In Kortrijkse gevangenis zijn er geen tralies en heeft iedereen een eigen sleutelbos: ‘Alles is hier beter, zelfs het eten’

Detentiehuizen zijn het nieuwe wapen in de strijd tegen de voormalige ‘straffeloosheid’. Maar zijn ze ook een oplossing voor de problematische overbevolking?

Geen zware ijzeren poort, geen tralies en geen hoge muren. Van buiten is er behalve een klein bordje geen enkele aanwijzing dat een voormalig woonzorgcentrum in Kortrijk een nieuwe bestemming heeft gekregen. In de gezamenlijke woonkamer zitten vier mannen onderuitgezakt op de bank tv te kijken. Even verderop, aan het einde van de lange gang, staan twee anderen te roken onder een overkapping terwijl ze uitkijken op het basketbalveld waar kleine plassen water verschijnen door de regen. Wat de mannen gemeen hebben: ze zitten allemaal een gevangenisstraf uit.

Een select groepje gedetineerden nam een paar maanden geleden intrek in het eerste detentiehuis van België, een nieuwe kleinschalige vorm met focus op persoonlijke begeleiding en binding met de omgeving. Bedrijven uit de buurt kunnen er terecht met openstaande vacatures. Er zijn geen cipiers maar ‘detentiebegeleiders’ die ondersteunen bij het vinden van cursussen of werk. Er zijn geen cellen maar ‘kamers’ en er verblijven geen gedetineerden maar ‘bewoners’ met elk een eigen sleutelbos. Op gezette tijden mogen ze zelfstandig naar buiten, bijvoorbeeld om naar hun werk te gaan.

Veroordeeld met laag veiligheidsrisico

Als het aan minister van justitie Vincent Van Quickenborne (Open VLD) ligt is dit dé toekomst van het Belgische gevangeniswezen. Zijn ambitie: tegen 2050 moet 80 procent van de veroordeelden hun straf uitzitten in deze vorm van kleinschalige detentie, naar Scandinavisch voorbeeld. Het plan is om de komende jaren vijftien detentiehuizen te bouwen met in totaal plek voor ruim zevenhonderd veroordeelden die een celstraf tot drie jaar uitzitten, met een zogenoemd laag veiligheidsrisico. Zedendelinquenten en veroordeelden voor terrorisme komen niet in aanmerking.

De detentiehuizen zijn onderdeel van een grotere hervorming van het gevangeniswezen. Daarvoor heeft de federale regering 292 miljoen euro uitgetrokken. Die hervorming is hard nodig, want Belgische gevangenissen staan er al decennialang slecht voor. Ze zijn sterk verouderd, er zijn personeelstekorten en psychologische hulp is niet altijd beschikbaar.

Er zijn voorbeelden van cellen met beschimmelde muren, waar ’s nachts de ratten over de gevangenen heen lopen. De gevangenis van Sint-Gillis is zelfs ziekmakend, zei een arts onlangs in ‘De Standaard’. Het antifoltercomité CPT van de Raad van Europa oordeelde dat de gevangenissen onmenselijk zijn en het Europees Hof voor de Rechten van de Mens spoorde België meermaals aan de situatie te verbeteren.

Grondslapers

De belangrijkste oorzaak voor de problemen: de gevangenissen zitten overvol. Er is een structureel tekort van ongeveer 1500 plekken, blijkt uit cijfers van het gevangeniswezen. Cellen die bedoeld zijn voor één persoon worden niet zelden gedeeld met twee mensen, door een bed te vervangen door een stapelbed, of met drie mensen, door er nog een matras op de grond bij te leggen. In de media wordt in die context vaak gesproken over ‘stapelen’ en ‘grondslapers’. Eind maart staakten de cipiers van de gevangenis in Antwerpen omdat meer dan honderd mensen op de grond moesten slapen, in cellen van 8 vierkante meter.

Waarom is het zo moeilijk om de overbevolking aan te pakken? Nieuwe gevangenissen openen in een volgebouwd land als België is niet eenvoudig, zegt criminoloog Tom Daems (KU Leuven). ‘Er zijn strenge milieurichtlijnen en nieuwe gevangenissen stuiten vaak op burgerprotest. Ook zijn het dure projecten die veel tijd kosten. Zo werd een plan voor de bouw van een gevangenis in Dendermonde, met plek voor ruim vierhonderd mensen, in 2008 goedgekeurd. De gevangenis ging vorige maand open, vijftien jaar later.’

Veroordeelden met een celstraf tot drie jaar gingen in praktijk zelden daadwerkelijk naar de gevangenis, vanwege de overbevolking, maar kwamen onder elektronisch toezicht te staan met een enkelband. Dat omstreden beleid stuitte jarenlang op kritiek, zegt Tom Vander Beken, hoogleraar aan de vakgroep criminologie, strafrecht en sociaal recht van de Universiteit Gent. ‘Het zorgde voor een gevoel van straffeloosheid. Ironisch genoeg leidde het niet per definitie tot minder druk op de gevangenissen: rechters legden soms hogere straffen op van bijvoorbeeld drie jaar en een week om te garanderen dat een veroordeelde de cel in ging.’

Het roer om

Dat veranderde onder Van Quickenborne. ‘Waar ik altijd tegen zal strijden, zijn holle slogans zoals ‘sluit ze op en gooi de sleutel weg’’, aldus de justitieminister in een reactie. ‘Die fout maken we al decennialang in ons land. Hoge recidivecijfers, overvolle gevangenissen en straffeloosheid zijn daar het gevolg van.’ Hij wil het roer drastisch omgooien, zegt hij.

Sinds september 2022 worden veroordeelden met celstraffen tussen de twee en drie jaar wel opgesloten, en vanaf september 2023 volgen tevens mensen met celstraffen vanaf zes maanden, dat zijn zo’n tweehonderd mensen. In principe moeten deze ‘korte celstraffen’ zoveel mogelijk worden uitgevoerd in detentiehuizen. Het probleem is, ze zijn er nog niet. Voorlopig staat het enige detentiehuis in Kortrijk, niet toevallig de thuisstad van de minister.

Plannen voor detentiehuizen stuiten op protest van buurtbewoners, ziet criminoloog Daems. Hij wijst op het ‘Not In my Backyard’-principe. ‘Mensen staan misschien positief tegenover het detentiehuis, maar willen het niet in hun buurt. Dat is een groot probleem. Alle ogen zijn nu gericht op Kortrijk. Als daar iets misloopt, dreigt het hele project te stranden.’

Het Kortrijkse detentiehuis heeft plek voor 57 gedetineerden, maar tijdens een bezoek begin maart verblijven er slechts 16. De eisen voor nieuwe gedetineerden zijn streng, verklaart Aline Roelandts, als psycholoog werkzaam in het detentiehuis. ‘Naast een korte gevangenisstraf moeten nieuwe bewoners gemotiveerd zijn om hun leven te beteren, in staat zijn in een groep te functioneren, binding hebben met de regio Kortrijk en niet vluchtgevaarlijk zijn. Mensen die in aanmerkingen komen, krijgen eerst een screeningsgesprek waarbij wordt gekeken naar de persoonlijkheidskenmerken en motivatie.’

Varkenslapjes met schorseneren

Een van de zestien bewoners is Jan, een veertiger die zijn ogen verlegen neerslaat als hij lacht. Hij kreeg een korte celstraf omdat hij ‘geld naar zichzelf overmaakte’ bij zijn vorige werkgever, zegt hij. Jan zat eerst korte tijd in de gevangenis van Brugge. ‘Mijn celgenoot rookte dag en nacht binnen, het was zo benauwd. Ik ben zelf een roker, maar ik heb daar geen sigaret opgestoken.’ Hij werd overgeplaatst naar Kortrijk, waar hij een studiootje heeft met eigen sanitair. En: hij heeft een nieuwe baan gevonden. ‘Alles is hier beter’, zegt Jan. ‘Zelfs het eten.’ Laatst maakte hij varkenslapjes met schorseneren en aardappelen voor de groep, nogal een contrast met ‘het bevroren eten en droog brood’ in Brugge.

Bij opsluiting in reguliere gevangenissen is er sprake van een breuk, legt directeur van het detentiehuis Els Deloof uit in haar kantoor, in een andere vleugel van het detentiehuis. ‘Mensen verliezen vaak in één keer hun werk, woning en relatie. En als mensen naar huis worden gestuurd met een enkelband is er geen persoonlijke begeleiding, waardoor ze snel terugvallen in hun oude patroon.’ In het detentiehuis willen ze dergelijke ‘detentieschade’ voorkomen. Door de strenge selectie hebben de bewoners echt wat te verliezen, zegt Deloof. ‘Ze beseffen dat ze hier een grote kans krijgen.’

Deloof kent genoeg voorbeelden van nare situaties in de reguliere gevangenissen. Eerder was ze directeur in Ieper. ‘Daar moest ik altijd voorzichtig zijn als ik de celdeur opende, anders duwde ik die zo tegen iemand aan die op de grond lag te slapen.’ Toen ze begon in Kortrijk, stuitte ze op hevig verzet vanuit de buurt. ‘De wildste verhalen deden de ronde, bijvoorbeeld dat gedetineerden zomaar in en uit zouden kunnen lopen. Men stond hier met protestborden voor de deur.’ Ze heeft begrip voor de zorgen. ‘Maar dit zijn mensen die anders met een enkelband naar huis werden gestuurd. Nu weet je ook niet altijd wie er naast je woont.’

Toch zijn die zorgen wellicht niet helemaal onterecht. In november vorig jaar, drie maanden na de opening, ontsnapte er iemand uit het detentiehuis in Kortrijk. Het ging om een drugsverslaafde man uit West-Vlaanderen, die recent vader was geworden. ‘Die man was erg impulsief’, herinnert Deloof zich. ‘Zijn vriendin had de relatie beëindigd en hij ging zonder nadenken de deur uit. We vonden hem al snel terug bij haar thuis.’ De man werd overgebracht naar een andere gevangenis.

Een druppel op een gloeiende plaat

Hoogleraar Vander Beken is voorzichtig positief over het concept van het detentiehuis. ‘Als mensen uit reguliere gevangenissen vrijkomen, zijn ze er vaak erger aan toe dan toen ze erheen gingen. Met zinvolle en menswaardige detentie wordt het verschil tussen binnen en buiten kleiner.’ Wel is hij sceptisch over de schaal van de detentiehuizen. ‘Er is een tekort van ongeveer 1500 plekken, daar zullen de detentiehuizen niet veel aan veranderen. Men kan overwegen de profielen van de gedetineerden te verbreden zodat er meer mensen worden geselecteerd.’

Ook criminoloog Daems is positief over de detentiehuizen, maar ‘in het grote plaatje blijft het een marginaal fenomeen’. Hij zet vraagtekens bij de timing. ‘De overbevolking zal de komende tien jaar nog niet zijn opgelost. Tegelijkertijd wil de minister vooruit, bijvoorbeeld met strengere straffen voor seksuele criminaliteit, en voert hij de strijd op tegen de zogenaamde ‘narcoterreur’. Maar dat levert meer gevangenen op. Is dit dan het beste moment om ook nog de korte straffen uit te voeren? Het detentiehuis is een druppel op een gloeiende plaat.’

Directeur Deloof vindt het nog te vroeg om een kritisch oordeel te vellen, aangezien het detentiehuis pas een paar maanden open is. Dat er weinig gedetineerden in Kortrijk zitten, is volgens haar niet zo vreemd. ‘Mensen moeten nog bekend raken met het concept.’ Vanaf september 2023 gaan ook mensen met een straf vanaf zes maanden de cel in. Dat zorgt voor nieuwe aanwas, verwacht ze. ‘Volgend jaar zit het hier vol.’

De detentiehuizen zijn geen directe oplossing voor de overbevolking, erkent minister Van Quickenborne desgevraagd. Hij wijst op de winst op lange termijn. ‘Nu staat 70 procent van de mensen die vrijkomt uit de gevangenis binnen de vijf jaar weer voor de rechter. In Finland vertelde men dat de recidive na detentiehuizen 30 procent was.’ Door de kans op recidive te verkleinen, zullen de gevangenissen op termijn minder vol zitten, verwacht Van Quickenborne.

Jan is een gefingeerde naam vanwege privacyoverwegingen. Zijn echte naam is bekend bij de hoofdredactie.

_(Trouw)