dat is wel héél breed. Dan staat niets de overheden in de weg om een infrastructuur uit te bouwen en die voor de uitzonderingen te gebruiken.

»Bovendien werkt de Europese Commissie aan een andere verordening, Prüm II, die lidstaten toestaat afbeeldingen van gezichten uit hun databanken te vergelijken met die in databanken van andere lidstaten.»

HUMO Zullen die uitzonderingen er niet uit gehaald worden?

SMUHA «Ik hoop vooral dat er niet méér uitzonderingen in worden gestopt. We moeten onder ogen durven te zien dat de politie vanaf 2025 in heel Europa gezichtsherkenningssoftware mag gebruiken. Daar kunnen goede redenen voor zijn, maar we moeten ons afvragen of de mogelijke voordelen wel opwegen tegen de nadelen. Daar moet je een publiek debat over voeren: mensen moeten goed beseffen wat hen boven het hoofd hangt.»

HUMO U bent bezorgd?

SMUHA «Privacywetten moet je schrijven met het oog op de toekomst. Wat als er straks een autoritaire regering aan de macht komt in België of in een buurland? Dan kan iemand met een andere mening al een verdachte zijn, en kan die altijd en overal op straat gevolgd en in de gaten gehouden worden. Dat heeft niet alleen een impact op de privacy, maar ook op de democratie: we kunnen afglijden naar toestanden als in China.»

In grote Chinese steden speuren slimme camera’s naar voetgangers die bij rood licht de straat oversteken. De politie gaat dan in haar databank op zoek naar de overtreder, en vervolgens worden foto’s en de naam van de voetganger op grote schermen getoond of via sociale media verspreid. En in Amerikaanse en Britse grootsteden gebruiken de ordediensten al enkele jaren gezichtsherkenningssoftware om daders van misdrijven op te sporen.

HUMO Daar zeggen critici dat de software racistisch is. Hoe kan dat?

SMUHA «De software herkent witte mensen beter dan zwarte, omdat er bij de ontwikkeling van de technologie meer foto’s en beelden van witte mensen werden gebruikt. In de VS worden daarom soms onschuldige zwarte mensen opgepakt: de software heeft domweg de verkeerde persoon herkend.»

VERSTREPEN «Dat zal het vertrouwen in de politie bij niet-witte Belgen niet verhogen.»

HUMO Zodra de wetten er zijn, kunnen duizenden ANPR-camera’s onze gezichten herkennen, evenals de bewakingscamera’s van vaak Chinese makelij.

DOBBELAERE-WELVAERT «Zo is dat. Zelfs de landelijke gemeente waar ik woon, heeft vorig jaar vier moderne ANPR-camera’s gekocht na een inbraakgolf. Kortrijk heeft nu een camerasysteem waarmee de politie een persoon met bijvoorbeeld een rode trui of gele handtas kan opzoeken en volgen op camerabeelden. Dat komt al dicht bij gezichtsherkenning. Het zal u niet verbazen dat die software ook gezichten kan herkennen en opslaan.»

VERSTREPEN «De Kortrijkse politie beschikt over zoveel camerabeelden dat ze privéfirma’s moet inschakelen om mee te kijken. Ik vind dat gevaarlijk.»

SMUHA «De ANPR-camera’s mogen binnenkort ook nagaan of u een gsm gebruikt achter het stuur, terwijl ze aanvankelijk geïnstalleerd werden om uw nummerplaat te controleren.

»In Leuven meten slimme camera’s hoeveel mensen er sporten, hoe vaak en wanneer. Die camera’s kunnen ook gebruikt worden om gezichtskenmerken te analyseren.»

DOBBELAERE-WELVAERT «Met één druk op de knop zouden we op heel wat plekken in België herkend kunnen worden. Dan is ons laatste beetje privacy verdwenen.

»Zodra de Europese wetgeving er is, hoeft de Belgische regering alleen nog te wachten op een aanleiding om de technologie uit te rollen. Dat kan om zedenfeiten gaan of de ontvoering van een kind, maar ook om een terroristische daad.

»De politici willen meer camera’s met meer technologische mogelijkheden, want daarmee scoren ze bij hun kiezers en het is makkelijker dan agenten aan te werven of in preventie te investeren. Geen enkele partij is een uitgesproken tegenstander van doorgedreven camerabewaking. Vlaams Belang en de N-VA willen een lik-op-stukbeleid met overal camera’s, Groen gebruikt ze om de regels in lageemissiezones te handhaven, en ook de liberalen zijn voorstander, als je ziet wat ze in Kortrijk en Mechelen doen.

»Dan hoeft het niet te verwonderen dat de politie begint te experimenteren, zoals in Turnhout, in de hoop dat de wetgever zal volgen. En ze zullen op termijn hun zin krijgen. Het is slechts een kwestie van tijd.»