In het hoofd van de Christchurch-terrorist: ‘Door één mens te doden maak je er tienduizend bang’

Vanavond keert de docureeks ‘In the Face of Terror’ op Canvas terug naar 15 maart 2019, toen ene Brenton Tarrant twee moskeeën in het Nieuw-Zeelandse Christchurch binnenliep en er vijftig moslims doodschoot, terwijl hij zijn moordpartij livestreamde op Facebook. Kort na die aanslag sprak Humo met de Nederlandse radicaliseringsexpert Kees van den Bos over wat zich in de hoofden van terroristen afspeelt voor ze naar de wapens grijpen.

(Verschenen in Humo op 26 maart 2019)

HUMO Brenton Tarrant noemde zichzelf een gewone blanke man uit de arbeidersklasse. Wat heeft hem tot die massamoord gebracht?

VAN DEN BOS «Wat hij en alle andere radicalen gemeen hebben, is dat ze bepaalde dingen in de wereld volstrekt onrechtvaardig vinden. Daar worden ze boos over, en dat gevoel wordt nog versterkt als ze zich onzeker voelen. Over wie ze zijn, waar ze thuishoren, of ze wel een goede toekomst tegemoet gaan. We worden allemaal weleens boos over iets wat we in de krant lezen, maar die boosheid zakt later weer weg. Een radicaal blijft boos, hij wil dingen rechtzetten en onrecht bestrijden. Zo is het ook bij Brenton Tarrant begonnen. In Nieuw-Zeeland, een land dat sterk hecht aan migratieregels en niet eens zo’n grote moslimgemeenschap heeft, lopen dingen in zijn ogen serieus fout. De nieuwkomers beschouwt hij als indringers die een bedreiging vormen voor de blanke bevolking. Na de dood van zijn vader in 2010 is hij gaan reizen en kwam hij in contact met nog meer extreem gedachtegoed, waardoor hij verder radicaliseerde. In 2011 zag hij dat Anders Breivik in Noorwegen 77 jongeren neerknalde op een zomerkamp. Breivik is belangrijk als rolmodel, want hij toonde hem een richting: ‘Zo kan ik er dus wat aan doen.’

»Bij de meeste terreurzaken zie je dat er bij de dader een triggermoment is, dat hem doet besluiten om tot actie over te gaan. Dat kan de dood van een geliefde zijn, problemen thuis, het verlies van je job, een mislukte schoolcarrière of een aanvaring met de autoriteiten. Maar het kan ook gaan om de conflicten in Syrië, of tussen Israël en de Palestijnse gebieden. Bij Tarrant was dat, zo schrijft hij in zijn manifest, de nederlaag van Marine Le Pen, het kopstuk van het Front National, bij de Franse verkiezingen, en de IS-aanslag met een vrachtwagen in Stockholm in april 2017, waarbij een 11-jarig meisje is omgekomen. Voor hem waren dat sleutelmomenten die alles in een stroomversnelling brachten. Het leidde tot zo’n onbeheerste woede, haat en verachting dat hij tot een terroristische daad overging.»

HUMO Dat onrechtvaardigheidsgevoel vind je ook bij moslimextremisten en links-extremisten.

VAN DEN BOS (knikt) «Ze ervaren allemaal onrechtvaardigheid, maar op een andere manier. Ik heb in opdracht van de nationale coördinator voor terrorismebestrijding onderzoek gedaan naar wat radicaliserende jongeren in Nederland denken. Extreemrechtse jongeren voelen zich als groep onheus behandeld en wijzen moslims met de vinger: ‘Zij pakken onze huizen af, onze jobs en onze vrouwen.’ De moslimjongeren voelen zich ook als groep achtergesteld, maar zij projecteren hun boosheid op de autoriteiten: de premier, die niet voor hen opkomt, anders was het Suikerfeest al lang een nationale feestdag geweest; de politie, die hen overdreven vaak controleert; de manager van de supermarkt, die hun een baantje weigert.

»De linkse radicalen hadden het ook over dingen die ze fundamenteel onrechtvaardig vonden, maar bij hen ging het veel meer over morele principes. Hoe er met dieren wordt omgegaan, of met de rechten van asielzoekers. ‘Dat deugt niet, en daarom heb ik het volste recht om daar wat aan te doen.’»

HUMO Radicalisering lijkt steeds sneller te verlopen.

VAN DEN BOS «Breivik en Tarrant hebben enkele jaren de tijd genomen, maar daders kunnen ook razendsnel radicaliseren. De sociale media blijken een bijzonder effectief middel voor terroristische organisaties om nieuwe leden te werven. Extremisten vinden elkaar via het internet, emoties worden sneller overgenomen en ideeën worden sneller verspreid.»

HUMO Typisch voor de besloten chatgroepen waar rechtse extremisten elkaar ontmoeten, zijn de memes, racistische grappen en cartoons met harde humor, die het extreme gedachtegoed beter verteerbaar moeten maken.

VAN DEN BOS «Men doet die memes vaak af als onschuldig vermaak, maar het effect ervan wordt onderschat: door die racistische grapjes treedt er een proces van gewenning op. Je went eraan om de andere belachelijk te maken of te kleineren, én het gebeurt met humor, een positieve emotie. Door die positieve associatie wen je aan het idee dat je zelf misschien ook geweld zou kunnen plegen.»

HUMO Er zit dus een zeker gevaar in die aangebrande grappen met groene kikkers?

VAN DEN BOS «Volgens mij wel, omdat het normaal wordt om grappen te maken over je tegenstanders: dat kan ervoor zorgen dat je ze op den duur niet meer als mensen ziet. Het maakt de stap van een radicale gedachte naar gewelddadig extremistisch gedrag psychologisch makkelijker. Dat wordt ook door terrorismebestrijders onderschat. Er zijn mensen die vinden dat we in onze democratische open samenleving ook de vrijheid van meningsuiting onbeperkt moeten verdedigen, maar ik vind dat soort opvattingen wel naïef.

»Datzelfde proces van gewenning zie je ook bij moslimextremisten die naar filmpjes van onthoofdingen door IS kijken. Als je vaak kijkt, vind je dat op den duur doodnormaal. De slachtoffers zijn geen mensen, maar ongelovige christenhonden. Die mag je afmaken. Zo’n filmpje brengt bij die kijkers ook een positieve emotie teweeg: ‘Die jongens dóén er wat aan, ze nemen het heft in handen en hebben die weerzinwekkende westerlingen te pakken.’ Als je met al die negatieve gevoelens over onrechtvaardigheid zit, en je ziet plots een concrete actiemogelijkheid, dan geeft dat je energie. De boefjes uit Molenbeek die de aanslagen in Parijs hebben gepleegd, zaten ook hele dagen op café naar filmpjes van IS-onthoofdingen te kijken. Ginder zijn onze broeders aan het strijden, denken ze dan, ik reis ook af naar IS-gebied. Of ik pleeg in Brussel of in Parijs een aanslag.»

HUMO Brenton Tarrant zond zijn aanslag live uit op Facebook, waar hij door fans werd aangemoedigd.

VAN DEN BOS «Terroristen hebben altijd de bedoeling om een boodschap uit te dragen, en daar past zo’n livestream perfect bij. Ze huldigen het Chinese spreekwoord: ‘Door één mens te doden maak je er tienduizend bang.’

»Kijk, we hebben het nu over Christchurch – terecht, overigens – maar tegelijkertijd zijn er ook een tyfoon en een overstroming in Mozambique geweest met ontzettend veel doden. Daar hebben we het minder over, omdat terrorisme zo hard aankomt, omdat het onze veilige wereld verstoort.»

HUMO In zijn manifest verwijst Brenton Tarrant net als Anders Breivik naar de ideologie van de witte genocide, het blanke volk dat verdrongen wordt door de nieuwkomers.

VAN DEN BOS «Die ideologie bouwt voort op de onvrede van rechtse extremisten die het gevoel hebben dat de moslims hun huizen, banen en vrouwen afpakken. Extremistische denkers zoals Renaud Camus, de inspirator van het Front National, gaan die theorie filosofisch en politiek verwoorden, waardoor radicalen bevestigd worden in hun denken: ‘Zie je wel, het is waar, en híj durft het te zeggen. De elite kijkt weg, dus moeten wij er wat aan doen.’

»In een eerste fase proberen extreemrechtse groeperingen hun doelen te bereiken met politieke activiteiten om zo de overheid wakker te schudden: ‘Zien jullie niet wat er gebeurt?’ Als die in hun ogen niet genoeg doet om hun belangen te verdedigen, richten ze zich rechtstreeks op hun tegenstander, die ze gaan pesten en intimideren. Denk bijvoorbeeld aan de actie van Schild & Vrienden, de beweging van Dries Van Langenhove, die het Gravensteen in Gent inneemt en een spandoek neerhaalt dat linkse betogers hebben opgehangen ter ondersteuning van de vluchtelingen. Zulke incidenten kunnen tot opstootjes leiden en er kunnen klappen bij vallen, maar het is geen structureel geweld. Wel zie je dat het vertrouwen in de overheid en de rechtsorde slinkt, want daar zitten de linkse ratten, de media kleurt rood en rechters zijn linkse activisten. Een enkeling uit de groep die vindt dat het niet ver genoeg gaat, kan dan structureel geweld plannen en ideologisch motiveren, zoals Brenton Tarrant en Anders Breivik in hun manifest hebben gedaan, en dan is de stap naar een terreurdaad niet meer zo groot.»

HUMO Hoe gevaarlijk is een beweging als Schild & Vrienden, die het gedachtegoed over de omvolking en ‘de grote vervanging van Europa’ deelt met figuren als Anders Breivik en Brenton Tarrant?

VAN DEN BOS «Radicale gedachten zijn niet hetzelfde als radicale gewelddadige gedragingen, daar moet je een scherp onderscheid in maken. Maar ik verwees zonet al naar het proces van gewenning aan steeds extremere ideeën.

»Bij rechts-extremisten en moslimextremisten is het verlangen om bij een groep te horen heel belangrijk. Dat komt voort uit een gevoel van onzekerheid. Zal ik het wel maken in de maatschappij? Zal ik mijn plaats wel vinden? Jongeren zijn daar vaak erg gevoelig voor. Dan vinden ze het fijn om zich aan te sluiten bij een groep die hun vertelt hoe ze zich moeten gedragen. Hoe duidelijker de richtlijnen, hoe prettiger ze dat vinden.

»Studenten gaan aanklampen bij een beweging als Schild & Vrienden om samen aan een gemeenschappelijke identiteit te werken en de kans op maatschappelijk succes te verhogen. Ze presenteren zich als keurige, zelfverzekerde universiteitsstudenten die hard werken aan hun toekomst en op zaterdagmiddag een pint gaan drinken met de kameraden. Onder die zelfverzekerdheid zit vaak een fundamentele angst dat ze het toch niet zullen halen in de maatschappij. Stiekem twijfelen ze aan hun eigen vaardigheden en zijn ze bang om door de mand te vallen. In stresserende situaties kunnen ze heel emotioneel reageren en hun zelfbeheersing verliezen. Dan bestaat het gevaar dat een enkeling tot geweld overgaat.»

HUMO Zegt u nu dat Dries Van Langenhove diep vanbinnen een onzekere jongen is?

VAN DEN BOS «Als psycholoog mag je nooit uitspraken doen over mensen met wie je niet gesproken hebt. Wel kan ik opmerken dat je dezelfde onzekerheid zag bij de moslimjongeren die aansluiting zochten bij Sharia4Belgium, de extremistische beweging van Fouad Belkacem. Die was heel aantrekkelijk voor hen omdat ze een positieve wending aan hun loserleventje kon geven, als ze zich maar naar de regels van de jihad gedroegen. De jongens van Sharia4Belgium werden aanvankelijk gezien als een soort clowns in soepjurken, maar ze zijn er wel in geslaagd om met hun radicaal gedachtegoed jongeren aan te zetten om naar Syrië te vertrekken. Je moet de invloed van dat soort groepen dus ernstig nemen.»

HUMO Misschien is het ook normaal dat mensen onzeker zijn en overal onrechtvaardigheid zien, met al die conflicten in de wereld, de zwalpende economie en de vluchtelingencrisis.

VAN DEN BOS «Er gaat altijd van alles verkeerd in de wereld, en door het internet valt het vandaag veel meer op. De onrechtvaardigheid wordt veel sneller gezien, ook al omdat we in een tijd leven waarin we continu likes op Facebook uitdelen en onszelf van onze beste zijde willen tonen. Als er dan dingen fout gaan, kunnen we het minder goed verdragen.»

HUMO We kunnen minder tegen een stootje dan vroeger?

VAN DEN BOS «Dat denk ik wel. Er is minder tolerantie voor dingen die niet lopen zoals we willen. We worden sneller kwaad om dingen die we als onrechtvaardig ervaren. Dat gaat niet over objectieve omstandigheden, maar hoe we ernaar kijken. Zo zie je dat er juist in regio’s waar weinig migranten zijn, heel veel tegenstand tegen nieuwkomers bestaat.

»We zijn erg veeleisend voor onszelf en bouwen hoge verwachtingen op. We moeten uitblinken in ons werk of onze studie, onze relatie moet fantastisch zijn en we willen graag bijzondere hobby’s en exotische vakanties. Bij radicalisering spelen die hoge verwachtingen ook een rol. In een groep zijn het vaak niet de losers die als eersten radicaliseren, maar de mensen die het binnen die groep vrij goed doen en voor zichzelf hoge verwachtingen stellen. Als ze die niet realiseren, worden ze gefrustreerd en kwaad, en schieten ze in actie.

»In hun kielzog volgen jongeren met een ‘mislukt’ leven of een criminele carrière, zoals bij de recente stroom van Syriëstrijders. Mensen die in religieus terrorisme een soort verlossing zien, zoals mijn collega Beatrice de Graaf het verwoordt, een manier om hun loserleventje op te tillen naar iets hogers. Er is dus geen duidelijke link tussen terrorisme en opleidingsniveau. Er zijn zowel hoogopgeleide als laagopgeleide terroristen.»

HUMO Wat kan de overheid doen om de polarisering in goede banen te leiden?

VAN DEN BOS «Je moet als bestuur in de haarvaten van de samenleving zitten om te snappen wat er gebeurt bij de bevolking. Dat die boefjes in Molenbeek, zoals Abdelhamid Abaaoud en de broers Abdeslam, onder het oog van de politie konden radicaliseren zonder dat iemand iets doorhad, is niet goed. Er waren jongens bij die al een keer of veertig veroordeeld waren voor inbraken en drugsdeals, en die nog geen dag in de gevangenis hadden moeten zitten. Dan laat je de boel toch te veel waaien.»

‘In the Face of Terror’, Canvas, 22.15