‘Hoog tijd’ of ‘een ramp voor het klimaat’? Waarom de kernuitstap onder hoogspanning staat

De wet op de kernuitstap is intussen zeventien jaar oud. Opeenvolgende regeringen hebben de sluiting van de kerncentrales tegen 2025 voor zich uitgeschoven. Onder impuls van de groenen wil Vivaldi er toch mee doorzetten. Hoe dan?

Als het over de kernuitstap gaat, is de eerste vraag: kan ons land überhaupt zonder zijn zeven kerncentrales in Doel en Tihange? Ook na de sluiting ervan moet de stroombevoorrading gegarandeerd blijven. In het digitale tijdperk is elektriciteit onmisbaar.

Kernenergie produceert vandaag gemiddeld 47 procent van de elektriciteit in België. Dat is buitengewoon veel. Wereldwijd zijn maar vier landen nog afhankelijker van hun kerncentrales: Frankrijk (72 procent), Oekraïne (53 procent), Slovakije (52 procent) en Hongarije (48 procent). In Nederland (3 procent), Duitsland (12 procent) en het Verenigd Koninkrijk (17 procent) ziet het plaatje er anders uit.

De reden waarom België zo aangewezen is op kernenergie gaat terug tot de Tweede Wereldoorlog. Eind 1944 tekent de Belgische regering een uraniumakkoord met de Verenigde Staten en het VK. Dit contract bepaalt dat al het uranium uit Belgisch Congo – volgens Albert Einstein de beste voorraad ter wereld – jarenlang naar de Amerikanen en Britten gaat. Zij bouwen aan de eerste atoombommen. In ruil voor het uranium eist de Belgische regering dat ons land mee kan genieten van de nieuwste ontwikkelingen in nucleaire technologie. Niet om bommen te maken, wel om elektriciteit op te wekken.

Na de oorlog heeft België alleen steenkool als energiebron en de reserve ervan daalt snel. Kernenergie wordt aangezien als oplossing voor de heropstart van de economie. Het lijkt een veilige en goedkope manier om de energiehonger te stillen. Niemand stelt zich vragen bij het nucleaire afval. De kernramp in Tsjernobyl zal maar veel later plaatsvinden. Met behulp van Amerikaanse dollars wordt het studiecentrum SCK in Mol opgericht. In 1966 krijgt de bouw van Doel 1, Doel 2 en Tihange 1 groen licht. Doel 3, Doel 4, Tihange 2 en Tihange 3 volgen. In de jaren tachtig, als alles klaar is, draait België op nucleaire stroom.

Ouderdomskwalen

Het succes van toen is het probleem van vandaag. Want ondanks alle subsidies voor hernieuwbare energie – in Vlaanderen alleen 14 miljard euro voor zonnepanelen – steunt onze stroombevoorrading nog altijd op diezelfde kerncentrales. En helaas geldt voor kernreactoren: leeftijd toont zich. In Doel en Tihange stapelen de kwalen zich op. Voor 2012 was het nucleaire park 85 procent van de tijd beschikbaar. Sindsdien is dit gezakt tot net onder 70 procent.

Milieuorganisaties zoals Greenpeace oordelen al langer dat kerncentrales ‘uit de tijd van de ponskaarten’ niet meer veilig kunnen draaien. Na Tsjernobyl (26 april 1986) zijn de zorgen rond nucleaire veiligheid sowieso toegenomen. In de nasleep van de ramp wordt de bouw van Doel 5 geannuleerd. In 2003 voert de paars-groene regering-Verhofstadt I de wet op de kernuitstap door. Die bepaalt dat alle kerncentrales dichtgaan na veertig jaar dienst. Tussen 2015 en 2025 moeten ze één na één sluiten. Volgens toenmalig staatssecretaris voor Energie Olivier Deleuze (Ecolo) zijn er genoeg welvarende landen zonder kernenergie.

Zeker is dat België anno 2020 niet klaar is om de kernuitstap uit te voeren. Daarvoor hebben de opeenvolgende regeringen na Verhofstadt I te weinig werk gemaakt van alternatieven. Doel 1 en 2 zijn intussen met tien jaar verlengd, tot hun vijftigste verjaardag in 2025. Idem voor Tihange 1. De huidige inhaalbeweging, met de bouw van windmolens in de Noordzee en extra netwerkverbindingen met de buurlanden voor import, volstaat niet om het over vijf jaar zonder kernenergie te redden. Daar zijn alle specialisten het over eens.

Waar de specialisten het niet over eens zijn, is over de vraag hoe groot het tekort is? Voor netbeheerder Elia gaat het om 3,9 gigawatt. Energieregulator CREG schat het op 2,2 gigawatt. Hierbij laat de regulator naar eigen zeggen een aantal belangrijke elementen buiten beschouwing, zoals de klimaatverandering, waardoor de winters steeds warmer worden. Als men daar wel mee rekent, stelt de CREG dat het tekort onbestaande is.

Gascentrales bouwen

Ondanks deze kritiek houdt de nieuwe minister van Energie Tinne Van der Straeten (Groen) vast aan het tekort dat Elia naar voren schuift. Om dit te dichten en de kernuitstap mogelijk te maken, wil ze in 2021 een nieuw subsidiesysteem invoeren: het CRM.

Deze subsidies moeten ervoor zorgen dat energiebedrijven tegen 2025 zeker genoeg centrales bouwen in België. Het gaat dan vooral om gascentrales. Net zoals kerncentrales leveren die constante hoeveelheden elektriciteit. Maar in tegenstelling tot kerncentrales kunnen ze met een spreekwoordelijke druk op de knop worden aan- en uitgeschakeld. Op die manier moeten ze een aanvulling vormen op de grillige groei van zonnepanelen en windmolens, waarvan de productie gebonden is aan Moeder Natuur.

So far, so good? Wel, oude kerncentrales vervangen door nieuwe gascentrales heeft ook nadelen. Eerst en vooral is er de prijs. Volgens schattingen van minister Van der Straeten zal dat jaarlijks tot 350 miljoen euro aan subsidies kosten. Over vijftien jaar bekeken gaat het om ruim 5 miljard euro. Geld dat vanaf 2025 op de stroomfactuur van gezinnen en bedrijven zal belanden. Die stroomfactuur gaat vandaag al gebukt onder de overheidslasten (70 procent van het totaal).

Volgens een recente studie van het onderzoekscentrum Energyville zal de groothandelsprijs van elektriciteit zelf na de kernuitstap met 1 euro per megawattuur stijgen. Voor een gemiddeld gezin komt dat neer op jaarlijks 3,5 euro extra op de stroomfactuur. Reken hier vervolgens de meerkosten van de subsidies bij en je zit voor een gemiddeld gezin aan een totale stijging van de stroomfactuur met 20 euro per jaar .

Is dat veel of weinig? Elk huishouden zal dat anders inschatten. Ter vergelijking: de Vlaamse energieheffing, beter bekend als de turteltaks, bedroeg aanvankelijk 100 euro per jaar voor een gezin. Van der Straeten belooft wel om de stijging van de stroomfactuur voor de steun aan gascentrales meteen te compenseren. Ze wil daarvoor enkele overheidslasten uit de factuur, zoals de sociale stroomtarieven, vanaf 2025 doorschuiven naar de algemene begroting. Al betalen we die begroting uiteraard ook allemaal samen via onze belastingbrief.

In het prijsdebat spreekt de industrie een belangrijk mondje mee. Die is namelijk als de dood voor duurdere stroom. Een studie van consultant Deloitte op vraag van koepelorganisatie Febeliec leert dat grote industriële verbruikers in België tussen 8 en 29 procent meer betalen voor elektriciteit dan hun concurrenten in de buurlanden. Alles wat daarbovenop komt, doet pijn. ‘Als een megawattuur hier 1 euro duurder wordt, is dat voor ons een handicap van 1 miljoen euro per jaar,’ zei Luc Leunis van chemiegroep Vynova onlangs aan De Tijd.

Niet toevallig pleit de N-VA, de partij van Antwerps burgemeester Bart De Wever, net zoals de industrie voor een levensduurverlenging van twee kerncentrales tot 2035 om de stroomfactuur laag te houden. ‘Zijn’ Antwerpse haven teert op het succes van de chemiecluster, de op één na grootste ter wereld (na Houston). Al is het goed om te weten dat Engie Electrabel, de uitbater van de Belgische kerncentrales, wellicht ook iets zal eisen in ruil voor het langer openhouden van twee reactoren. Eerder vroeg het bedrijf een vaste minimumprijs. Wat neerkomt op subsidies.

Schadelijke uitstoot

Een totaal andere reden waarom de N-VA en een reeks ‘ecorealisten’ zoals filosoof Maarten Boudry pleiten voor een uitstel van de kernuitstap is het klimaatvraagstuk.

Kernenergie is goed voor het klimaat: bij nucleaire splijting komen geen schadelijke broeikasgassen vrij. Dit terwijl gascentrales draaien op een fossiele brandstof en dus vervuilend zijn. Volgens cijferwerk van econoom Johan Albrecht doet de kernuitstap de uitstoot van de Belgische energiesector met 71 procent stijgen tegen 2030. In het scenario waarin twee kerncentrales langer openblijven is dat 30 procent tegen 2030. Een duidelijk verschil.

De discussie over de klimaatimpact van de kernuitstap is zo oud als de discussie over wet op de kernuitstap zelf. In januari 2003, daags voor de stemming in het parlement, schrijft klimatoloog André Berger van de UCL al een vlammende open brief aan premier Guy Verhofstadt (Open Vld) waarin hij de kernuitstap de grootste vergissing van de regering noemt. Volgens Berger staat de sluiting haaks op een duurzame toekomst.

Voorstanders van de kernuitstap, onder wie minister Van der Straeten, wijzen erop dat de uitstoot van de energiesector op Europees niveau geregeld wordt via het zogenaamde ETS-systeem. Wat een moderne gascentrale hier uitstoot in de komende decennia, zal elders in Europa gecompenseerd worden door de sluiting van oude, zwaar vervuilende steenkoolcentrales. ‘Een uitstap uit kernenergie brengt het bereiken van de klimaatdoelstellingen in België niet in gevaar,’ vat een onderzoeksteam van de KU Leuven het samen in een recente paper.

Sowieso is de energiesector maar goed voor een vijfde van de totale Belgische uitstoot. De klimaatuitdaging is in werkelijkheid nog veel groter. Zo becijfert Energyville dat de kernuitstap uitstellen jaarlijks een besparing van 2,5 megaton CO₂ kan opleveren. Tegenover de totale Belgische uitstoot van 120 megaton CO₂ valt dit magertjes uit.

Tegenstanders van de kernuitstap wijzen erop dat ons miniland in de strijd tegen een wereldwijd probleem zoals de klimaatopwarming vooral een voorbeeldfunctie heeft. De bouw van gascentrales bekostigen is dan een fout signaal, zeker als er een minder vervuilende optie voorhanden is.

Een nieuw vergelijkend rapport van de Britse denktank Ember is koren op deze molen. Daaruit blijkt dat ons land straks de tweede meest vervuilende energiesector van Europa bezit. Alleen het steenkoolverslaafde Polen doet nog slechter. Voor Boudry zou dit dramatisch genoeg moeten zijn om elk groene minister het schaamrood op de wangen te bezorgen, schrijft hij op Knack.be. (Energyville-onderzoeker Pieter Vingerhoets stipt op Twitter wel aan dat het rekenwerk van Ember gebaseerd is op al te pessimistische cijfers.)

Deadline: november 2021

Aan het eind van de rit is de kernuitstap een politieke beslissing waarbij de plussen en minnen met elkaar in de weegschaal moeten. Onder impuls van de groenen heeft Vivaldi ervoor gekozen om de kernuitstap volledig uit te voeren tegen 2025, in de overtuiging dat duidelijkheid over de toekomst onze ingeslapen energiemarkt – samen met een zak subsidies – eindelijk een schop onder de kont kan geven.

In november 2021 valt de finale beslissing. Tegen dan moet Van der Straeten garanties hebben over de stroombevoorrading, de factuur en de impact op het klimaat. Als ze die kan geven, is de kernuitstap een feit na een politieke processie van Echternach van ruim achttien jaar. ‘Onduidelijkheid en uitstel hebben ons in deze situatie gebracht. Visie is wat ons op koers brengt,’ reageerde Van der Straeten vorig weekend op de oproep van De Wever om de kernuitstap opnieuw te verdagen.

Toch nog dit. Eén vrouw kan straks alles in de war sturen voor Vivaldi: Margrethe Vestager, de Eurocommissaris voor Mededinging. De Deense is in september een diepgaand onderzoek gestart naar de Belgische energieplannen. Volgens haar is er mogelijk sprake van illegale staatssteun. Het belangrijkste probleem: Europa lijkt er niet van overtuigd dat onze stroombevoorrading in acuut gevaar verkeert zonder kerncentrales. Net zoals de CREG schat de Europese rekenmachine het tekort tegen 2025 als klein tot onbestaande in, waardoor de nood om massaal subsidies uit te delen vervalt.

Als Vestager bij haar mening blijft – in het voorjaar verwacht België het verdict – staan minister Van der Straeten en Vivaldi plots voor een heel netelige keuze: toch doorzetten met de kernuitstap en elke avond een kaarsje branden dat het inderdaad goed komt, of door de knieën gaan en de kernuitstap alsnog uitstellen? Afwachten maar.

(DM)