Ian Buruma: ‘We mogen God op onze blote knieën danken dat Trump geen president was toen Rusland Oekraïne binnenviel’

Ian Buruma (70) genoot wereldfaam als auteur, winnaar van de Erasmusprijs en criticus van burgerlijke bekrompenheid. Maar de toenmalige hoofdredacteur van The New York Review of Books moest in 2018 aftreden nadat hij een themanummer over mannen en #MeToo had uitgebracht. Het heeft de Brits-Nederlandse historicus er gelukkig niet van weerhouden om boeken en vlijmscherpe opinies te blijven schrijven over alles wat hem, en ons, interesseert. Een gesprek over woke, extreemrechts, Trump, Rusland en China.

‘Seksist’, ‘pleitbezorger van verkrachters’, ‘male chauvinist’: het zijn enkele van de beleefdere koosnaampjes waarmee Ian Buruma werd bedacht nadat hij de bekende Canadese radioster Jian Ghomeshi – door twintig vrouwen beschuldigd van aanranding, maar vrijgesproken – had gevraagd om een artikel te schrijven voor zijn blad, The New York Review of Books. Buruma publiceerde de bijdrage in een themanummer over hoe mannen, na beschuldigingen van seksuele aanranding, niet alleen voor de rechter moeten verschijnen, maar ook voor het publieke tribunaal van de sociale media. De uitgave heette ‘The Fall of Men’, en betekende ook de val van Buruma zelf.

Lezers, voordien vol lof over Buruma’s geëngageerde teksten, gingen immers plots met het vergrootglas op zoek naar sporen van misogynie in zijn vroegere artikels. In petities en opiniestukken werd zijn ontslag geëist. In volle #MeToo-tijd deed Twitter de rest en toen de uitgever hem op het matje riep, wist de hoofdredacteur dat de druk om te vertrekken te groot werd. ‘Dat was een vervelende periode,’ zegt Ian Buruma vanuit New York, waar hij hoogleraar democratie, mensenrechten en journalistiek is aan het Bard College.

HUMO U werd vernederd en bespot op sociale media. Hoe erg raakte u dat?

IAN BURUMA «Zo’n Twitterstorm doet veel stof opwaaien, maar gelukkig zit ik niet op Twitter. Er zijn ongetwijfeld nare dingen over mij geschreven, maar die heb ik dus niet gelezen (lachje). Ik herinner mij nog de gespannen sfeer, vlak voordat ik gedwongen werd om ontslag te nemen. Privé kreeg ik wel steun van mijn redacteurs, maar niet in het openbaar. Ze wilden niet publiekelijk worden afgemaakt. Maar goed, ik ben niet verbitterd. Ik ben gewoon over andere dingen gaan schrijven.»

HUMO Zou u zo’n nummer opnieuw publiceren, mocht u het kunnen overdoen?

BURUMA «Zeker, ik blijf achter mijn beslissing staan. Auteurs moeten de vrijheid hebben om controversiële dingen te publiceren, en lezers de vrijheid om daar kritiek op te uiten. Nu, ik heb destijds wel de gevolgen onderschat. Ik had kritiek verwacht, maar ik dacht dat die het debat alleen maar zou verrijken. Ik had #MeToo, dat toen op zijn hoogtepunt was, onderschat. Ik dacht, heel naïef, dat we ons een schandaal konden veroorloven.»

HUMO In het eerste interview na uw ontslag zei u dat het voor u niet zo belangrijk was wat Ghomeshi precies had gedaan. Dat schoot bij velen in het verkeerde keelgat, de man was beschuldigd van zware seksuele vergrijpen. U werd verweten een forum te geven aan verkrachters.

BURUMA «Die uitspraak is uit zijn context gerukt. Natuurlijk waren de beschuldigingen wél belangrijk. Maar de inhoud van zijn artikel ging niet over zijn schuld of onschuld. Ik ben geen rechter, ik wilde Ghomeshi’s rechtszaak niet overdoen in het tijdschrift. Het essay ging over de gevolgen voor iemand die is vrijgesproken en achteraf ook nog voor het tribunaal van de publieke opinie moet verschijnen. Hoever mag dat gaan? Hoelang moet dat duren? En is het voor zulke mensen nog mogelijk om een comeback te maken? Dat zijn vragen waar zelden over wordt gediscussieerd.»

HUMO Intussen heeft #MeToo op Twitter plaatsgemaakt voor thema’s als ras, gender en identiteit. U waarschuwt al enkele jaren voor polarisering in die debatten.

BURUMA «Ik kan mij grotendeels vinden in de doelstellingen van woke. Natuurlijk moeten zwarten dezelfde kansen krijgen als witte mensen, natuurlijk moet er opgetreden worden tegen racisme. Maar de ideologische strijd wordt in de Verenigde Staten soms op fanatieke wijze gevoerd.»

HUMO Twee jaar geleden schreef u, samen met tientallen andere academici en auteurs, onder wie Salman Rushdie en Margaret Atwood, een open brief waarin de noodklok werd geluid over de ontaarding van het publieke debat.

BURUMA «Het morele gelijk halen is voor sommige activisten belangrijker geworden dan onrecht effectief bestrijden. Een gevolg is dat veel van wat progressieven doen, eigenlijk vooral vertoon is: men wil laten zien dat men goed bezig is. Beslissen dat zwarte vrouwen voorrang krijgen bij een literaire prijs, bijvoorbeeld. Daar is niets mis mee, ik gun het die vrouwen, maar het helpt de zwarte vrouwen die in een fabriek in de Midwest werken geen millimeter vooruit.

»Het probleem is dat de woede van de zogenaamde social justice warriors (socialerechtvaardigheidsstrijders, red.) aan de linkerzijde niet de mensen aan de rechterzijde treft, maar wel progressieven met een genuanceerde of afwijkende mening. Hun wordt verweten dat ze niet zuiver genoeg in de leer zijn, en dan moeten ze worden gestraft. Er heerst een soort puritanisme. Daar lijdt de vrijheid van meningsuiting onder.»

HUMO Zuivere leer, puritanisme, fanatisme: het zijn religieuze termen.

BURUMA «Er ís een band met religie: de cultuurstrijd is veel heftiger in Angelsaksische landen met een protestantse meerderheid. Die kennen een lange traditie van scherpslijperij: vroeger moest je voortdurend bewijzen dat je deugde, dat je zuiver in de leer was. Wie zich niet aan de voorschriften hield, moest openbaar excuses aanbieden. Net zoals er nu voortdurend publieke verontschuldigingen worden geëist. Daar tegenover staat de katholieke Kerk: je ging te biecht bij de priester en verder gingen je misstappen niemand wat aan. In Zuid-Europa slaat de cancelcultuur dan ook veel minder aan.»

HUMO Wie cancelt wie?

BURUMA «Veel speelt zich af in de kringen van hoogopgeleide elites. Bijna elk schandaal dat de social justice warriors onthullen, gaat over een universiteit, een krant of een museum. De activisten hebben veel invloed in de media en genereren daarom veel aandacht. Eén van de opmerkelijkste voorbeelden is dat van The Poetry Foundation, een rijke stichting. Nadat George Floyd in mei 2020 was vermoord door een politieagent, liet de stichting in een korte verklaring weten solidair te zijn met Black Lives Matter en de slachtoffers van de zwarte gemeenschap, en zich in te zullen zetten om institutioneel racisme uit te roeien. Activisten vonden die verklaring te zwak, en er volgde een open brief waarin 1.800 dichters en schrijvers de mededeling van de Poetry Foundation bijna afschilderden als een vergoeilijking van genocide tegen de zwarte bevolking. De voorzitter heeft niet alleen zijn excuses moeten aanbieden, maar moest nadien ook aftreden.»

HUMO Intussen mengen ook populisten zich met succes in de strijd. U verweet onlangs in een opiniestuk in NRC dat extreemrechts gedijt dankzij de hypocrisie van de linkse elite.

BURUMA «De linkse elite heeft zich in de afgelopen jaren verdacht gemaakt in de ogen van de lagere klassen. In de jaren 70 werden thema’s als antiracisme, seksualiteit en multiculturalisme steeds belangrijker voor de hoogopgeleide progressieven in de linkse partijen. Wanneer de arbeiders, die in immigratie een gevaar zagen voor de eigen jobs, daarover klaagden, werden ze weggezet als racisten. Langzaam verloor links de steun van de lagere klassen en werden ze de partij van de opgeleide elite. In de jaren 90 werd ook het verschil tussen socialisten en liberalen steeds kleiner. Paars werd de norm: iedereen was voor globalisering en internationale instellingen, immigratie was goed voor de economie en in onze multiculturele maatschappij was het niet kies om racist te zijn. De stedelijke elite kon goed gedijen in die koers van globalisering en neoliberalisme, maar de lagere klassen spartelden om rond te komen. In Italië, Frankrijk, Nederland: overal begonnen mensen te klagen over immigratie en de EU. Paars zwaaide met het vingertje en zette hen weg als xenofoben, maar pretendeerde nog steeds op te komen voor de belangen van lagere klassen. Die hypocrisie heeft veel kwaad bloed gezet en mensen in de armen van extreemrechts gedreven.»

HUMO U noemt het rancuneus rechts.

BURUMA «Ja, dat was ook in de jaren 30 zo, toen had extreemrechts dezelfde aantrekkingskracht op mensen die zich niet gehoord voelden, of bang waren hun status te verliezen. Dat zijn nu ook de mensen die in Engeland voor de Brexit hebben gestemd, en die in de VS Trump hebben verkozen. Zijn volgelingen zijn wit, vaak laagopgeleid, wonen buiten de grootstad en voelen zich genegeerd en gekleineerd. Hillary Clinton beschreef hen ooit als deplorables, verachtelijke mensen. Trump gebruikte dat om de ‘patriotten’ op te zetten tegen de ‘arrogante elites uit de grootstad die migranten en transseksuelen verkiezen boven hun witte landgenoten’. Dat horen we ook in het discours van Giorgia Meloni, die recent werd verkozen tot premier in Italië, en ook bij de Franse Marine Le Pen.»

HUMO Er wordt steeds gezegd dat hun volgelingen zich niet gehoord voelen. Maar eerlijk gezegd hoor ik hen wél vaak. Het is door hen dat centrumpartijen extreme standpunten innemen.

BURUMA «En dat is natuurlijk de verkeerde oplossing. Links zou beter stoppen met de nadruk te leggen op ideologische thema’s als ras of gender, want daar vaart extreemrechts wel bij. Of het nu het Vlaams Belang is, of Geert Wilders in Nederland of Trump in de VS: ze moeten het allemaal hebben van de cultuuroorlog, en ze doen er alles aan om de woede van de mensen aan te wakkeren. Maar een economisch programma hebben ze nauwelijks. Daarom zouden progressieve partijen beter focussen op thema’s als jobs en koopkracht, want daarmee kun je zowel migranten in minder bevoorrechte posities als de witte arbeidersbevolking bereiken.»

CIRCUS TRUMP

HUMO Ex-president Trump kon vorige maand zijn stempel niet drukken op de tussentijdse verkiezingen in de VS. Een teken dat links kan terugvechten? De voorspelde Republikeinse golf bleef uit.

BURUMA «Dat komt mede doordat veel Democratische kandidaten hebben ingezien dat woke nadelig is voor hen. Ze hebben zich in hun campagnes vooral toegespitst op lokale en economische problemen. Daarnaast zijn veel Republikeinen het circus van Trump moe. De meeste Amerikaanse conservatieven zijn niet zo radicaal als de diehard Trump-aanhangers. Bovendien hadden de meeste Trump-kandidaten niet veel anders te bieden dan het simpele feit dat Trump hen steunde. Ze hadden vaak geen enkele politieke ervaring, en kwamen met de wildste complottheorieën.»

HUMO Is Trump afgeschreven?

BURUMA «Moeilijk te zeggen. De oproep om het Capitool te bestormen heeft veel kwaad bloed gezet. Daardoor raakte hij veel steun kwijt bij conservatieve media en gematigde kiezers. De abortuskwestie (het Hooggerechtshof verwierp in juni, dankzij rechters die Trump had benoemd, het arrest dat vrouwen recht gaf op een abortus, red.) heeft veel conservatieve vrouwen van hem vervreemd. Maar ik wil zeker niet te vroeg juichen, want hij heeft nog een belangrijk deel van de Republikeinse partij in handen. Hij kan het bij de volgende voorverkiezingen nog altijd tot presidentskandidaat schoppen. Of hij dan ook de presidentsverkiezing zal winnen, is wel nog de vraag.»

HUMO U schreef in een opiniestuk dat president Biden beter geen tweede keer opkomt. Doet hij het zo slecht?

BURUMA «Joe Biden is 80: hij is te oud voor een tweede termijn. Hij moet plaatsmaken voor een jongere generatie. Dat gezegd zijnde: momenteel doet Biden het niet slecht. Ik vind hem een goede president. Hij heeft rust gebracht, de regering is eindelijk weer een toonbeeld van competentie en normaliteit geworden. Tijdens de Trump-jaren was er vooral veel geschreeuw, en volgde het ene schandaal op het andere. Er zijn meer nieuwe wetten aangenomen onder Biden dan onder Obama, die toch een grotere meerderheid had in het Congres. Biden heeft ook alle bondgenoten op één lijn gekregen ten opzichte van Rusland. We mogen God op onze blote knieën danken dat Trump geen president was toen Rusland Oekraïne binnenviel. Wie weet wat er dan was gebeurd. Misschien had hij wel samengespannen met Poetin, zodat het snel afgelopen zou zijn geweest met Oekraïne. Of misschien was hij onmiddellijk beginnen te dreigen met atoomwapens. Je weet maar nooit met een man die weinig van de wereld kent en alleen maar geïnteresseerd is in zichzelf.»

LEVE DE TIRAN

HUMO Van Trump zijn we voorlopig af, maar in Rusland zit Poetin nog stevig in het zadel, ondanks de sancties tegen zijn regime.

BURUMA «De vraag is of sancties wel zo’n goede maatregel zijn om van Poetin af te raken. Ze zullen Rusland pijn doen, dat is zeker, en op lange termijn nog veel meer dan nu. Maar sancties zijn vooral een handig middel voor de VS en de EU om te laten zien dat ze ‘iets’ ondernemen. Zeer zelden hebben sancties geleid tot het einde van een regime. Zuid-Afrika, waar het apartheidsregime mede door een boycot ten val werd gebracht, is een uitzondering. Maar in Iran, dat al jaren economisch geïsoleerd is, is het regime van ayatollah Khamenei nog steeds aan de macht. Meer zelfs: het is flink rijker geworden door de zwarte handel, die dankzij de sancties floreert.»

HUMO Een ander doel van sancties is de burgerbevolking raken, in de hoop dat die uit onvrede begint te revolteren tegen het regime.

BURUMA «In Iran komen de mensen nu op straat, maar niet door de economische boycot. Wel omdat ze het regime beu zijn. Sancties zijn net als bombardementen op burgerdoelen tijdens een oorlog: ze treffen inderdaad de burgers, maar er is nooit aangetoond dat ze het moreel van een bevolking knakken. Bombardementen op Duitse steden tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben er ook niet toe geleid dat de inwoners in opstand zijn gekomen tegen Hitler. De meeste mensen in Rusland en Iran gaan vandaag niet de straat op, maar proberen gewoon te overleven. Ze zullen steun zoeken bij wie hen kan beschermen, en vaak is dat het regime.

»Democratische landen zijn veel gevoeliger voor sancties, net omdat daar wel een publieke opinie en vrije verkiezingen bestaan. Door de gastoevoer dicht te draaien en de Europese bevolking in de kou te zetten, hoopt Poetin dat we in opstand komen en onze regeringen aansporen om de steun aan Oekraïne te stoppen. Het Westen, zo denkt hij, is veel te zwak om zware ontberingen te doorstaan.»

HUMO Steunt de Russische bevolking de oorlog nog?

BURUMA «Dat is moeilijk na te gaan in een land zonder vrijheid van meningsuiting of vrije pers. Maar aangezien het land in oorlog is, lijkt het me logisch dat de meeste Russen – die erg slecht geïnformeerd zijn – zich achter Poetin scharen, en niet achter de vijand. Al is er volgens mij weinig enthousiasme voor de oorlog.»

HUMO Wat is Poetins geheim? Hoe slaagt hij erin al meer dan twintig jaar zijn macht te behouden?

BURUMA «Hij heeft orde gebracht in de chaos. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie heerste jarenlang wanorde in het land, Poetin heeft stabiliteit gebracht. Dat vinden de meeste mensen een geruststelling.

»De Russen kennen ook een traditie van onderwerping aan een sterke man, of het nu een tsaar is of een president. Daar heeft Poetin handig op ingespeeld. Als een echte demagoog heeft hij de sluimerende angsten bij de bevolking flink uitgebuit om zijn macht te vergroten. De angst voor het arrogante, decadente Westen, bijvoorbeeld. Of het gevoel dat Rusland geen plaats onder de zon wordt gegund door de vijandelijke staten die het land omringen.»

HUMO Nobelprijswinnares Svetlana Aleksijevitsj liet in ‘Het einde van de rode mens’ zowel Russen aan het woord die afrekenden met het communisme, als Russen die met weemoed terugkeken op de Sovjet-Unie, omdat het kapitalisme hun alleen maar ellende had gebracht.

BURUMA «Zelfs een tirannieke orde is voor de meeste mensen te verkiezen boven wanorde.

»Daar hebben ook de Amerikanen zich aan mispakt toen ze Irak binnenvielen. Iedereen dacht dat de democratie er snel ingang zou vinden zodra Saddam Hoessein van het toneel was verdwenen. Want iedereen wil toch vrij zijn? Dat is misschien wel zo, maar democratische instellingen zet je niet in drie dagen op. En de chaos die in de tussentijd ontstaat, doet mensen terugverlangen naar de zekerheid van een autocratie.»Daarom ook leiden demonstraties zelden tot een omwenteling. Als morgen honderdduizenden Russen op straat komen en Poetin ten val komt, is de grote vraag wat er daarna gebeurt. Want om vrije verkiezingen te organiseren heb je een maatschappelijk middenveld nodig, maar in Rusland is dat maar beperkt aanwezig.»

KRUITVAT CHINA

HUMO De Oekraïense president Volodimir Zelenski is tot Man van het Jaar verkozen door Time Magazine. Terecht?

BURUMA «Zelenski is uitgegroeid tot een soort internationale held. Dus in die zin is de keuze zeker terecht.»

HUMO Hoe moet het verder met de oorlog? Economische sancties helpen niet. En ook onderhandelingen liggen moeilijk, omdat Zelenski geen toegevingen wil doen zolang Poetin aan het roer staat in Rusland. Zitten we in een patstelling?

BURUMA «Ik denk het wel. Maar uiteindelijk zal het toch moeten komen van Zelenski en de Oekraïners. Je kunt hun niet opleggen wat de voorwaarden voor vrede zijn. We moeten hen blijven steunen. Ze zullen deze winter op de proef worden gesteld, want de vraag is of de bevolking in westerse landen zelf eindeloos offers wil brengen om Oekraïne te steunen. En als ze daar niet meer toe bereid zijn, komt er meer druk op Oekraïne om aan de onderhandelingstafel te gaan zitten.»

HUMO Wat vindt u, als Aziëkenner, van de Chinese houding tegenover de oorlog in Oekraïne?

BURUMA «China zit klem tussen bondgenoot Rusland en de westerse markten, waarvan het erg afhankelijk is. Peking wil geen oorlog. Het liefst wil het een ordelijke wereld, één waarin Peking de orde bepaalt.»

HUMO China krijgt ook meer erkenning als wereldmacht. Dat bleek tijdens het bezoek onlangs van Xi Jinping aan Saudi-Arabië. Voor hem werd de rode loper uitgerold. Toen Biden er was, kon de ontvangst niet killer zijn.

BURUMA «Ja, maar die macht is tegelijk ook heel betrekkelijk, want de landen die zich het meest verwant voelen met China, zijn voornamelijk óók dictaturen. Veel aanhang in de democratische wereld heeft China niet. De soft power van Peking, waar veel tijd en moeite in kruipt, vlot niet echt. Veel Afrikaanse landen zijn wél in de Chinese invloedssfeer terechtgekomen dankzij investeringen en infrastructuurprojecten, maar de vraag is of die relaties op lange termijn zullen standhouden.»

HUMO China rekent intussen ook af met Taiwan. Peking wordt steeds agressiever en houdt militaire oefeningen rond het eiland. Ontvouwt zich daar straks ook een Oekraïne-scenario?

BURUMA «Dat hangt af van de situatie in China. Als het regime het gevoel krijgt dat het wankelt, door een slabakkende economie bijvoorbeeld, dan zal het naar ultranationalistische taal grijpen om de bevolking weer achter zich te krijgen. Dat betekent ook dat er een agressievere politiek komt tegen Taiwan en mogelijk ook een blokkade van de Straat van Taiwan, een belangrijke handelsroute voor containerschepen. Dan kan de situatie snel escaleren, want het Westen zal die blokkade niet zomaar laten passeren. Het gaat immers niet alleen om het verdedigen van die aardige, democratische Taiwanezen. Een inval in Taiwan is ook bedreigend voor onze bondgenoten Japan en Zuid-Korea, en dreigt een mogelijke kernwapenwedloop in Oost-Azië op gang te brengen.»

HUMO In China zelf haalt president Xi Jinping de teugels strak aan, veel strakker dan enkele jaren geleden.

BURUMA «Xi neemt een groot risico, want de macht van de communistische partij rust op de belofte van immer groeiende welvaart. Na de protesten op het Tiananmenplein in 1989 gooide de Communistische Partij het op een akkoord met de stedelijke elites, waartoe de meeste actievoerende studenten behoorden. Zij beloofden zich niet in de politiek te mengen, in ruil voor meer persoonlijke vrijheid en economische voorspoed. Dat gebeurde ook. De Chinese middenklasse is er financieel enorm op vooruitgegaan. Maar nu stokt die groei, mede door de strenge covidmaatregelen, en worden de persoonlijke vrijheden steeds meer beknot. Twintig jaar geleden durfden de meeste Chinezen nog vrijuit te praten in de privésfeer, nu is iedereen heel voorzichtig. Voorlopig komt men niet in opstand tegen de Communistische Partij, al gelooft de bevolking amper nog in de ideologie. Zolang ze er beter van worden, zullen ze zich schikken. Zodra ze ook financieel achteruitgaan, dreigen er problemen voor Xi: dan raakt hij, samen met de communistische partij, een hoop legitimiteit kwijt.»