Hoe Martin Parr, de bekendste Britse fotograaf, werd ‘gecancelled’

Door zijn naam te verbinden aan een verondersteld racistisch boek lijkt de loopbaan van de Engelse fotograaf, fotoboekexpert en -tentoonstellingsmaker Martin Parr verwoest. Hoe een paar tweets uitgroeiden tot een storm die, ook nadat de fotograaf excuses maakte, niet ging liggen.

Op 7 juni 2020 gaan beelden uit Bristol, een stad in het zuidwesten van Engeland, de hele wereld over. Tijdens een demonstratie tegen racisme – in Amerika is twee weken eerder een zwarte man, George Floyd, gestikt door politiegeweld – wordt in het centrum van Bristol het standbeeld van de ondernemer en filantroop Edward Colston van zijn sokkel getrokken, naar de haven gesleept en bij Pero’s Bridge in het water gegooid.

De actie staat bol van symboliek: Edward Colston (1636-1721) zat in de slavenhandel, Pero (circa 1753-1798) was een slaaf die was meegevoerd naar de stad.

Kort daarna valt in Bristol nog een man van zijn voetstuk. Niet door een nieuwe actie van een menigte die Black Lives Matter scandeert, maar door het werk van een zwarte tiener. Dat verhaal vangt een jaar eerder aan.

*****

Op 27 mei 2019 verschijnen op Twitter drie berichten van een nieuw account, ‘Less Than Human Debate’ (Minder dan menselijk debat). In de eerste, gepost om 14.40 uur, staat dat nog dezelfde middag bij de National Portrait Gallery, een groot museum in hartje Londen, pamfletten worden uitgedeeld waarin racisme in de Britse fotografie aan de kaak wordt gesteld.

In een tweede tweet, van 19.09 uur, is een foto van dat protest geplaatst. Twee jonge zwarte vrouwen laten een wit stel een pamflet zien. ‘We hadden meer dan veertig gesprekken over hoe organisaties de aanwezigheid van duidelijk zichtbare #racistische visuele praktijken negeren of ontkennen.’

Een derde tweet, gepost om 21.26 uur, onthult het doelwit van de actie. ‘Volkomen geschokt en ontsteld om deze dubbele pagina-indeling te zien in een boek over Londen, samengesteld door #MartinParr. Het is tijd om zulk verachtelijk #racisme binnen #BritishPhotography onder ogen te zien.’

Er staat een afbeelding bij van een spread, twee naast elkaar liggende pagina’s in een boek. Op de linker staat een foto van een zwarte vrouw, op de rechter een foto van een gorilla in een kooi. De naam van de maker van de foto’s wordt niet genoemd, alleen die van boeksamensteller Parr. Hij heeft op dat moment in de National Portrait Gallery een tentoonstelling van zijn werk.

*****

Zonder al te veel overdrijving kan Martin Parr (68) de paus van de fotografie worden genoemd. Hij geniet internationale bekendheid vanwege zijn ironische foto’s over de vrijetijdsbesteding van mensen. Hij heeft strandfoto’s geschoten waarnaar je niet kunt kijken zonder te lachen. Komisch zijn ook de bizarre portretten die hij in de jaren negentig van zichzelf liet maken door fotostudio’s over de hele wereld. De serie bleek profetisch te zijn – kort daarna brak de selfie-manie uit. Parr maakt al bijna dertig jaar deel uit van het fameuze fotografencollectief Magnum.

Daarnaast geldt hij als een expert van fotoboeken – hij verzamelde er 12 duizend. Met co-auteur Gerry Badger bracht hij een driedelige reeks uit over de bijzonderste exemplaren. The Photobook: A History was zo baanbrekend dat het door verzamelaars als een bijbel wordt beschouwd. Als Parr een fotoboek aanprijst, schiet de verkoop ervan omhoog.

In 2017, hij had net zijn enorme collectie fotoboeken verkocht aan een grote culturele instelling in Londen, opende hij in zijn woonplaats Bristol de ‘Martin Parr Foundation’, een gratis toegankelijke tentoonstellingsruimte en bibliotheek die hij zelf heeft gefinancierd. In de eerste expositie waren zijn eigen foto's te zien, maar daarna heeft hij louter werk van Britse collega’s opgehangen. Fotografie wordt in zijn eigen land ondergewaardeerd, verklaarde hij in een interview met de Volkskrant.

Tegenover het gebouw van de Martin Parr Foundation is in 2019 The Royal Photographic Society neergestreken, een instituut dat zich al 167 jaar inzet voor fotografie. Onlangs werd bekend gemaakt dat volgend jaar in Bristol een heus fotofestival wordt georganiseerd met Parr als artistiek directeur. Dankzij zijn pionierswerk is de stad een centrum voor fotografie geworden.

*****

Kort na middernacht, het is inmiddels 28 mei 2019, legt Less Than Human Debate in een vierde tweet uit dat de spread met de zwarte vrouw en de gorilla in London staat, een boek met foto’s van Gian Butturini. Herhaald wordt dat Parr dit boek heeft samengesteld.

Later die dag wordt een filmpje gepost met de vermelding dat de actievoerders ‘recentelijk’ naar de tentoonstelling van Parr in de National Portrait Gallery zijn geweest. In de video van 45 seconden loopt een van de twee jonge zwarte vrouwen door de expositie terwijl ze van achteren wordt gefilmd. Ze heeft een fotoboek in handen. Op de titel daarvan wordt ingezoomd: London by Gian Butturini, en daarna op de tekst in veel kleinere letters daarnaast: ‘Edited by Martin Parr’ (samengesteld door Martin Parr).

Daarna houdt zij, nog steeds van achteren gefilmd, de spread met de zwarte vrouw en de gorilla omhoog, naast een foto in de tentoonstelling van jonge zwarte vrouwen die bikini’s en verentooien dragen (Parr maakte die in 2017 tijdens een carnavalsoptocht in Londen). ‘Zeg nee tegen racisme in de Britse fotografie’, meldt een tekst aan het einde van het filmpje.

Een paar dingen vallen op. De vrouw met het fotoboek heeft andere kleren aan dan tijdens het protest een dag eerder. Het uitdelen van de pamfletten vond plaats vlak voor de sluiting van de tentoonstelling; op de 27ste mei waren de foto's van Parr voor het laatst in de National Portrait Gallery te zien. Het filmpje moet dus op de 26ste of eerder zijn gemaakt. De tijdlijn op Twitter doet denken dat het protest eerst kwam en het bezoek aan de expositie daarna, maar het is andersom.

Dit valt ook af te leiden uit de allereerste tweet van Less Than Human Debate. Daaraan was een wazig gemaakte foto gehecht met daarin het woord ‘Britishness’ (vrij vertaald: eigenschappen van de Brit). Dit was een aankondiging, zo is nu duidelijk geworden. In het filmpje wordt de geblurde foto een paar seconden getoond en vlak daarna hoor je Parr het woord uitspreken.

De hele 45 seconden is zijn stem te horen. Waarschijnlijk is die opgenomen van een geluidsband of video die op zijn show in de National Portrait Gallery werd afgespeeld – het geroezemoes van bezoekers klinkt er doorheen. Parr vertelt over zijn vak, maar er zijn niet zomaar wat zinnen van hem onder de beelden gemonteerd; je hoort hem onder meer zeggen dat hij in zijn werk wil ‘vieren’ dat Groot-Brittannië een multicultureel land is. Alles wijst op een goed voorbereide actie.

*****

Parr is niet alleen fotograaf en fotoboekenexpert, hij heeft ook tentoonstellingen samengesteld. In 2016 was hij de curator van een expositie in Londen met foto’s die buitenlandse fotografen in Groot-Brittannië hebben gemaakt. Parr had werk geselecteerd van giganten als Henri Cartier-Bresson en Robert Frank, maar er hingen ook afdrukken van een in Engeland totaal onbekende Italiaan: de tien jaar eerder overleden Gian Butturini. Diens eerste fotoboek werd ook geshowd. Zijn familie in Italië glom van trots.

Butturini, geboren in 1935, was een succesvol grafisch ontwerper en reclameman die in 1969 voor zijn werk een maand in Londen was. Hij ging daar fotograferen en ontdekte dat dit zijn roeping was. Nog hetzelfde jaar bracht hij in Italië zijn eerste fotoboek uit, London by Gian Butturini.

Het debuut werd een gewild verzamelobject. Toen Parr het ontdekte, raakte hij er zo enthousiast over dat hij de familie van Butturini opzocht – in 2006, Gian was net overleden. Parr kocht originele afdrukken van de familie. Hij kreeg het later ook voor elkaar dat het antiquarisch geworden boek weer in de winkel kwam te liggen: een Italiaanse uitgeverij, Damiani, bracht in 2017 een herdruk uit.

In die nieuwe editie legt Parr in een daaraan toegevoegd voorwoord uit waarom dit een ‘groots’ en ‘politiek geladen’ boek is. Butturini fotografeerde niet alleen de glamour van Londen of de beroemd geworden hippies, maar richtte zijn camera ook op daklozen en drugsverslaafden. Hij had daarna zijn zwart-wit foto’s extra korrelig afgedrukt, opgeknipt, met elkaar gecombineerd en gemengd met beelden van grafisch werk uit de stad. Daardoor was een heel originele vertelling ontstaan.

In 2018 presenteerde Parr de nieuwe editie ook nog eens op Photo London, een grote beurs over fotografie. De Brit kon niet meer stuk bij de Butturini’s. Maar hun eerbied smolt weg toen ze deze zomer een telefoontje kregen van uitgever Damiani. Die vertelde dat de verkoop van de herdruk wordt gestaakt omdat het boek in Engeland in opspraak is geraakt.

*****

Kort nadat het filmpje over Parrs expositie op Twitter is gezet, wordt duidelijk wie het protest tegen hem heeft opgezet. Op Less Than Human Debate wordt een tweet aangehaald van Paul Halliday: ‘Stel je dit eens voor. Je koopt een #fotoboek voor de 18de verjaardag van je dochter. Je neemt het mee naar huis. Je kijkt ernaar en je mond valt open. Mijn dochter is een jonge zwarte vrouw. Ik heb een ander boek voor haar gekocht.’

Paul Halliday is fotograaf, filmmaker en docent Fotografie en Stedelijke culturen aan Goldsmiths, een universiteit in Londen. Zijn dochter, Mercedes Baptiste Halliday, fotografeert ook. De thans 20-jarige student archeologie en antropologie is naar eigen zeggen van jongs af aan door haar vader ondergedompeld in fotografische werken en theorieën. Zij is het die Parr aanklaagt wegens racisme.

Vanaf het moment waarop haar twitteraccount de lucht in gaat, krijgt ze de volle support van haar vader, zo blijkt uit zijn tweets. Dat geldt ook voor een andere steunpilaar van het eerste uur: ‘Duckrabbitblog’, de twitternaam van Benjamin Chesterton, een voormalig producer van documentaires bij de BBC die nu directeur is van een bedrijf dat video’s maakt voor charitatieve instellingen.

De drie reageren voortdurend op elkaars tweets, waardoor de actie behoorlijk wat aandacht lijkt te genereren. Maar het loopt niet echt storm. Ook niet als The Phoblographer, een website over fotografie, een week later een bericht aan het protest wijdt. Parr is niet om commentaar gevraagd. De hoofdredacteur twittert kort na publicatie dit: ‘We wachten nog steeds op een antwoord van Martin Parr.’

*****

Op 5 december 2019, ruim zes maanden na het begin van het protest, gaat Martin Parr voor het eerst op de beschuldiging in. Hij meldt in een reactie op een tweet van een bekende foto-expert dat hij London niet heeft samengesteld, ook al wordt dat op de kaft van het boek beweerd; de nieuwe editie is een facsimile, een herdruk van het origineel, met een nieuw voorwoord van hem.

Toch steekt hij de hand in eigen boezem. ‘Natuurlijk had ik moet aanslaan op de spread, maar spijtig genoeg heb ik dat niet gedaan.’ Hij erkent ‘volledig’ dat de spread racistisch is en betuigt spijt als die als kwetsend wordt ervaren.

Het is niet de eerste keer dat hij ontkent de samensteller te zijn. Op YouTube staat sinds mei 2018 – een jaar voordat de actie tegen hem begint – een video over zijn presentatie van de herdruk tijdens Photo London. Parr zegt daarin dat op de kaft de tekst ‘Edited by Martin Parr’ is toegevoegd vanwege het nieuwe voorwoord dat hij heeft geschreven. Verder is de herdruk precies hetzelfde als het origineel. ‘Het is eigenlijk vals spelen’, merkt hij lachend op. ‘Ik zou mezelf kunnen aanklagen omdat ik beweer dat ik het heb samengesteld.’ Hij zegt niet wiens idee het was om de tekst op de kaft te zetten. Het laat zich raden dat commerciële overwegingen hierbij een rol hebben gespeeld.

Mercedes Baptiste Halliday had de video zo kunnen vinden. Parr spreekt in zijn voorwoord in London ook van een reprint, een herdruk. Heeft ze wel onderzoek gedaan voordat zij haar actie begon? Op een interviewverzoek reageert ze aanvankelijk welwillend, maar daarna geeft ze niet meer thuis. Haar vader, Paul Halliday, is later wel bereid vragen beantwoorden – Mercedes is heel druk met haar studie, zegt hij over de telefoon vanuit Londen.

Hij had het fotoboek over de Britse hoofdstad gekocht voor de verjaardag van zijn dochter, maar het haar niet gegeven nadat hij de spread met de zwarte vrouw en de gorilla had ontdekt. ‘Ik weet van jongs af aan wat er wordt bedoeld als mensen apengeluiden naar je maken.’ Toen hij en zijn dochter veel later over racisme in de Britse fotografie kwamen te spreken, had hij haar het boek voor het eerst laten zien.

Hij is ook degene die Mercedes heeft gefilmd toen ze met het fotoboek van Butturini door de expositie van Parr liep. Of dit plaats vond voor het protest, zegt hij zich niet meer te kunnen herinneren. Het filmpje is in een paar dagen in elkaar gezet, beweert hij, jongeren zijn zo ongelooflijk handig met sociale media. Hij had niet verwacht dat het protest van zijn dochter zo groot zou worden. ‘Dit was voordat de Black Lives Matter-beweging echt van de grond kwam. George Floyd was nog niet vermoord.’

Dat Parr niet de samensteller van het boek zou zijn, noemt hij flauwekul. ‘Als je het uitbrengt en jouw naam staat erop, dan is het van jou. Ik accepteer niet dat het een facsimile is. Ik ben niet alleen opgeleid als antropoloog, maar ook als archeoloog. Facsimile betekent dat het een exacte kopie is. Dit is geen exacte kopie: er is een ingreep gedaan door Parr, hij schreef een voorwoord waarin niets staat over de combinatie van een foto van een zwarte vrouw met die van een gorilla.’

Het was Parr die het initiatief nam tot de nieuwe editie, zegt Halliday, en hij had dus ook kunnen beslissen dat de spread werd weggelaten of dat de foto’s in een andere volgorde werden gezet. Hij had ook bezwaar kunnen maken tegen de vermelding van zijn naam op de kaft. Parr deed dat allemaal niet, maar liet zich wel fotograferen in een Berlijnse boekhandel terwijl hij de nieuwe uitgave van London voor de grap op zijn hoofd had gezet. Halliday: ‘Hij accepteert dat begrepen zou worden dat hij betrokken was bij de samenstelling.’

*****

Vermoedelijk heeft Mercedes Baptiste Halliday de tweet met de schuldbekentenis van Parr van december 2019 pas veel later gezien. Ze twittert er niet over. Zij reageert wel als het fotografencollectief Magnum, waartoe ook Parr behoort, zich op 1 juni 2020 solidair verklaart met mensen van kleur die slachtoffer zijn van racisme en geweld. De dood van George Floyd een week eerder heeft tot een golf van demonstraties geleid. Magnum wordt verweten nauwelijks gekleurde fotografen in zijn gelederen te hebben. ‘Dit is pathetisch’, reageert Baptiste Halliday, om daarna weer de beschuldiging aan het adres van Parr aan te roeren. ‘Waarom veroordeelt Magnum zijn fotografen niet die racistische beeldspraak publiceren van zwarte mensen?’

Op 11 juni, vier dagen nadat het standbeeld van slavenhandelaar Colston in de haven van Bristol is beland, publiceert de Martin Parr Foundation eveneens een verklaring. Daarin staat dat de kunstwereld een probleem heeft met diversiteit en inclusiviteit. Ook de stichting moet daar meer aan doen, wordt in het korte statement vermeld. ‘We zijn aan het luisteren en aan het leren.’

Op 2 juli noemt de Britse krant The Guardian de actie tegen Parr zijdelings in een artikel. Parr stelt in het stuk dat hij spijt heeft van zijn betrokkenheid bij de herdruk van London. Zijn eerdere tweet daarover wordt aangehaald, alsmede de verklaring die zijn stichting net heeft uitgebracht. Parr zegt tegen de krant dat hij en zijn staf zo bezig waren geweest met het vraagstuk van gelijkheid tussen man en vrouw, dat zij daardoor raciale gelijkheid ‘over het hoofd hebben gezien’. Hij kondigt aan dat hij beurzen instelt voor fotografen van kleur.

Een week later stelt ‘Duckrabbitblog’ alias Benjamin Chesterton, de medestrijder van Baptiste Halliday, op Twitter een ander fotoboek ter discussie waarin Parr een enthousiast voorwoord heeft geschreven. Het is van een Spaanse fotograaf die zich met zijn assistent als landmeter heeft vermomd om heimelijk opnamen te kunnen maken van prostituees die langs de kant van de weg zitten te wachten op klanten. De reactie van Baptiste Halliday: ‘Zo misselijk om dit soort roofzuchtig en uitbuitend gedrag verheerlijkt te zien.’

Op 15 juli wordt bekend dat studenten fotografie uit Bristol de tentoonstelling van hun werk in de Martin Parr Foundation hebben geannuleerd – uit protest. De show, een jaarlijks terugkerend evenement, zou een dag later beginnen. Als gevolg van de coronacrisis is de expositieruimte maanden dicht geweest. De heropening is nu ook van de baan.

Baptiste Halliday publiceert kort daarna op Twitter (ongedateerde) correspondentie tussen Parr en haar. Hij schrijft dat hij en de National Portrait Gallery niet op de hoogte waren van het protest in mei 2019. Dat was volgens hem pas veel later aan het licht gekomen, waarna hij meteen de hand in eigen boezem had gestoken. Hij wil zich nu ook ‘persoonlijk verontschuldigen’ bij haar en legt nog eens uit dat hij echt niet de samensteller is van London.

In haar antwoord noemt Baptiste Halliday het ‘beschamend’ dat hij, een ervaren fotograaf, de spread met de zwarte vrouw en de gorilla over het hoofd heeft gezien. Het vergelijken van zwarten met apen is een bekende beeldspraak van racisten, schrijft zij. Omdat hij het boek heeft gesigneerd en het als zijn werk beschouwt, is het volgens haar eerlijk om aan te nemen dat hij de samensteller ervan is. Zij vraagt zich af waarom hij een jaar lang geen contact met haar heeft opgenomen.

Zij haalt ook een tweet aan van medestrijder Benjamin Chesterton. Die had begin juli opgemerkt dat in London een gedicht staat van Allen Ginsberg (de in 1997 overleden Amerikaanse poëet, hippie-aanvoerder en voorvechter van homorechten). ‘Duckrabbitblog’ had op Wikipedia gelezen dat Ginsberg lid was van een vereniging die vrije seksuele relaties tussen volwassenen en kinderen predikt. Het door Parr aangeprezen fotoboek van Butturini biedt niet alleen een platform aan racisme, stelt Baptiste Halliday, maar ‘promoot ook een erkende pedofiel’.

Zij eist dat Parr in het openbaar excuses maakt, dat de verspreiding van het boek wordt gestaakt en dat hij zijn royalty’s afstaat aan een doel dat zwarten ten goede komt.

Parr betuigt daarna nogmaals zijn spijt dat hij de spread niet heeft opgemerkt. ‘Het is geen excuus maar ik ben bijna 70 jaar oud en een witte man en helaas begin ik me te realiseren dat ik soms heb gefaald dingen van een andere kant te zien.’ Hij zal haar eisen inwilligen. Hij nodigt haar ook uit om kennis te maken met hem en zijn staf en suggesties te doen om zijn stichting diverser te maken. Dat aanbod slaat Baptiste Halliday af.

Kort daarna gaat Parr publiekelijk door het stof. Op 21 juli stapt hij ook op als artistiek directeur van het net opgerichte Bristol Photo Festival. Zijn aanblijven zou blijkens een verklaring een ‘onnodige afleiding’ zijn van het mooie werk dat de organisatie in 2021 zal tonen.

Baptiste Halliday maakt daarna in een artikel in The Art Newspaper een vergelijking met het standbeeld van een Amerikaanse vice-president dat de stad Charleston een maand eerder heeft verwijderd omdat hij een verdediger was van slavernij: ‘Parr is het Charleston-standbeeld van de fotografie. Hij vertegenwoordigt een generatie witte mannen van middelbare leeftijd die doen wat ze willen, zonder enige consequenties. Hij is het instituut en wij beginnen pas het te ontmantelen.’

Parr blijft aan bij zijn eigen stichting. Het is de vraag hoe het verder moet met de Martin Parr Foundation. Wil iemand daar nog exposeren? Zijn eigen werk – altijd was er wel ergens op de wereld een Parr-tentoonstelling te zien – komt waarschijnlijk voorlopig ook het depot niet meer uit. Zijn naam is besmet. Een door hem ingehuurd PR-bureau laat weten dat hij niet beschikbaar is voor interviews.

*****

De familie van Gian Butturini staat te springen om commentaar te geven. Vanuit Italië bevestigen Tiziano (de zoon uit het eerste huwelijk van de fotograaf) en Marta (de dochter uit een tweede huwelijk) dat hun vader in 1969 London zelf heeft samengesteld. De herdruk is volgens hen precies hetzelfde als het origineel behalve dat er een voorwoord van Parr aan is toegevoegd.

Ze zeggen ook te weten waarom Butturini de foto’s van de zwarte vrouw en de gorilla naast elkaar heeft gezet. ‘Het was een provocatie.’ In zijn autobiografie legt hij volgens hen uit dat in Engeland net wordt gedaan of zwarte mensen volwaardige burgers zijn. ‘Maar hij had gemerkt tijdens zijn tochten door de stad dat dit niet waar was.’

De zoon en dochter sturen later een fragment uit de autobiografie, waarin Butturini schrijft dat zwarten in Engeland worden gemarginaliseerd: ‘Je hoeft alleen maar rond te lopen in Londen om te zien dat ze de meest bescheiden baantjes krijgen: straatvegers, busconducteurs, arbeiders bij opgravingen in de stad.’

Door de foto van de zwarte vrouw te combineren met die van de gorilla, vroeg hij juist aandacht voor het lot van zwarten, aldus Tiziano en Marta Butturini. ‘De zwarte vrouw verkocht kaartjes bij de ingang van de metro. Maar niemand keek haar aan. Een gorilla in een kooi kreeg meer aandacht dan zij. Hij bedoelde precies het omgekeerde van wat ze nu in Engeland zeggen.’

Butturini heeft zelf ook een voorwoord geschreven in London. Daarin staat dat hij met fotograferen begon toen hij op Victoria Station drugsverslaafden zag. Toeristische bezienswaardigheden had hij links laten liggen. ‘Ik heb wel een zwarte vrouw (in het Italiaanse origineel: ‘negra’, red.) gefotografeerd, opgesloten in een doorzichtige kooi; ze verkocht kaartjes voor de metro: één uitgebluste gevangene, een stil en tijdloos eiland buiten de tijd tussen de golven van de mensheid die voorbij vloeien en zich vermengen en zich dan splitsen rond haar gevangenis van ijs en eenzaamheid.

‘Ik heb de bewakers van de Tower niet gefotografeerd of de City-bankiers met paraplu en bolhoed.

‘Ik heb wel de Regent’s Park-gorilla gefotografeerd, die met keizerlijke waardigheid op zijn gefronste snuit de kwinkslagen ontvangt en de schillen die hem worden toegeworpen door zijn neefjes met stropdassen.’

Butturini heeft in zijn boek meermaals foto’s op spreads samengebracht die spanning creëren: een man met een bolhoed tegenover een hippie met een hoofdband, een klein meisje tegenover een oude vrouw, een zwerver met zijn bezittingen tegenover een chique dame die een tijdschrift over antiek vasthoudt. ‘Polemische combinaties’, noemt hij dat in zijn voorwoord. Ook in het boek: op de linkerpagina twee foto’s van een wit stel dat in het park ligt te zoenen, op de rechterpagina een zwart stel dat naast elkaar op het gras zit, de man kijkt lachend de camera in.

Het is incredibile, ongelooflijk, wat er nu door Mercedes Baptiste Halliday en anderen over Butturini wordt beweerd, stellen zijn zoon en dochter. ‘Hij was niet tegen zwarte mensen, hij discrimineerde niet. Hij vocht altijd voor de mensen die werden uitgesloten van de maatschappij.’ Ze wijzen op zijn reportages over een mislukte legercoup in Chili, over een verzetsbeweging in West-Afrika, over de grote mijnwerkersstaking in Engeland, over de revolutie in Italië die een einde maakte aan wantoestanden in de psychiatrie. ‘Zijn hele leven heeft hij alleen mensen gefotografeerd die hulp nodig hebben.’

Ze sturen later ter bewijs nog een foto van de plaquette die de gemeente ruim twee jaar geleden op de gevel van Butturini’s geboortehuis heeft aangebracht: ‘Op deze plek, in het hart van Brescia, werd Gian Butturini (1935-2006) geboren, een gevoelige en authentieke fotograaf die geografische en culturele grenzen heeft overschreden om zijn blik en zijn lens te lenen aan volkeren en mensen die gekrenkt zijn in hun waardigheid.’

De vertaler Harrie Lemmens geeft een soortgelijke karakterisering. De Nederlander leerde de ‘joviale en uitbundige’ Italiaan kennen via zijn vrouw en bewaart warme gevoelens aan zijn eerste bezoek aan Brescia in 1984. ‘Butturini had net een film gemaakt over een naburig dorp waarin de bewoners hadden meegespeeld. Hij liet hun die zien op het dorpsplein, waar hij een laken had opgehangen. De film werd luidruchtig van commentaar voorzien. Het was fantastisch, een feest.

‘Hij was een begenadigd reclamemaker en designer die met dat werk veel geld had verdiend. Later is hij links geworden en toegetreden tot de communistische partij. Het boek over Londen zou je als een overgangswerk kunnen zien.’

Lemmens acht het ondenkbaar dat Butturini foute bedoelingen heeft gehad met de spread. ‘Zijn fotoboeken getuigen van een grote sociale bewogenheid. Het is merkwaardig dat uitgerekend hij wordt beticht van racisme. Hij zou bij wijze van spreken nu de eerste zijn om zich aan te sluiten bij de antiracistische beweging.’

*****

Paul Halliday begrijpt waarom de zoon en dochter van Butturini beweren dat hij het juist opnam voor zwarten. Zij willen zijn nalatenschap ‘in stand houden’, zegt hij.

De Italiaanse fotograaf snapte misschien niet helemaal wat hij teweeg bracht toen hij de foto’s van de zwarte vrouw en de gorilla naast elkaar zette, denkt Halliday. Hij refereert opnieuw aan zijn opleiding antropologie en zegt precies te weten wat het probleem is. ‘Het heeft te maken met dat je in een nieuwe omgeving komt, de context niet kent, snel een fotoreportage maakt en dat publiceert voor een Italiaans publiek. Ik zeg niet dat Butturini opzettelijk er op uit was om zwarte mensen in Londen te beledigen. Ik zeg dat hij niet begreep hoe beledigend de fotocombinatie in die tijd was en daarna.’

Is Halliday niet geschrokken van de gevolgen die de protestactie van zijn dochter voor Parr heeft gehad? Diens professionele leven is verwoest. ‘Hoe Parr in de toekomst zal worden beoordeeld is direct gerelateerd aan hoe hij omgaat met zijn eigen gedrag, met zijn eigen verleden en zijn eigen relaties met mensen. Ik denk niet dat het een geïsoleerd geval was. Ik denk dat er een aantal voorbeelden zijn van dingen die hij heeft gezegd, van gedrag, dat zeer problematisch is. Mensen hebben te leven met de consequenties van wat ze hebben gedaan.

‘Het idee van een fotograaf die een rockster is, tegen wie moet worden gekeken, die moet worden bewonderd, die van alles kan doen zonder enige consequenties, dat is voorbij. Dit is een wake-up call voor instellingen, of dat nu de BBC is of Magnum, dat zij verantwoordelijkheden hebben. Er is nu een debat dat we niet eerder hebben gezien.’

Elke keer als hij Parr of een andere Britse fotograaf hoort opgeven over de wonderen van de huidige Britse maatschappij, denkt Halliday naar eigen zeggen aan wat anders: dat er in zijn land een ‘systeem van culturele apartheid’ is. ‘De generatie van Mercedes pikt dat niet en ik pik dat niet.’

*****

De familie in Italië was verbijsterd toen ze ontdekte dat Martin Parr de spread publiekelijk racistisch had genoemd. Sinds 2006 hadden ze contact met hem vanwege zijn enthousiasme voor het werk van Butturini, nu viel hij dat naar hun gevoel opeens af. ‘Parr heeft gefaald om te vechten tegen deze campagne’, stellen Tiziano en Marta Buttturini. ‘Waarom heeft hij ons niet verteld wat er gaande was? We hadden hem kunnen helpen.’

Italiaanse kranten hebben verontwaardigd geschreven over de aantijging van Less Than Human Debate. De familie zegt tientallen reacties te hebben gekregen van mensen en instanties die het voor Butturini opnemen. Een galeriehouder uit Brescia klom in de pen om Parr te vertellen dat hij de beschuldiging had moeten weerspreken. Diens e-mail, en de reactie daarop van de Brit, zijn in het bezit van de Volkskrant.

Parr stelt in zijn antwoord dat de spread, los bezien, beslist ‘racistische implicaties’ heeft. Hij schrijft ook dat de druk op hem in Groot-Brittannië de afgelopen vier maanden is gegroeid. ‘In het licht van de Black Lives Matter-protesten had ik geen andere keuze dan het probleem met de spread te accepteren en mijn excuses aan te bieden.’ Hij verontschuldigt zich bij de galeriehouder en de familie Butturini. ‘Maar mijn carrière werd verbrijzeld en ik moet leven met de gevolgen van deze zeer moeilijke en onaangename confrontatie.’

In de ogen van Tiziano en Marta Butturini heeft de Brit zijn waardigheid verloren. ‘Hij wilde zichzelf beschermen, zijn fotofestival redden. Daarvoor heeft hij al het goede werk van Gian Butturini geofferd.’

Later stuurt diens weduwe, Manuela Moreira, een e-mail waarin ze haar bezorgdheid uitspreekt over de zogenoemde ‘cancel culture’, het uitsluiten van mensen van wie ontdekt zou zijn dat zij iets kwetsend hebben gedaan. Het is volgens haar een terugkeer naar het verleden: ‘Religieuze gedrevenheid, verketteringen, censuur, onverschilligheid voor de kunst, onwetendheid’. Ze roept mensen op hun stem daartegen te verheffen.

De exemplaren die uitgever Damiani nog had liggen van de herdruk van London, zijn nu bij de familie. Ze zoeken een nieuwe distributeur, melden zoon en dochter. Kort daarna staat op gianbutturini.com, hun website over het werk van hun vader, dat het boek kan worden verkregen door een e-mail te sturen. De site biedt uitsluitend Italiaanse teksten, maar de kop boven deze aankondiging is in het Engels gesteld: God save the book.

(VK)