Hoe zit het precies met die enge bloedklonters bij AstraZeneca en J&J? Vijf vragen en antwoorden

Na AstraZeneca blijkt ook het Johnson & Johnson-vaccin in enkele gevallen tot een ernstige vorm van trombose te leiden. De net geleverde J&J-vaccins blijven daarom tot nader order in de koeling. Wat weten we over het verband tussen de vaccins en de zeer zeldzame bijwerking?

1. Wat gebeurt er precies in het lichaam als die bijwerking optreedt?

Het gaat om een combinatie van een ernstige vorm van trombose – een stolsel dat een bloedvat blokkeert – en een sterk verlaagd aantal bloedplaatjes. Dat kan in het uiterste geval leiden tot hersenbeschadigingen of zelfs de dood. Bloedplaatjes zorgen er normaal gesproken voor dat er bij een bloeding een propje wordt gevormd waardoor het bloeden stopt. In het geval van vaccine induced thrombotic thrombocytopenia (VITT), zoals wetenschappers de bijwerking inmiddels noemen, wekt het vaccin hoogstwaarschijnlijk een immuunreactie op waarbij antistoffen worden aangemaakt tegen de eigen bloedplaatjes. Dat zorgt voor een soort ‘stollingsstorm’ waardoor bloedplaatjes samenklonteren in stolsels die belangrijke bloedvaten blokkeren. Als gevolg van de stolselvorming daalt het aantal bloedplaatjes zeer sterk. Dat zorgt ervoor dat op de huid kleine bloeduitstortingen ontstaan. In tegenstelling tot de veelvoorkomende bijwerkingen zoals koorts en spierpijn treedt de reactie niet meteen op, maar vier dagen tot vier weken na vaccinatie.

2. Waardoor veroorzaken de vaccins van AstraZeneca en J&J deze bijwerking?

Dat onderzoeken wetenschappers naarstig, zegt Menno Huisman, hoogleraar interne geneeskunde (LUMC) gespecialiseerd in trombose. ‘Beide vaccins zijn gebaseerd op een verkoudheidsvirus. Bij de vaccins van BioNTech/Pfizer en Moderna, die zijn gebaseerd op RNA-techniek, is de bijwerking tot nu toe niet geconstateerd. Het kan dus zijn dat bestanddelen in de zogenoemde vector-vaccins deze auto-immuunreactie opwekken.’ Als de fabrikanten weten welk bestanddeel de boosdoener is, kunnen ze hun vaccins wellicht zo aanpassen dat de erg zeldzame maar zeer ernstige bijwerking niet meer optreedt.

Er zijn ook speculaties dat de bijwerkingen alleen optreden bij vaccins uit een specifieke fabriek of partij, waarbij tijdens het fabricageproces iets mis zou zijn gegaan. Daar is geen bewijs voor, aldus Huisman. ‘Zulke geluiden ontstaan omdat in bijvoorbeeld Canada en India nog geen gevallen van VITT zijn. Maar wellicht is daar sprake van onderrapportage.’

3. Hoe zeldzaam is de bijwerking?

Het risico wordt geschat op 1 op 100.000. Op de 34 miljoen mensen in Europa die met AstraZeneca zijn ingeënt, zijn 169 gevallen van hersentrombose gemeld en 53 met buikadertrombose, waarvan achttien met fatale afloop. In de VS zijn zes gevallen gemeld op een totaal van 6,8 miljoen toegediende J&J-vaccins.

4. Komt de bijwerking vaker voor bij vrouwen onder de 60?

Daar lijkt het op het eerste gezicht wel op. Volgens het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA) is het aantal gevallen echter nog te klein om er conclusies op te kunnen baseren. Momenteel zijn meer jonge vrouwen ingeënt dan mannen, omdat zij vaker in de zorg werken. Bij ouderen wordt de bijwerking bovendien mogelijk over het hoofd gezien, omdat zij sowieso vaker in het ziekenhuis terechtkomen met een hersenbloeding.

Wel is bekend dat vrouwen over het algemeen een grotere kans hebben op trombose of een auto-immuunziekte dan mannen.

5. Op welke symptomen moeten gevaccineerden alert zijn?

Op kleine bloeduitstortingen – niet op de plek van de prik maar elders op de huid. Andere symptomen zijn kortademigheid, pijn op de borst, een opgezwollen been en neurologische klachten zoals hoofdpijn of wazig zicht, zegt Huisman. ‘Als de artsen er op tijd bij zijn, valt de trombose goed te behandelen met het juiste antistollingsmiddel. Het bekendste antistollingsmiddel, heparine, mogen ze juist niet gebruiken: dat kan een reactie veroorzaken die op VITT lijkt.’

(AD)