ReportageWit-Rusland
In Wit-Rusland spelen vrouwen de hoofdrol in de straatprotesten
‘Vrouwen zijn de drijvende kracht achter de protesten in Wit-Rusland. Bijzonder in een land met een macholeider als Aleksandr Loekasjenko. De afgelopen weken wisten ze het geweld van straat te verbannen. ‘Politiek kan ook eerlijk, open en warm zijn, in plaats van mannelijk en wreed.’
‘Neem, neem,’ maant ze. De eenvoudige huiskamer op de elfde verdieping van een flatgebouw in hoofdstad Minsk voelt als een uitvalsbasis. De vrouwen staan op het punt naar een volgend protest te gaan. Desondanks spoort Maria Alieva haar gasten aan blintsjiki te eten. De pannenkoekjes heeft ze zelf gemaakt. Ze zijn knapperig van buiten, zacht van binnen en ze serveert ze met zoete stroop.
De vrouwen, die elkaar kennen van hun werk bij allerlei maatschappelijke organisaties, delen hun verhalen met elkaar. Op de dag van de verkiezingen, zondag 9 augustus, breidde de onrust in Wit-Rusland zich snel uit. ’s Avonds zagen de vrouwen dat er grootschalig gefraudeerd was: het aantal mensen dat buiten aangaf op oppositiekandidaat Sviatlana Tichanovskaja te hebben gestemd, was in de resultaten niet terug te zien. Protest aantekenen was gevaarlijk omdat de oproerpolitie naast het stembureau stond opgesteld. ‘De mensen kwamen protesteren, zonder dat iemand hen daartoe had opgeroepen,’ zegt Alieva, vakbondsvrouw met pensioen.
Ze vertelt over de gewelddadige dagen die volgden. De oproerpolitie voerde zes aanvallen uit op hun wijk, met behulp van geluidsgranaten en rubberen kogels. ‘Dat soort geweld hebben we nooit meegemaakt in onze geschiedenis.’ Alieva doorliep haar loopbaan in een fabriek voor elektronische apparatuur en herinnert zich de stakingen rond de val van de Sovjet-Unie: zelfs toen bleef de politie terughoudend. ‘Dit is genocide tegen het eigen volk.’
Ondanks de gevaren waren de vrouwen de wijk in gegaan. ‘We lieten onze zoons weten waar de oproerpolitie was,’ vertelt Alla Kondratenko, vriendin en buurvrouw van Alieva. ‘We vroegen alle buren om hun deuren open te laten, zodat demonstranten bij hen konden schuilen.’ Het regime had het internet platgelegd. Olga Rachmanova, de derde van het stel, die namens een politieke oppositiepartij waarneemster was, kon derhalve geen klachten indienen tegen de uitslag. Dus ging ze met haar man de straat op. Ze hadden een jongeman het leven gered, die wankelend rondliep nadat hij geslagen was door politie-in-burger. ‘Ze stonden klaar om hem te doden,’ zegt ze. Ze trokken de man in de auto en brachten hem naar het ziekenhuis.
Ook vertellen ze over hun rol als moeder en grootmoeder. Rachmanova had haar 9-jarige zoon in veiligheid gebracht, maar kon niet voorkomen dat de oudste van 11 alles zag: ‘De oproerpolitie, de granaten, het slaan…’ Ze snikt. Kondratenko vertelt over haar kleindochter, een peuter, die na het optreden van de oproerpolitie vier dagen lang niet naar buiten durfde. ‘Het meisje is psychisch beschadigd,’ vreest ze.
Al in het voorjaar werd duidelijk dat Aleksandr Loekasjenko, die ruim een kwarteeuw regeert, bij de presidentsverkiezingen geen tegenstand zou dulden. Kansrijke kandidaten werden uitgesloten van deelname of verdwenen rechtstreeks in de cel.
Een vrouwelijk gezicht
Vanaf het begin heeft het protest tegen de president ‘een vrouwelijk gezicht,’ zoals Jevgenia Ivanova, de vierde dame van het stel, het omschrijft. Ze is naast haar werk verbonden aan een belangenorganisatie voor vrouwen. Bij de demonstratie draagt ze een bord met de tekst: ‘Belarus is a SHE, I voted for HER.’
De kandidatuur van Sviatlana Tichanovskaja voor de presidentsverkiezingen was een speling van het lot. De lerares en vertaalster, afkomstig uit de regio, groeide razendsnel uit tot symbool van verandering. Tichanovskaja ging pas meedoen nadat haar man, een bekende blogger, werd gearresteerd nog voordat hij zich kandidaat stelde. Ze kreeg steun van twee andere vrouwen, die eveneens optraden namens uitgesloten of gevangengezette mannen. Met z’n drieën stonden de vrouwen op het podium: de eerste met gebalde vuist, de tweede met haar handen tot een hart gevouwen, de derde met haar vingers in een victoriegebaar. ‘De drie vrouwen waren heel verschillend. Daardoor gaven ze veel mensen het gevoel van: ‘zij zijn als wij’,’ aldus Ivanova.
Wellicht tot haar eigen verrassing werd Tichanovskaja wel toegestaan als kandidaat. In de woorden van president Loekasjenko klonk onderschatting. ‘Onze maatschappij is niet klaar om voor een vrouw te stemmen,’ sprak hij. ‘Onze grondwet geeft de president zoveel macht, dat het zelfs voor een man moeilijk is die last te dragen. Een vrouw zou eronder bezwijken.’
Toen de mensen op de verkiezingsdag massaal met witte armbandjes kwamen stemmen – Tichanovskaja’s symbool – en ’s avonds de protesten losbarstten, kende het regime slechts de weg van geweld. ’s Nachts leek het wel oorlog. Op 9, 10 en 11 augustus arresteerde de oproerpolitie duizenden mensen, die vervolgens in overvolle gevangenissen werden geslagen en mishandeld.
Solidariteitsketting
Maar op de woensdagochtend na de verkiezingen, na drie inktzwarte nachten, brachten de vrouwen van Minsk een ommekeer teweeg. In de loop van de ochtend verzamelde zich een groep vrouwen op het plein voor de Komarovski markt. Ze waren in het wit gekleed en hielden elkaars handen vast. Zo vormden ze samen een steeds langer wordende rij, die ze een ‘solidariteitsketting’ noemden. Toen staken ze hun hand omhoog en maakten ze met hun vingers het victoriegebaar. Passerende auto’s begonnen met instemming te toeteren. En omdat het regime het internet weer ingeschakeld had, kon de hele stad het zien. ‘Deze vrouwen waren doodsbang,’ weet Irina Alchovka. ‘Ze waren erop voorbereid om geslagen en gevangen gezet te worden.’
Het gebeurde niet. Blijkbaar was het voor het regime onmogelijk om op klaarlichte dag geweld te gebruiken tegen vrouwen. Vanaf dat moment verdween de politie van straat, en werden veel gevangenen vrijgelaten. Verhalen over mishandeling en marteling haalden het wereldnieuws.
Diezelfde ochtend was Kondratenko opgebeld door haar jong-volwassen zoon. ‘Mam, kun je ons alsjeblieft komen steunen?’ had hij gevraagd. Ook zij naaide in de gauwigheid iets wits in elkaar en was op straat gaan staan. In de avond stonden er zeshonderd mensen naast haar, en toeterde de hele stad. ‘Jongens en mannen kwamen op ons af. Ze bedankten ons.’
De acties hadden een pacificerende werking, zegt Rachmanova. ‘Als vrouwen op dat moment niet het initiatief hadden genomen om overdag te protesteren in plaats van ’s avonds, zouden de gruwelen zijn doorgegaan,’ denkt ze. ‘Door de vrouwen werd het protest weer vreedzaam,’ vult Alieva aan.
Of het nu gaat om ontmoetingen tussen demonstranten en mogelijke stakers of mogelijke confrontaties met de oproerpolitie, momenteel spelen vrouwen de hoofdrol bij het protest. De groep vrouwen is heel divers, benadrukt Ivanova. Ze legt uit hoe vrouwen zich organiseren via het sociale netwerk Telegram. In de chats zijn vrouwen van allerlei leeftijden, met en zonder kinderen. Er zijn moeders die overdag werken en niet kunnen protesteren, maar ook vrouwen die met ouderschapsverlof zijn en de straat op gaan. Onderling maken ze afspraken over wie er voor hun kinderen zorgt als hen iets overkomt. ‘Het is een paradox: enerzijds voldoen vrouwen aan de verwachtingen van de samenleving, anderzijds doen ze dingen die tot nu onmogelijk waren.’
‘Als we nu protesteren neem ik vaak mijn kinderen mee,’ zegt Rachmanova. ‘Ik wil hun laten zien dat we ook vreedzaam en eensgezind kunnen zijn.’ Haar 11-jarige zoon loopt graag mee met de demonstranten, met een bloem in zijn vuist. ‘Leve Belaroes,’ roept hij.
Automatisch geweer
De vraag is hoe het verder moet. Afgelopen weekend, toen opnieuw een vreedzaam massaprotest plaatsvond, deed president Loekasjenko een manhaftige poging zich te tonen als standvastig leider. Zaterdag sprak hij in uniform zijn troepen toe. Zondag liet hij filmen hoe hij met een automatisch geweer zijn werkpaleis betrad.
Heeft de protestbeweging behoefte aan een leider? ‘Dat is een vraag die vooral mannen stellen,’ lacht Kondratenko. Rachmanova denkt van niet. ‘Tot nu toe werkt het zonder. Je ziet hoe georganiseerd Wit-Russen zijn. Ieder is zijn of haar eigen leider.’
Oud-vakbondsvrouw Maria Alieva is het daar niet helemaal mee eens. Tijdens het massaprotest van afgelopen zondag nam niemand een megafoon ter hand om een plan voor te leggen. ‘Op die momenten zou er juist iemand moeten opstaan die inspireert en charismatisch kan spreken,’ vindt ze.
Alieva herinnert zich hoe ze tijdens de val van de Sovjet-Unie in 1991 een plein vol mensen had toegesproken, en vervolgens een onafhankelijke vakbond had opgericht. ‘Als ik niet onlangs een infarct had gehad was ik de massa weer gaan leiden,’ bezweert ze.
Oppositiesymbool Sviatlana Tichanovskaja, die momenteel in buurland Litouwen verblijft, heeft herhaaldelijk aangegeven zichzelf niet als nieuwe president te zien. Ze pleit allereerst voor nieuwe, eerlijke verkiezingen, met deelname van alle kandidaten die nu in de gevangenis zitten, onder anderen haar echtgenoot. ‘Ze wil verandering brengen en vervolgens haar leven voortzetten. Op die manier wil ze iets goeds doen voor ons allemaal,’ aldus Jevgenia Ivanova.
Olga Rachmanova vult haar aan. ‘We weten nu dat politiek zacht, eerlijk, open en warm kan zijn, in plaats van mannelijk en wreed.’
‘Vrouwen vertrouwen de politie niet meer’
‘Vrouwen zijn niet meer afzijdig. Ze staan in het centrum van de gebeurtenissen. En niemand kan ze meer stoppen.’ Irina Alchovka, directeur van de NGO ‘Gender Perspectieven’ in Minsk, beschrijft de gemoedstoestand van haar land na het politiegeweld als ‘een collectief trauma’. ‘Het optreden van de autoriteiten ging tegen alle wetten in. De basisregels van de samenleving zijn geschonden.’
De organisatie van Alchovka houdt zich bezig met de bestrijding van discriminatie, mensenhandel en huiselijk geweld. Daarbij gaat het in de praktijk om geweld tegen vrouwen. Speerpunt is een telefoonlijn voor slachtoffers van huiselijk geweld, die 24 uur per dag bereikbaar is.
Geweld van de autoriteiten is in een politiestaat als Wit-Rusland niet nieuw, beaamt Alchovka. De ‘ernst van het geweld’ maakt het uniek. In de dagen na de verkiezingen werden niet alleen vreedzame demonstranten opgepakt, maar ook mensen die niets hadden misdaan. In de gevangenis werden mensen mishandeld en zelfs onthouden van eten en drinken. Klachten worden niet in behandeling genomen. ‘Hoe kunnen we na zulk openlijk staatsgeweld nog iets beginnen tegen huiselijk geweld, dat achter gesloten deuren plaatsvindt?’
Alchovka ziet de gevolgen in de dagelijkse praktijk van haar werk. ‘In een zaak van leven of dood – zoals agressie van je echtgenoot – bel je eerst de politie,’ zegt Alchovka. ‘Nu durven veel vrouwen dat niet meer. Het vertrouwen in de politie is totaal verdwenen.’
In samenspraak met haar collega’s nam ze daarom een kloek besluit. In een open brief, gepubliceerd op de website van Gender Perspectieven, kondigde ze aan de samenwerking met de politie en het ministerie van binnenlandse zaken te verbreken. De gezamenlijke campagne tegen huiselijk geweld en trainingen voor politiepersoneel zijn tot nader orde opgeschort.
Het is een beslissing die Alchovka zelf als ‘moedig’ omschrijft. In het autoritair geleide Wit-Rusland moeten projecten altijd goedgekeurd worden door de staat, zodat die vervolgens kan controleren wat hun burgers uitvoeren. ‘Natuurlijk vrezen we voor consequenties. Ze zullen ons werk belemmeren.’ Maar er is geen keus. ‘Het is nu zwart of wit. Je bent of voor het kwaad, of voor rechtvaardigheid en mensenrechten.’
Alchovka hoopt nog dat het ministerie het geweld zal veroordelen en een onderzoek zal starten naar de mensen die deze wandaden begaan. Slachtoffers van huiselijk geweld raadt ze nog steeds aan de politie in te schakelen. ‘Tot die tijd is er helaas geen alternatief.’
(Trouw)
