Humo sprak met Desmond Morris, de zoöloog die 50 jaar geleden de wereld verbaasde met 'De naakte aap'

Vlak na de summer of love van 1967 veroorzaakte Desmond Morris ophef met ‘De naakte aap’. In dat boek had hij het lef om de mens te herleiden tot de diersoort die hij is: een aap zonder vacht.

'Ik ben een optimist: binnen 50 jaar zijn er uitvindingen die onze grootste problemen zullen oplossen'

In 1967 beschreef zoöloog Desmond Morris in ‘De naakte aap’ het gedrag van de mens zoals hij dertien jaar eerder dat van de tiendoornige stekelbaars beschreven had voor zijn doctoraatsthesis aan de universiteit van Oxford.

Desmond Morris «De indeling van de hoofdstukken in mijn thesis was dezelfde als die in ‘De naakte aap’, met hoofdstukken over seks, opvoeden, agressie en voedingsgewoonten. Ik bracht het gedrag van de mens in kaart alsof hij een vreemde diersoort is. Massaal veel mensen waren gechoqueerd, want ik had het ook aangedurfd om gedetailleerd te schrijven over copulerende mannen en vrouwen. Toch was het niet mijn bedoeling om lezers de kast op te jagen: ik beschreef het seksleven van de mens gewoon even objectief als dat van de stekelbaars. Zonder perverse bijbedoelingen.»

We zitten in het atelier van de pas 90 geworden legendarische zoöloog, schrijver én schilder, op een boogscheut van het centrum van Oxford. In één kamer schrijft hij, in een andere schildert hij surrealistische doeken. Zijn atelier oogt als een natuurhistorisch museum uit de negentiende eeuw: overvolle boekenkasten nemen de wanden in, en overal liggen, hangen en staan voorwerpen en beeldjes die hij op zijn vele reizen verzamelde. Morris poseert gewillig op de sofa met mijn oude Nederlandse editie van ‘De naakte aap’ in de hand.

Om de vijftigste verjaardag van het boek te vieren, verschijnt er begin maart een nieuwe vertaling, met een nieuwe titel: ‘De kale aap’. In Nederland en België is ‘De naakte aap’ voortaan dus niet langer naakt, maar kaal.

HUMO Wereldwijd gingen er van ‘De naakte aap’ meer dan 20 miljoen exemplaren over de toonbank. Wat heeft dat succes voor u betekend?

Morris «Het bezorgde mij en mijn familie veel comfort, maar het heeft me als mens niet wezenlijk veranderd. Ik heb ‘De naakte aap’ voor de heruitgave herlezen en ik vind het nog even actueel als in 1967. De mens is nog altijd even creatief, onze agressiviteit staat op hetzelfde peil en ook ons seksueel gedrag is niet veranderd. Jonge mensen denken nu wel dat hun seksleven totaal anders is dan dat van hun ouders en grootouders, terwijl dat vooral aan modetrends onderhevig is.»

HUMO Op 24 januari werd u 90. Hebt u dat uitbundig gevierd?

Morris «De universiteit van Oxford gaf een groot feest. Dat was fijn, want mijn oude vrienden Richard Dawkins en David Attenborough waren er ook. Ik kan maar moeilijk geloven dat ik zo oud geworden ben.

»Ik heb me nooit veel zorgen gemaakt over mijn gezondheid. Ik vermoed dat ik het net daarom al zo lang uitzing. Weet u welke mensen maar weinig kans maken om relatief gezond stokoud te worden? Al die mannen en vrouwen die bezeten zijn door ‘gezonde voeding’ en het ene dieet na het andere uitproberen. Ze gaan dood van schrik en nervositeit, want angst en stress verminderen de efficiënte werking van ons immuunsysteem. In augustus 1996 trok ik voor de BBC naar het verjaardagsfeestje van Jeanne Calment in Arles. Ze werd toen 121 en was de oudste mens ter wereld. Ik vroeg haar: ‘Hoe is u dit gelukt?’ Ze antwoordde: ‘God is me vergeten.’ (lacht)»

HUMO Klopt het dat ze een stevige rookster was?

Morris «Ze rookte inderdaad meer dan een eeuw lang. Toen ze 106 was, probeerde haar omgeving haar ervan te overtuigen om te stoppen, waarna ze sigaretten van anderen begon te bietsen. Ze dronk goedkope rode wijn en at vettige bouillabaisse. ‘Wat is toch uw geheim?’ smeekte ik. ‘Mijn naam is Calment,’ zei ze. ‘Je reste calme.’ Ze had gelijk. De sleutel om gezond oud te worden ligt in ons immuunsysteem. Angstige mensen en piekeraars ondermijnen hun immuniteit, ook al gaan ze joggen of fitnessen en letten ze als een maniak op hun voedsel. Hun angst om ziek te worden, doet hun de das om. Wil je stokoud worden? Wind je niet op, geniet van het leven én blijf nieuwsgierig. De dag dat je jezelf geen vragen meer stelt, teken je je doodvonnis. Nieuwsgierigheid heeft de mens alleen maar vooruit geholpen. Ik heb in mijn leven 105 landen bezocht omdat ik ze dolgraag wou zien, niet omdat ik ze absoluut móést zien.

»Ik ben nu gestopt met reizen omdat mijn vrouw bedlegerig is en ik voor haar zorg. We zijn getrouwd sinds 1952. De voorbije maanden heb ik leren koken. Ramona liet me nooit toe in de keuken. Ze was een fantastische kok en al die jaren schotelde ze me de heerlijkste gerechten voor. Ik schilder ook nog elke dag. Zo hou ik mijn creativiteit op peil.»

HUMO Wanneer bent u beginnen te schilderen?

Morris «Ik heb dat mijn hele leven gedaan. In totaal moet ik ongeveer 3.000 doeken geschilderd hebben. In het begin raakte ik ze aan de straatstenen niet kwijt. Nu ik oud ben, beginnen mensen mijn schilderijen te verzamelen. Ik had een gigantische collectie eigen werk, die is ondertussen verkocht. Ziet u dat doek hier boven mij? Het heet ‘The City’ en ik heb het in 1948 vernietigd.»

HUMO Hoezo? Het hangt hier nu toch?

Morris «Vóór ik het originele werk vernietigde, maakte ik er een foto van. Jaren later liet ik het kopiëren. Een bedrijf in Thailand maakt gefotografeerde schilderijen op ware grootte na. Ze schilderen een werk exact zoals het ooit was, het is echt griezelig. Het kostte bovendien amper 400 pond.»

HUMO Waarom hebt u dat schilderij vernietigd?

Morris «Vlak na de oorlog was ik blut, ik kon me geen nieuw schildersdoek veroorloven. Maar ik moest en zou schilderen, dus schuimde ik veilingen af om goedkope schilderijen te kopen, enkel voor het canvas en de kaders. Voor ongeveer een halve euro kocht ik een lot van vier grote schilderijen. In de jaren tachtig bleek één van die schilderijen een landschap van de beroemde 17de-eeuwse Britse schilder Thomas Gainsborough. Ik heb dat doek verkocht voor 100.000 pond, tel uit mijn winst (lacht). Veertig jaar voor ik de waarde van dat ene schilderij ontdekte, had ik één van die andere doeken overschilderd. Ik dacht: ‘O help, wat als dat óók een Gainsborough is?’ Dus maakte ik een foto van The City en bracht het doek naar een restaurateur om er al mijn verf af te laten krabben. Er zat geen Gainsborough onder, en nu heb ik er ontzettend veel spijt van dat mijn werk vernietigd is.»

'Weet u welke mensen maar weinig kans maken om relatief gezond stokoud te worden? Al die mannen en vrouwen die bezeten zijn door 'gezonde voeding'

Reis naar rusland

HUMO Wilde u eigenlijk liever schilder dan zoöloog worden?

Morris «Toen de Tweede Wereldoorlog woedde, zat ik op de middelbare school, waar ik in een uniformpje liep en werd klaargestoomd voor het front. Wij werden als jongens getraind om andere jongvolwassenen af te knallen. Ze wilden moordmachines van ons maken. Ik zag de oudere jongens vertrekken en sneuvelen. Elke morgen las de directeur een lijst voor van laatstejaars die de dag en nacht ervoor gedood waren.

»Ik was geen sportief jongentje, ik zat altijd te lezen en schreef veel. Ik kwam tot het besluit dat de menselijke soort compleet waanzinnig geworden was. In een opstel schreef ik: ‘Mensen zijn apen met zieke hersenen.’ Ik walgde van de overheid die mensen vermoordde.

»Als tegenwicht was er mijn familie: thuis werd ik met veel liefde omringd. Mijn vader stierf toen ik veertien was, het gevolg van verwondingen uit de Eerste Wereldoorlog. Hij kwam terug uit de Belgische loopgraven met één long die op halve kracht werkte. Als kind zag ik die sterke man wegkwijnen. Mijn haat tegen het leger, de kerk en de staat was intens. Maar ik kon het mijn moeder niet aandoen om een allesvernietigende rebel te worden. Ik kon alleen uitgroeien tot een constructieve rebel.

»Mijn ouders droomden ervan dat ik dokter zou worden, maar mensen helpen zag ik niet zitten. Dus werd ik zoöloog en richtte ik me in mijn werk op het gedrag van vissen, reptielen, amfibieën en zoogdieren. Dat was mijn constructieve daad van verzet.

»Op de middelbare school leerde ik in een boek over surrealisme dat die stroming geboren was uit rebellie tegen de Eerste Wereldoorlog. De eerste surrealisten noemden de autoriteiten rot en corrupt en rebelleerden via hun filosofie en kunst. Ik herkende me daar volledig in en ik begon surrealistische doeken te schilderen. Dat was mijn tweede daad van constructief verzet, die ik blijf koesteren.»

HUMO Want u bent nog steeds een zeer productief schilder?

Morris «In 2017 maakte ik 440 schilderijen. Ik ben zo productief omdat ik aan elk nieuw jaar begin met het besef dat het mijn laatste wordt. Ik ben te oud geworden om uit te stellen. Ik heb in de 21ste eeuw meer schilderijen gemaakt dan in de 20ste. Toen ik het jaar 2000 tegen mijn verwachtingen in overleefde, gaf dat mijn productiviteit als schilder een geweldige boost.

»Mijn leven lang kreeg ik opmerkingen over de combinatie van mijn werk als wetenschapper en als kunstenaar. Voor mij is dat vanzelfsprekend. Als zoöloog heb ik altijd geprobeerd om het ingewikkeld wetenschappelijke voor een groot publiek te vertalen. In mijn kunst vertaal ik dan weer ogenschijnlijk simpele dingen als kleur naar een gecompliceerd beeld. Ik heb die twee werelden nodig om goed te functioneren. Ik lette er altijd op dat de wetenschappelijke en de artistieke Desmond Morris netjes in evenwicht bleven. Ik vind dat dubbelleven volstrekt normaal, maar sommige mensen snappen dat niet.»

HUMO Mag ik u met uw vele documentaires en boeken over dieren en hun gedrag een pionier van de vulgarisering van de wetenschap noemen?

Morris «Graag. Begin jaren 50 werd ik wetenschappelijk onderzoeker aan het departement Zoölogie van de universiteit van Oxford. Ik voelde toen al de behoefte om mijn werk met een breed publiek te delen. De enige die toen populaire boeken over wetenschap schreef, was Julian Huxley, bioloog en broer van de dichter Aldous Huxley. Hij werd daar in academische kringen zwaar voor bekritiseerd en raakte er zelfs door in de problemen. Een wetenschappelijke onderzoeker die de populaire toer opging, werd door zijn collega’s met de nek aangekeken.

»Ik trok me daar niets van aan en in 1956 kwam ik voor het eerst op tv. Elf jaar lang presenteerde ik elke week het razend populaire ‘Zoo Time’ op ITV. Zo leerde ik op een toegankelijke, begrijpelijke manier over dieren praten. Tijdens de opnames van de eerste afleveringen onderbrak de regisseur me voortdurend: ‘Je hebt een technische term gebruikt, is er een alternatief?’ Ik pruttelde eerst nog tegen: ‘Maar ik móét dat woord gebruiken.’ Tevergeefs, alle jargon moest eruit. Dat was een harde leerschool, maar ik heb er de rest van mijn carrière de vruchten van geplukt. Daardoor kon ik ‘De naakte aap’ schrijven in een taal die gewone mensen begrijpen.»

undefined

undefined

'Ik weet dat ik niet veel tijd meer heb, daarom telt elke seconde. Ik ga meestal nooit voor vier uur 's nachts naar bed'

HUMO U schreef dat boek in vier weken.

Morris «Meer tijd had ik niet. Elke week was er ‘Zoo Time’ en om de twee weken had ik nog een dierenprogramma op de BBC. Daar kwam mijn curatorschap van London Zoo bij, met toen de grootste zoogdierenverzameling ter wereld. Ik begeleidde ook acht doctoraatsstudenten en besprak boeken in radioprogramma’s. Ik werkte als een gek.

»En dan was er nog die waanzinnige reis naar Rusland. In 1965 vergezelde ik onze reuzenpanda Chi-Chi naar de zoo van Moskou, waar ze zou paren met de Russische panda An-An. De Koude Oorlog woedde in alle hevigheid en al snel waren de Russen er zeker van dat ik een spion was. Ze konden niet geloven dat die gekke Brit enkel maar naar Moskou was gekomen om twee panda’s te laten paren. Ik werd overal gevolgd door de KGB. Agenten haalden zelfs mijn elektrisch scheerapparaat uit elkaar, ze kregen het niet meer ineen (lacht). Op een dag zei één van mijn ‘begeleiders’: ‘Ga een wandeling maken.’ Ik protesteerde, het vroor de stenen uit de grond. ‘Nee, ga het winkelcentrum bezoeken.’ De hele tijd liepen twee kerels met de Pravda onder de arm achter me aan. In het winkelcentrum sprak een jongeman me aan: ‘Bent u geïnteresseerd in plannen van een geheime fabriek?’ Ik antwoordde: ‘Vandaag niet, dank u.’ (lacht) Later hoorde ik van de Britse ambassadeur dat ik zeker opgepakt en afgevoerd zou geweest zijn als ik voor de grap ‘ja’ had gezegd.»

HUMO De Russen waren paranoïde?

Morris «Helemaal niet.»

HUMO U was echt een spion?

Morris «Toch niet, maar ik was toen goed bevriend met zoöloog Maxwell Knight. Hij maakte een populair radioprogramma, waar ik ook aan meewerkte. Ik vond het bizar dat Max aan het gebouw van de BBC altijd opgehaald werd door een grote zwarte auto. Pas jaren later kwam ik te weten dat hij het hoofd was van de contraspionagedienst MI5. De Russen wisten dat wel en zij wisten ook dat ik een goede vriend van Max was.

»Ian Fleming noemde James Bonds baas M, en dat is geen toeval, want M is geboetseerd naar Max Knight. De KGB was ervan overtuigd dat ik één van Max’ jongens was. Met de hand op het hart: ik was dat niet.

»Die reis naar Moskou bezorgde me nog meer stress dan ik al had, en terug thuis werd ik ernstig ziek. Ik kon een paar maanden niet meer werken – ik vraag me nog altijd af of ze me toen hebben proberen te vergiftigen. Tijdens mijn ziekte besloot ik mijn levensstijl drastisch te veranderen. Ik nam een maand vrij om één boek te schrijven: ‘De naakte aap’. Dat werd een zeer intense ervaring.»

undefined

undefined

'Dankzij het populaire tv-programma 'Zoo Time' leerde ik op een toegankelijke, begrijpelijke manier over dieren praten'

Elke seconde telt

HUMO Was u op dat moment nog een mensenhater?

Morris «Nee. Opgroeien tijdens de oorlog had me een vertekend beeld gegeven. Wie nu in Syrië woont, vindt de mens ook een gruwelijk wezen.

»In de sixties zag ik de mens als een uitzonderlijke soort met veel talenten en kwaliteiten. Tot voor mijn boek had trouwens niemand aandacht voor die kwaliteiten, en nu ook niet meer. In de krant lees je nooit: ‘Mijnheer Smith stond vanmorgen goedgemutst op en bracht de dag vredevol door.’ Dat is geen nieuws, terwijl het wel de overgrote meerderheid van de 7,6 miljard mensen op deze planeet beschrijft. De man die zijn baby vermoordt, wordt een hoofdpunt in het journaal, niet degene die zijn kind wiegt. Met ‘De naakte aap’ wou ik ons vertekende beeld van de mens corrigeren.

»Eén van de sterkste eigenschappen van de mens is altruïsme, ons vermogen om voor anderen te zorgen. Andere diersoorten hebben dat niet of in veel mindere mate. Altruïsme is ons niet aangepraat door religie of ethiek, maar is aangeboren. We hebben dat gedrag ontwikkeld om te kunnen overleven. Als we tienduizenden jaren geleden op jacht trokken, moesten we wel samenwerken om genoeg voedsel voor de hele stam te verzamelen.

»De vrouw is van alle zoogdieren ook als enige bereid om te paren terwijl ze nog een zuigeling heeft. Ondertussen draagt ze ook nog de zorg voor andere kinderen. Zo maakt ze het mogelijk dat het geboortecijfer drastisch stijgt. Vóór er contraceptie was, had de vrouw veel kinderen om voor te zorgen. Om alles te kunnen bolwerken, hielpen vrouwen elkaar. De mannen gingen ondertussen samen op jacht.»

undefined

'Mannen moeten uit de politiek geweerd worden. Ze zijn nog steeds jagers, nemen risico's en hebben last van hun ego'

HUMO Feministes stoorden zich aan het beeld dat u van vrouwen schetste in ‘De naakte aap’ en dat u nu herhaalt. De Britse wetenschapsjournaliste Angela Saini stelde onlangs in The Guardian dat u met uw ‘mannelijke arrogantie’ veel schade hebt aangericht.

Morris «Ik vind dat zo jammer. De feministes begrijpen me verkeerd. Zij zeggen: ‘Morris ziet de man als ‘machtige jager’ en de vrouw als kneusje dat moest zorgen voor een gezellige thuis.’ Maar mannen gingen nu eenmaal jagen omdat ze gespierder waren dan vrouwen. Als het een troost kan zijn: mannen waren minder essentieel voor het voortbestaan van de stam. In dat kleine groepje was elke vrouw wél van levensbelang, want zij zorgde voor het nageslacht. Als een man om het leven kwam, kon de stam blijven groeien, maar als een vrouw stierf, bracht dat het voortbestaan van de stam in gevaar. In ‘De naakte aap’ suggereer ik nergens dat vrouwen ondergeschikt zijn aan mannen. Maar feministes mogen zeggen wat ze willen: er is wel degelijk een groot psychologisch verschil tussen mannen en vrouwen. Mannen nemen risico’s en vrouwen zijn voorzichtiger en redelijker.»

HUMO Het zou dus goed zijn dat vrouwen de touwtjes in handen krijgen in de samenleving?

Morris «Dat heb ik altijd klaar en duidelijk gezegd: mannen moeten uit de politiek geweerd worden. Ze zijn nog steeds jagers, nemen risico’s en hebben last van hun ego. Meer dan ooit hebben we nood aan voorzichtige vrouwelijke politici.

»Door de verstedelijking speelden vrouwen hun centrale rol in de stam kwijt en grepen mannen de macht. Het centrum van de stad werd hun jachtgebied. Ze joegen daar niet op dieren, maar op contracten en zakendeals. Het stadscentrum werd gedomineerd door mannen, terwijl vrouwen in de voorsteden weggestopt zaten. Natuurlijk waren vrouwen daar niet gelukkig mee. Het feminisme is dus best zinvol, alleen trekken feministes niet ten strijde voor iets nieuws.»

HUMO In 1967 sprak u op het einde van ‘De naakte aap’ uw angst uit over de snel groeiende wereldbevolking.

Morris «Ik was daar toen al erg bezorgd over, en kijk waar we nu zijn aanbeland. In 1967 liepen er 3 miljard mensen op de planeet, nu 7,6 miljard. Die razendsnelle groei zet steeds meer druk op het traditionele gezin en dat baart mij zorgen.»

HUMO Dat traditionele gezin hebben we toch al lang achter ons gelaten? Het beeld van het gezin uit ‘De naakte aap’ is erg typisch voor de jaren 60: met een gehuwde man en vrouw die levenslang samenblijven. Nu groeien heel wat kinderen toch op in nieuw samengestelde gezinnen?

Morris «Zo veel is er echt nog niet veranderd, hoor. Uw beeld is vertekend door wat u in kranten en tijdschriften leest. Of gelooft u echt dat Mick Jagger met zijn acht kinderen bij vijf vrouwen de norm is? U moet eens naar de eilanden in de Stille Oceaan reizen: daar ziet u de zegeningen van een gelukkig familieleven met eigen ogen. Natuurlijk is het in een drukke grootstad veel moeilijker om gewone familiale verbanden in stand te houden. Toch sta ik ervan te kijken dat er ondanks al die drukte en stress nog zo veel gelukkige gezinnen zijn. Ja, er zijn meer scheidingen, maar veel koppels blijven samen en leiden een harmonieus bestaan. Alleen halen die het nieuws niet.»

HUMO Ondertussen is er ook de klimaatverandering. In 1967 was daar nog geen sprake van.

Morris «Er is altijd klimaatverandering geweest, de ijstijd was niets anders dan klimaatverandering. En we hebben een hele serie ijstijden gekend.»

HUMO De huidige klimaat-verandering hebben we zelf gecreëerd.

Morris «Dat wordt ons verteld. Ik zeg niet dat wij er geen rol in spelen, maar ook zonder menselijke inbreng wijzigde het klimaat ooit veel ingrijpender dan nu. Nu krijgen we een warmere periode, maar binnen afzienbare tijd zitten we misschien terug in zo’n ijstijd. Hét probleem is de vervuiling, samen met de stijgende wereldbevolking groeit de afvalhoop. Toen mijn zoon Jason tien was, toonde ik hem Afrika. We zagen olifanten, giraffen, neushoorns, leeuwen. Jason is nu 50 en intussen is 80 procent van de Afrikaanse wilde dierenpopulatie van toen verdwenen. Dát is schrikwekkend.»

HUMO U ziet de toekomst somber in?

Morris «Helemaal niet. Ik ben een uitgesproken optimist. De mens beschikt over een inventief stel hersenen en zoekt altijd oplossingen voor de problemen waarmee hij geconfronteerd wordt. Geen enkel zoogdier is even innovatief als wij. Het geeft me hoop dat sommige superrijken hun fortuin investeren in goede doelen. Ik voel veel bewondering voor Bill Gates, die miljarden dollars stopt in medisch onderzoek. Ik voorspel dat er binnen vijftig jaar uitvindingen zullen zijn die de grootste ellende zullen oplossen.»

HUMO Van die toekomst zult u wellicht niet erg veel meer meemaken.

Morris «Dat vind ik heel jammer. Of ik bang ben voor de dood? Woody Allen zei ooit: ‘Ik vind sterven niet zo erg, ik wil er alleen niet bij zijn als het zover is.’ Dat geldt ook voor mij. Ik weet dat ik niet veel tijd meer heb, daarom telt elke seconde. Elke dag moet ik een tekening of schilderij maken, of iets schrijven. Ik ga meestal nooit voor vier uur ’s nachts naar bed.»

HUMO Hoe wil u na uw dood herinnerd worden?

Morris «Als een schrijver met een bestseller in de top 100 aller tijden. Maar ook als een kunstenaar met een schilderij in de Tate Gallery. Want die combinatie is uniek.»

Desmond Morris, ‘De kale aap’, Atlas Contact