Hoe rechts sinds 1988 het politieke landschap heeft hertekend

Hoe valt de terugkeer van Vlaams Belang, dat nog veel beter scoorde dan voorspeld, te verklaren? En zullen de gematigden bij N-VA nu stilaan wél van zich laten horen?

Het was meteen duidelijk, het spatte zowat van het scherm. Toen de eerste uitslagen in de verkiezingsshows van VTM en Eén binnenliepen, werd menig politiek waarnemer een paar decennia teruggeworpen in de tijd, meer bepaald naar zondagavond 24 november 1991, toen Vlaanderen zijn eerste zogenaamde Zwarte Zondag beleefde.

Toen finaal bleek dat N-VA en Vlaams Belang samen op een zuchtje van een Vlaamse meerderheid zijn gestrand, wierp dat meteen ook prangende vragen op over de kómende decennia in de Vlaamse politiek. Hoe moet dit verder? Het idee dat alleen N-VA en Vlaams Belang elkaars rechtstreekse concurrenten zijn – dat de ene dus wint wat de andere verliest – kan immers op de schroothoop. De partij van Tom Van Grieken heeft haar enorme verkiezingswinst niet alleen te danken aan het verlies van de partij van Bart De Wever. Er is veel meer aan de hand: Vlaams Belang heeft zowat overal kiezers weggehaald. Zeker ook bij Open Vld en CD&V. En dan te bedenken dat velen in 2014, bij de vorige Vlaamse en federale verkiezingen, dachten en hoopten dat radicaal-rechts met nog 5,9 procent van de stemmen tot irrelevantie was gedoemd. Dat argument is niet langer geldig: het VB is opnieuw een factor van belang. En het krediet dat Bart De Wever van vriend en vijand had gekregen omdat hij het VB had verslagen, is opgebruikt.

Te vrezen valt dat de analyses die na deze verrijzenis zullen worden gemaakt, identiek dezelfde zullen zijn als de analyses waarmee men dertig jaar geleden al kwam aanzetten. Dat de kiezer een signaal heeft gegeven dat men niet mag negeren, dat de onvrede en het onbehagen van die kiezer moeten worden weggenomen. Terwijl het succes van politici en politieke partijen meer een kwestie is van aanbod dan van vraag. Het Vlaams Belang heeft, zowel qua personeel als qua boodschap, opnieuw een aanbod dat werkte.

Paniek in de gelederen

Al lang vóór 24 november 1991 had De Morgen gekopt met ‘Zwarte Zondag’, inclusief inktvlek op de voorpagina, meer bepaald in de krant van maandag 10 oktober 1988, toen het Vlaams Blok bij de gemeenteraadsverkiezingen in Antwerpen bijna 18 procent had gescoord en daarmee de derde partij in de Scheldestad werd – ver na de socialisten, die er toen nog heer en meester waren en zeer onbeholpen reageerden. Burgemeester Bob Cools weigerde het Vlaams Blok zelfs bij naam te noemen, en had het altijd over ‘het verschijnsel’. Toen drie jaar later de partij in heel Vlaanderen doorbrak, joeg dat een golf van paniek door politieke en journalistieke gelederen – al was het cordon sanitaire in 1989 al afgesloten: in een gezamenlijk document beloofden de andere partijvoorzitters dat ze nooit een bestuursakkoord met het Vlaams Blok zouden maken.

Dat is tot dusver ook nog nooit gebeurd, al werd het cordon vaak ter discussie gesteld. Vandaag opnieuw, onder meer door Jean-Marie Dedecker, die voor hij een eigen partij stichtte en later bij de N-VA aanspoelde, op een VB-lijst had willen en kunnen staan, als wijlen VB-kopstuk Marie-Rose Morel daar geen stokje voor had gestoken.

In de analyses waarop we sinds Zwarte Zondag regelmatig getrakteerd werden, stond de vermeende ‘kloof’ tussen burger en politiek telkens opnieuw centraal. Het Vlaams Blok, aldus de consensus bij de meeste commentatoren en mainstreampolitici, stelde de juiste vragen, maar gaf de verkeerde antwoorden. Resultaat: concurrenten van het VB zochten naar andere antwoorden op dezelfde vragen. Migratie werd zo hét politieke probleem. En het Vlaams Blok bleef gezapig groeien, de ene Zwarte Zondag na de andere. Zelfs een veroordeling wegens racisme, in april 2004, deed de partij alleen maar groeien. Bij de Vlaamse verkiezingen, twee maanden na de veroordeling, werd het Vlaams Blok met 24 procent van de stemmen de grootste partij van Vlaanderen. De partij die met de slogan ‘Eigen volk eerst’ en vreemdelingenhaat groot was geworden, bleef evenwel opgesloten in het cordon. De stemmen bleven onvruchtbaar. En toen was daar ineens... Bart De Wever.

Fatsoenlijk rechts

De N-VA-voorzitter, die al 15 jaar onaantastbaar is en tot eind vorig jaar, toen zijn partij in de provincies voor het eerst wat averij opliep, van de ene overwinning naar de andere walste, zal het cordon sanitaire niet snel doorbreken – zélfs niet als N-VA en VB een duidelijke meerderheid zouden hebben in het Vlaams Parlement, want federaal is er van een regeringsdeelname van Vlaams Belang uiteraard geen sprake. Het is van meet af aan de politieke missie van De Wever geweest om het Vlaams-nationalisme te bevrijden uit de klauwen van dat ranzige Blok/Belang. Zeker met figuren zoals Filip Dewinter of Dries Van Langenhove (die hij ‘een creep’, een griezel, noemt) wil hij niets te maken hebben. Hij wilde altijd een ‘inclusief nationalisme’ in de markt zetten, dat het ‘eigen volk’ breder definieert dan de witte stamboom-Vlaming die het VB voor ogen heeft.

Dat ‘fatsoenlijk rechtse’ aanbod, zoals het altijd heette, gecombineerd met het politieke talent van de aanvankelijk wat stroeve historicus, heeft de N-VA opgestoten in de vaart der volkeren. Ook vandaag is ze nog altijd veruit de grootste partij. Tussen haakjes: dat de VB-kiezer wellicht afgemat en ontmoedigd raakte door dat cordon sanitaire, zal zeker ook meegespeeld hebben in het succes van N-VA. In elk geval was de VB-kiezer altijd het doelwit: De Wever oogstte wat Dewinter en de zijnen jarenlang hadden gezaaid.

Dat leidde bij N-VA tot een tragische spagaat: de partij moet – om een boutade van VB’er Gerold Annemans te gebruiken – vuil genoeg blijven om de radicale kiezer bij te houden, maar aanvaardbaar en inclusief genoeg om het verschil te blijven maken met ranzig en radicaal-rechts. De interne onenigheid is nooit echt losgebarsten – op een malcontente commentaar van Jan Peumans na – maar zal nu misschien zichtbaar worden.

De vraag die N-VA zich moet stellen, is of ze het VB niet zelf heeft vetgemest. Met haar gebeuk op Angela Merkel, haar verzet tegen het Marrakech-pact, en niet te vergeten, haar selectieve religiekritiek: N-VA heeft een innige relatie met de joodse gemeenschap, maar laat zelden na om moslims te viseren, zeker als ze een hoofddoek dragen. Bij Vlaams Belang is islamkritiek sinds de racismeveroordeling van 2004 een dekmantel om moslimhaat te verspreiden. Bij sommige N-VA’ers ging het soms ook die kant op, bijna onhoorbaar weliswaar, omdat men het zogenaamde hondenfluitje gebruikte – dan zeg je officieel niets verkeerd, maar komt je boodschap wel aan bij wie ze wil horen.

Als de ouderwetse fatsoenlijken bij de N-VA, die zich aan die hondenfluitjes storen, ooit willen opstaan en van zich laten horen, dan is het moment daarvoor nu aangebroken.

Een eigen smoel

Ook andere partijen zullen zich afvragen waarom ze nu wéér stemmen verloren hebben aan Vlaams Belang. De kans bestaat dat ze vervallen in oude analyses, en opnieuw zullen zeggen dat het VB de juiste vragen stelt, maar de verkeerde antwoorden geeft. En dat ze, van CD&V tot Open Vld, toch vrije baan geeft aan politici die VB-kiezers proberen terug te halen door in die richting te leunen – de voorbeelden zijn talrijk. Wie het arrest van het Gentse hof van beroep uit 2004 leest, ziet meteen dat de uitspraken waarvoor het VB werd veroordeeld, vandaag mainstream zijn geworden.

Filip Dewinter was de invloedrijkste politicus van de voorbije dertig jaar. Als klassieke partijen niet willen dat Dries Van Langenhove vanaf nu de toon zet, doen ze er goed aan om voortaan wat ruggengraat en een eigen smoel te tonen. Het zal de tv-kijker opgevallen zijn dat de gepolijste VB-slogan ‘Eerst onze mensen’ na de victoriespeech van Tom Van Grieken terstond werd ingeruild voor ‘Eigen volk eerst’. En zoals een originele slogan niet te kloppen is door een kopie, geldt dat ook voor politieke partijen.

© De Morgen