Hoe komt het dat de ‘preutse’ Turkse series wereldwijd zo'n succes hebben?

Turkse tv-series veroveren de wereld. In westerse ogen zijn ze preuts maar in de Arabische wereld gelden ze als vrijzinnig. Wat verklaart het succes van de dizi?

De conservatieve wind van president Erdogan waait ook door de Turkse TV-studio’s. Toch voelt in veel landen de kijker zich op zijn gemak bij de ingetogen speelstijl. Hij heeft genoeg van de onmatigheid uit Hollywood. Vrachtwagens, schepen of pijpleidingen zijn niet nodig voor Turkijes succesvolste exportproduct. De dizi, de Turkse tv-soap, verovert de wereld via andere kanalen. Van Argentinië tot Qatar en van Bulgarije tot Vietnam volgen miljoenen mensen de familie-intriges en liefdesverwikkelingen in hitseries als O Hayat Benim (‘Dit is mijn leven’). Binnen tien jaar is Turkije uitgegroeid tot ’s werelds op de VS na grootste producent van televisiedrama.

Wat verklaart het succes? ‘Culturele nabijheid’, menen zowel tv-makers als mediadeskundigen in Istanbul. Mensen hebben volgens hen een beetje genoeg van de seks en het geweld in de Amerikaanse series.

De Turkse manier van doen, de familierelaties, de verhouding tussen mannen en vrouwen, het uiterlijk van de acteurs, de meer ingetogen speelstijl: het publiek in uiteenlopende regio’s als de Balkan, de Arabische wereld, Latijns-Amerika en zelfs Oost-Azië voelt zich er kennelijk beter bij thuis dan bij de liederlijke onmatigheid van Hollywood. ‘De hele familie moet kunnen kijken’, zegt Yamac Okur, een van de bekendste producers.

Het wereldwijde succes van de soaps draagt bij aan het imago van Turkije in het buitenland, en daarmee vormen ze een belangrijk instrument van soft power. ‘Met de tv-series kunnen we de Turkse cultuur verspreiden’, zei staatssecretaris van Cultuur en Toerisme Abderrahman Arici.

Daarbij vormen de series een lucratieve inkomstenbron. De verkoop aan meer dan honderd landen was in 2017 goed voor bijna 300 miljoen euro, volgens het Turkse exportbureau TEA. Bovendien komen jaarlijks tienduizenden toeristen naar het thuisland van de dizi. Er zijn speciale bustours langs de plekken waar de series worden opgenomen, bijna allemaal in Istanbul.

‘In Latijns-Amerika en de Balkan kunnen de populairste acteurs niet meer over straat lopen’, zegt Okur. ‘In Barcelona zat ik op de tribune van het voetbalstadion met een van onze acteurs. Het was niet te geloven, iedereen herkende hem.’

We ontmoeten de producer op de set van Çukur (‘De Put’), op het ogenblik de populairste serie in Turkije. Op de binnenplaats van een klassiek gebouw met gewelfde galerijen in het oude centrum van Istanbul vindt een confrontatie plaats tussen de maffiafamilie die heerst over de wijk Çukur en een Afghaanse clan die probeert er voet aan de grond te krijgen. De tientallen houten kalasjnikovs die tegen een muur staan hoeven in de scène van vanavond nog niet gebruikt te worden.

De Put is geen romantisch verhaal, zegt Okur, daarom is de serie niet zo geschikt voor de export. In het buitenland doen vooral de liefdes- en familiedrama’s het goed, minder dan de thrillers en het keiharde misdaadgenre.

Rond de tv-series is een bijzondere kijkcultuur ontstaan. De afleveringen zijn alsmaar uitgedijd in lengte. Inmiddels duren ze al 120 of zelfs 180 minuten, eens per week uitgezonden. Het kijken van een serie op prime time is daarmee een hele zit geworden. Om 8 uur eerst uitgebreid wat voorafging, dan de aflevering afgewisseld met reclameblokken, een vooruitblik tot slot en dan is het alweer bedtijd.

‘Mijn moeder volgt vaak twee series tegelijkertijd’, zegt Irem Inceoglu, hoogleraar media aan de Kadir Has Universiteit. ‘Ze schakelt heen en weer tussen de reclameblokken door. Geen probleem, de verhaallijnen zijn zo traag. Je kunt best een aflevering overslaan zonder echt iets te missen.’

Dat geldt al helemaal voor de goedkopere romantische series – genre GTST – die overdag worden uitgezonden, voor een publiek van huisvrouwen die met een half oog kijken terwijl ze bezig zijn.

Voor het buitenland worden de afleveringen in dagelijkse brokken opgeknipt. Extra cliffhangers hoeven niet te worden ingebouwd, zeggen scriptschrijvers Ali Ercivan en Mehtap Coroglu en assistent-producer Selcan Özgür. ‘De lange Turkse afleveringen bevatten al diverse korte spanningsbogen.’

Op een terras in de hippe wijk Cehangir, dé plek voor wie Turkse acteurs in het wild wil zien, praten de drie – twee jonge vrouwen en een man – met een realistisch soort gêne over hun werk en over de beperkingen van hun creatieve vrijheid.

Want grenzen zijn er natuurlijk. De conservatieve wind in het Turkije van president Erdogan waait ook door de tv-studio’s. ‘In de liberale jaren negentig kon er veel meer’, zegt Ercivan. Voortdurend proberen de drie ‘de grenzen op te rekken’, seculier en liberaal als ze zijn, maar het is soms vechten tegen de bierkaai.

Een kus? Liefst op wang of voorhoofd. De seksuele daad wordt, mocht er al sprake van zijn, gesuggereerd met symboliek: druppelende citroenen, of een razende trein. Drank: met mate. Homo’s komen in de soaps hooguit voor als malle nicht. In de Turkse remake van Desperate Housewives is Andrew niet homo en Katherine niet lesbisch. Een buitenechtelijke affaire werd geschrapt.

Het aardige is dat de Turkse tv-series voor de Arabische landen juist weer behoorlijk vrijzinnig zijn. De omgang der seksen is – hoewel decent – vrijmoediger dan men daar gewend is. Vrouwen met een hoofddoek bijvoorbeeld zijn amper te zien. Met name in de Golfstaten zou de Turkse culturele invloed voor vrouwen bevrijdend kunnen werken, tot misnoegen van conservatieve geestelijken in de Golfregio.

Toch worden stereotiepe genderrollen in de tv-series grotendeels bevestigd, stelden de mediadeskundigen van de Kadir Has Universiteit vast in een onderzoek voor werkgeversorganisatie Tusaid. ‘Vrouwen huilen veel vaker, ze zijn emotioneel en dociel’, zegt onderzoekster Elif Akçali. ‘Mannen zijn leidend en agressief.’ Van de vrouwen is 20 procent op het werk te zien, de rest is thuis. Van het huishoudelijk werk wordt 92 procent door vrouwen gedaan.

De laatste twee jaar is RTÜK, de overheidsdienst voor radio en televisie, veel actiever geworden, waarschijnlijk niet toevallig tegelijk met de noodtoestand na de mislukte staatsgreep van 2016. Ali Ercivan: ‘Alcohol wordt nu geblurd. En de producenten hebben het dringende verzoek gekregen niet te veel gekus te tonen. De boodschap: hou het kort en simpel.’

Een onstuimige kus in de eerste aflevering van Çukur wekte al meteen de toorn van RTÜK. De zender Show TV, die de serie uitzendt, kreeg vorig jaar een boete van 1 miljoen lira (165 duizend euro).

Korte tijd later was het weer raak. Ditmaal kreeg de zender een boete van opnieuw 1 miljoen lira wegens ‘godslasterlijke uitingen’, ook in Çukur. De onwelvoeglijke uitspraken in de serie waren weliswaar weggebliept, maar dat maakte volgens RTÜK niet uit. De kijkers hadden immers met liplezen kunnen zien wat er werd gezegd.

De makers van de serie namen de censuur subtiel op de hak. In een latere aflevering lijkt het verliefde koppel, Yamaç en Sena, weer aan te koersen op een kus. Op het laatste moment trekt Yamaç zich terug en zegt: ‘Ik zou je willen kussen, maar ik kan niet.’ Waarop Sena in de camera kijkt en met een gebaar naar de kijker verzucht: ‘Ze zouden ons straffen.’

In de repressieve sfeer sinds de couppoging zijn Turken meer dan voorheen geneigd binnen de lijntjes te blijven, ook tv-makers. ‘Er bestaat een geïnternaliseerde zelfcensuur’, zegt schrijfster Özgür, die uit emancipatoir idealisme nog altijd hoopt een lesbisch stel een serie in te kunnen fietsen. ‘Heb je een gewaagd idee, dan is de kans groot dat ze je zullen vragen het script te herschrijven. Maar daar is met de krankzinnige productiedruk helemaal geen tijd voor, dus beginnen de meesten er maar niet aan.’

Sinds kort bemoeit RTÜK zich ook met wat er aan films op internet is te zien. Dat heeft regisseur Okur beroofd van een artistieke uitlaatklep. ‘Jongeren kijken series liever op internet, ’s nachts na 12 uur’, zegt hij. ‘Dus ik maakte altijd twee versies: een keurige voor televisie, een vrijere voor het internet en voor de export naar sommige landen. Maar vanwege RTÜK kan ik me die moeite tegenwoordig besparen. Dat is dodelijk voor de creativiteit.’

Volgens de richtlijnen van RTÜK mogen programma’s ‘niet ingaan tegen de nationale en morele waarden van de samenleving, de algehele moraal en de bescherming van de familie’. ‘Obsceniteiten’ zijn verboden, alsook alles wat ingaat ‘tegen de gelijkheid van man en vrouw’ en dat wat ‘de onderdrukking van vrouwen aanmoedigt’.

Voor de uiterst succesvolle Okur (hij maakt de topseries voor Turkijes grootste producent, Ay Yapim) gaat op wat ook geldt voor de drie jonge tv-makers die we spreken op het terras in Cehangir: ze zouden, als goed opgeleide progressievelingen, veel liever arthousefilms maken, maar de wetten van de commercie beschikken anders.

Curieus, of misschien veelzeggend: alle voor dit verhaal geraadpleegde mensen zeggen nooit dizi te kijken. Of hooguit als het echt moet, om professionele redenen. ‘Het duurt me te lang, er gebeurt helemaal niets’, zegt actrice Asli Sahin. ‘Ik kan er niet tegen. Ik kijk buitenlandse films en series.’ En Okur: ‘Ik hou niet van televisie. Ik ga liever naar de film.’

Ook de drie media-experts van de Kadir Has Universiteit kijken in hun vrije tijd nooit, zegt hoogleraar Melis Behlil. Alleen Irem Inceoglu geeft grinnikend toe: ‘Ik heb een paar heimelijke genoegens. Ik maak mezelf wijs dat het nodig is voor mijn onderzoek.’

De 43-jarige Okur, afgestudeerd als politicoloog, was elf jaar geleden een van de jonge honden van de ‘nieuwe Turkse cinema’. Hij richtte het filmtijdschrift Altyazi op en zes van zijn speelfilms drongen door tot het filmfestival van Berlijn.

Okur maakt televisie, zegt hij, voor het geld: dan kan hij speelfilms blijven maken. Dit jaar heeft hij er drie in productie. ‘In Çukur kan ik mijn creativiteit wel kwijt’, zegt hij. ‘We leveren wel degelijk kwaliteit. Maar het blijft populaire cultuur, ik ken mijn beperkingen.’

‘Yamac Okur is een uitzondering’, zegt scriptschrijver Ali Ercivan. ‘Hij is een ethisch persoon, een goed voorbeeld van een oprechte producer. De meeste anderen zijn commercieel en cynisch.’

Voor jonge Turken heeft de dizi-industrie een droom in het leven geroepen: beroemd worden! In groten getale trekken ze naar Istanbul in de hoop op een rolletje. Er zijn meer dan honderd castingbureaus (‘acteursfabrieken’, worden ze genoemd) met ruim 50 duizend namen in het bestand. Bij het Taksimplein in Istanbul verzamelen zich elke ochtend figuranten om met bussen naar de set te worden gebracht.

Het aanbod van acteurs, technici en schrijvers is zo groot, dat productiebedrijven naar hartenlust de arbeidsvoorwaarden kunnen dicteren. Op alle niveaus onder dat van de topacteurs geldt: voor jou tien anderen.

‘Een totaal slavernijsysteem’, noemt actrice Asli Sahin de arbeidsomstandigheden in de Turkse tv-industrie. Zij was zeven jaar geleden medeoprichtster van de Acteursvakbond van Turkije en is tegenwoordig vooral actief in Biroy, een bond die opkomt voor het copyright van scriptschrijvers.

Sahin schetst een beeld van keiharde uitbuiting. Werkweken duren zes of zeven dagen, de werkdag is aan geen maximum gebonden. ‘Een eigen leven hebben we niet. Vaak kun je niet eens naar huis om te douchen.’ Assistent-producer Mehtap Coroglu zegt regelmatig een nacht over te slaan. ‘Dan staan we 36 uur aaneen op de set.’

Wat in de contracten staat, komt volgens Sahin neer op: ik geef al mijn rechten op. ‘Letterlijk. Er staat ook dat je niet lid mag zijn van een belangenorganisatie. Wettelijk is dat niet geldig, maar niemand weet dat. Als je gewond raakt en de opnames hebben een dag vertraging, moet jíj alle kosten van die dag betalen. Zelfs als je overlijdt moet je familie nog betalen.’

Wie problemen maakt, kan meteen vertrekken. Belangstelling genoeg. ‘Ze kunnen je makkelijk uit de serie schrijven. De producer laat je gewoon dood gaan.’ Een echte vuist kan de Acteursvakbond niet maken, met zijn circa duizend leden.

Sahin prijst zich gelukkig met haar vaste baan bij het gemeentelijk toneelgezelschap van Istanbul, want uiteraard staat ze bekend als lastpost. ‘Ik loop veel opdrachten mis.’

Schrijvers Ercivan en Coroglu hebben het even helemaal gehad met de tv-industrie. Voorlopig geen dizi. Het harde werken begon hun gezondheid te schaden en de voortdurende strijd om inhoud en kwaliteit met ‘mensen die een andere taal spreken’ heeft hen mentaal uitgeput. ‘Het doodt je zelfrespect. Het is een keus tussen geld en gemoedsrust.’