In ‘Treinen en kamers’ dringt Annelies Verbeke door tot het merg van de liefde, de rouw en de vernedering

Thomas Mann kiest een yogamatje en probeert zijn ademhaling te perfectioneren. Lotte en Werther, losgezongen van ‘Het lijden van de jonge Werther’, zijn even verderop doezelig aan het fezelen. Een buikig gesnurk ronkt door de kamer: het is Goethe, die in een dronkemansslaapje gesukkeld is. We zijn in ‘Deserteren’, het openingsverhaal in ‘Treinen en kamers’, en we kijken met het oog van Annelies Verbeke. Ze heeft een kransje auteurs en personages uit de literatuurgeschiedenis wakker gezoend en samengebracht in één ruimte, en ze doet waar ze zo goed in is: niet bang zijn voor humor in een scherpgerande tekst. Ook in de andere verhalen in haar nieuwe bundel valt te grijnzen, vóór en na het drama.

Toch is ‘Deserteren’ – eigenlijk een novelle, in een lijvigere versie al apart verschenen – geen vrolijke soep. Verbeke geeft zichzelf – want ik neem aan dat ze het personage ‘de auteur’ geknutseld heeft uit eigen bot en been – de hoogste stem in het gezelschap. Ze is moe: het leven hagelt op haar en het schrijverschap is een colbertje dat ze niet langer kan dragen. Verbeke wil ‘deserteren’. Maar niet zonder eerst het complexe, door schreeuwerige zelfhulpboeken aangerande begrip ‘hoogsensitiviteit’ te besluipen – Verbeke schreef dit verhaal in opdracht van ‘Te Gek!?’.

Dat leidt tot pertinente gedachten over het menselijke onvermogen om relaties mals en rond te houden, over het dominante mannelijke perspectief, en over Verbekes eigen positie in het landschapskantoor van de literatuur. Dan resoneert er een kleine frustratie over een gebrek aan waardering, collegialiteit en rumoer rond het moois dat ze maakt. Het is prachtig jeremiëren.

Het praten met oude olifanten uit de wereldliteratuur houdt Verbeke een hele bundel vol: alle verhalen zijn geïnspireerd door of geënt op klassieke werken van vóór 1900. Daarbij een abonnee-op-herwerkingen als ‘Don Quichot’, maar net zo goed verfrissends als het Gilgamesj-epos – het is een best opwindende gedachte dat spijkerschrift van rond 1.200 voor Christus in 2021 op een computerscherm gestreeld wordt door een cursor. Soms vliegt de oorspronkelijke auteur hoog boven Verbekes verhaal, zoals Dante Alighieri in ‘Limbo’, over een vrouw die haar geliefde door kanker ontvoerd ziet en een oud schuldgevoel aflost door stiekem afspraakjes te maken met mannen, om die bij de eerste ontmoeting telkens doortastend af te stoten. In andere verhalen blaft de dode schrijver dan weer van dichtbij. Homerus’ dactylische hexameters uit de ‘Odyssee’ heeft Verbeke bijvoorbeeld uitgeleend aan de moderne wereldreiziger: de vluchteling. In een setting waarin je een vluchtelingenkamp à la Moria op Lesbos kunt herkennen, neemt iemand met een huis afscheid van iemand zonder huis, en ligt het hart van Verbekes schrijverschap bloot: empathie en bezorgdheid.

In de eerste verhalen is er nog lucht en ruimte, en wordt er gereisd met de treinen uit de titel. Daarna sluipt ‘de mondiale schipbreuk’ van 2020 de bundel in en blijven we binnen. Toch test ‘Treinen en kamers’ niet positief op corona. Verbeke tilt de cruciale covid-kwestie – hoe en in welke mate moet je solidair zijn met de ander? – immers naar een hoger plan. Logisch: het was sowieso al een kernthema in haar oeuvre. Soms leidt ze haar personages daarbij meedogenloos richting de vernieling. In ‘Matroesjka’s’ kijk je er de hele tijd naar uit dat zo’n tragische, vrouwenhatende incel zich van z’n misogynie laat genezen door een meisje, maar komt Verbeke met een navrant einde. En soms is er niets dan tederheid, de zachtste tederheid, zoals in ‘Ezel’, een speels gedachte-experiment waarin een vrouw het mensenrijk verlaat en een ezel wordt, maar bezorgd blijft om haar man. In welk register Verbeke ook schrijft, klein en huiselijk of net ambitieus en beschonken: altijd weet ze door te dringen tot het merg van de liefde, de rouw of de vernedering.

In het laatste verhaal, knikkerend met ‘Moby Dick’, hervindt de auteur van ‘Deserteren’ zichzelf. Weg is de existentiële twijfel: Annelies Verbeke blijft schrijven. Ik hoor Goethe iets goedkeurends brommen in z’n dronkemansslaapje.