Irak-veteraan Phil Klay: 'Als je het over militairen hebt, kan je niet voorbij aan hun obsceniteiten.'

‘Oorlogsverhalen’ van Phil Klay is een splinterbom: in twaalf verhalen vertellen evenveel militairen over hun traumatiserende wedervaren, in de hitte van de strijd en de woestijn én na hun diensttijd aan het thuisfront. Die twaalf scherven, vlijmscherp van analyse en emotionele impact, leggen samen een onthutsend mozaïek dat het complexe gelaat van de Irak-oorlog toont: ‘De chemie in je hersens verandert.’

Phil Klay (30) diende in Irak voor het US Marine Corps, een elitekorps van de Amerikaanse strijdkrachten. Van januari 2007 tot februari 2008 was hij in de westelijke provincie Al- Anbar gelegerd, waar vooral in en rond Falluja en Ramadi heftig gevochten werd tussen Amerikaanse mariniers en Iraakse opstandelingen. Tijdens de eerste helft van Klays diensttijd was de gruwel in Al- Anbar op zijn trieste hoogtepunt. Om de ontspoorde oorlog in Amerikaans voordeel te doen kantelen, besliste president Bush in januari 2007 tot de zogenaamde surge: twintigduizend extra soldaten werden uitgestuurd om de opstand neer te slaan en de controle over het land geleidelijk in handen te geven van de Iraakse veiligheidstroepen. Dat enkel strak ogende plan deed veel stof opwaaien en dat is nog altijd niet gaan liggen: sinds Obama vorige week in BOZAR bij het kapittelen van Poetin over Irak sprak, laaide ook onder veteranen de discussie op over het morele gezag van Amerika inzake invasies.

‘Oorlogsverhalen’ verbeeldt de heksenketel waarin Klay terechtkwam: de opstandelingen zetten de Amerikanen guerrillagewijs onder druk met zelfmoordaanslagen, immer dreigende snipers, en bermbommen en andere geimproviseerde explosieven; de mariniers raakten steeds meer gefrustreerd en gingen nu eens shellshocked en dan weer trigger-happy door het lint; en de plaatselijke bevolking zag met lede ogen de steden tot slagveld verworden.

Phil Klay «Voor ik naar Irak vertrok, wist ik eigenlijk niet wat me te wachten stond. Tijdens mijn opleiding werd ik wel voorbereid op wat het echte werk genoemd werd, maar het verschil met de zompige realiteit van een echte oorlog bleek hemelsbreed te zijn. Je kan je simpelweg niet adequaat voorbereiden.»

HUMO Je herinnert je vast nog het moment waarop je voorbereiding voor het eerst tekortschoot.

Klay «Ik was er nog geen maand toen een zelfmoordenaar zijn auto tjokvol explosieven tot vlak bij de hoofdingang van onze basis reed. Op de schok die zo’n aanslag teweegbrengt, kan je simpelweg niet voorbereid zijn. Ik woonde vlak bij de chirurgische hulppost, waar men de eerste zorgen toedient en vooral slachtoffers in leven probeert te houden. De zelfmoordenaar had enkele Iraakse gezinnen mee opgeblazen en we werden overspoeld met gewonden. Ik ging een handje toesteken, maar er waren te weinig operatietafels voor te veel gewonden en dus begon men gewoon op de grond te opereren. Afschuwelijk was dat, ook met al die kinderen onder de slachtoffers. Een beeld dat ik na al die jaren nog altijd niet van mijn netvlies heb kunnen wissen: een ouderpaar dat een baby met bloeddoorweekt verband rond het hoofd in de armen houdt (valt stil, schudt het hoofd). Het soort verwondingen dat bommen aan het menselijk lichaam toebrengen, zijn verschrikkelijk.

»In die chirurgische hulppost werden zowel mariniers als burgers en opstandelingen verzorgd. Dat dreef de zaken geregeld op de spits. Een verpleegster vertelde me hoe op een gegeven moment een soldaat werd binnengebracht, die was neergeschoten door een sniper. Ze probeerden tevergeefs zijn leven te redden. De volgende die binnengebracht werd, was de sniper in kwestie. Hem konden ze wel in leven houden, waarna hij met een helikopter weggebracht moest worden voor verdere verzorging. Die verpleegster moest de toestand van de sniper stabiel houden tijdens de helikoptervlucht. Ze bekende eerlijk dat ze even overwogen heeft om haar job niet goed te doen. Heftig.»

HUMO De oorlog verandert de chemie in je hersens, schrijf je. In welke zin ben jij veranderd? Klay «Alle soldaten doen ervaringen op die ze de rest van hun leven met zich meedragen. Een oorlog verandert iedereen, niet alleen ter plekke, maar ook achteraf, terug thuis. Als je een 21-jarige veteraan die net terug is vraagt hoe het was om iemand dood te schieten, is het best mogelijk dat die in alle eerlijkheid antwoordt dat het ’m niks deed. Maar diezelfde man kan twintig jaar later net zo goed antwoorden dat het zijn leven gebroken heeft, afhankelijk van hoe hij die ervaring verwerkt heeft en wie hij al die jaren in zijn omgeving had. »Voor mij zijn de jaren dat ik nu terug thuis ben, wellicht van groter belang dan mijn jaar in Irak: ik heb in die periode aan dit boek gewerkt, ik bleef daardoor bezig met wat ik allemaal gezien en gehoord had, en had gesprekken met andere veteranen en gewone burgers.»

HUMO Hielp het ook dat je functie in Irak niet al te veel gevaar met zich meebracht?

Klay «In een oorlog weet je natuurlijk nooit. Een angsthazerig ‘Wat als?’ is dan ook vaak bij me opgekomen, zeker de eerste keren dat ik me buiten de basis waagde. Iedereen stelt zich soortgelijke vragen. Wat zou ik doen als we beschoten worden? Hoe zou ik reageren als we in een hinderlaag vallen? Wat als we op een bermbom rijden?

»Ik was persvoorlichter. Ik gaf leiding aan een groep mariniers die de verschillende regio’s in Irak bezochten, de verschillende eenheden op hun missies vergezelden en daar verslag van uitbrachten – jongens met dezelfde job als Joker in ‘Full Metal Jacket’ (van Stanley Kubrick, red.) – en ik trof regelingen voor embedded journalisten. Ik denk dat als Amerika zich aan eenoorlog waagt, we de verantwoordelijkheid hebben er ook ernstig en eerlijk over te praten. (Zucht) Ik heb mijn best gedaan. Een belangrijk deel van mijn job was de goede informatie bij de publieke opinie in Amerika te krijgen.»

HUMO In propaganda vallen ‘goed’ en ‘juist’ niet altijd samen. Mocht je eerlijk en vrijuit spreken?

Klay «Er zijn natuurlijk altijd geheimen; ik kon niet zomaar tactische plannen of strategieën delen. ’t Is dansen op het slappe koord. Embedded journalisten gaan niet altijd verstandig om met wat ze allemaal te zien en te horen krijgen. En soldaten klagen graag en vaak over de media, omdat volgens hen de klemtoon aldoor op slecht nieuws ligt. Ik probeerde de kerk in het midden te houden en iets toe te voegen aan het publieke debat over de oorlog. Ik kan met de hand op het hart zeggen dat ik nooit gelogen heb, maar ik heb wel niet altijd alles verteld.»

HUMO Je boek grossiert in gruwel. Koester je eigenlijk ook goede herinneringen?

Klay (knikt) «Vooral aan mensen, aan de mariniers met wie ik samengewerkt heb. Weet je, elke marinier heeft zich minstens bereid verklaard zijn leven te riskeren voor iets groters dan hijzelf. Dat soort mensen zijn het, hoe dan ook, of ze ’t nu al dan niet eens zijn met de motivatie of de voortgang van de oorlog. Sommige van die zeer fijne mensen zijn goede vrienden geworden, met wie ik na al die jaren nog altijd contact heb.»

HUMO Ik gokte dat je goede herinneringen zou hebben aan het branievolle machotaaltje van soldaten. Gevonden vreten voor een schrijver.

Klay «Als je het over militairen hebt, kan je niet voorbij aan hun obsceniteiten. Eén van mijn instructeurs zei altijd: ‘Ik spreek twee talen: Engels en schuttingtaal. Maar enkel het tweede spreek ik vloeiend.’ (lacht) Tim O’Brien heeft eens iets geschreven als: ‘Wie niet van vuile praat houdt, moet vooral opletten hoe hij stemt.’ Met andere woorden: als je voor een bepaalde partij kiest, moet je er rekening mee houden dat er jongens naar het front gestuurd worden en dat die vuilbekkend terugkeren. Ik ben dat ruwe taaltje in mijn boek bewust niet uit de weg gegaan: als het onderwerp grof is, moet de taal dat misschien ook zijn.»

HUMO Ze zorgen voor de komische noot te midden van alle ellende – oneliners als: ‘Zoveel bloed heb ik niet meer gezien sinds ik je moeder neukte toen ze ongesteld was.’

Klay «’t Is voor die gasten natuurlijk ook een manier om met al dat bloed om te gaan. Een poging om de gestaag groeiende spanningsbubbel te doorprikken. Ze weten immers dat ze opnieuw op pad moeten, welke gruwel ze ook hebben moeten doorstaan. Wie iets vreselijks meemaakt, slaat niet beschaafd de hand voor de mond om zachtjes te mompelen: ‘Hemeltjelief, wat was me dat?’»

VRAATZUCHTIG EN OVERSEKST

De twaalf kleine oorlogen in ‘Oorlogsverhalen’ vormen samen een indringend tableau de la troupe. Het debuut van Phil Klay etaleert in opbouw en taaltoets de bijzondere trefzekerheid van een literaire sniper. Klay is dan ook niet het type van de ongeschoolde patser die de schone letteren ontdekt heeft op zijn zoektocht naar een manier om met zijn oorlogsverleden in het reine te komen. Toen hij zich bij het leger aanmeldde, studeerde hij creatief schrijven en geschiedenis.

Klay «’t Is eerder zeldzaam dat iemand met een profiel als het mijne naar het front trekt (lachje). Sommige van mijn proffen peperden me in dat ik een grote vergissing beging en probeerden me mijn plannen uit het hoofd te praten.

»Ik was ongetwijfeld een buitenbeentje. Toen we tijdens de opleiding eindeloos marcheerden en oeverloos lagen te wachten met het geweer in de aanslag, doodde ik die vervelende uren met gedichten schrijven en uit het hoofd leren. Zo heb ik, ergens in een uitgestrekt weiland in Virginia, ‘The Waste Land’ van T.S. Eliot vanbuiten geleerd. Een lang gedicht, wat je een beetje een idee geeft van hoe groot de verveling was.»

HUMO Zag je als would-be schrijver mogelijkheden in een uitzending naar Irak?

Klay (schudt het hoofd) «Anderen hebben me daarop gewezen, ik had er zelf niet eens aan gedacht. Ik ben ook pas over de oorlog beginnen te schrijven toen ik terug was, in Irak heb ik enkel wat notities gemaakt. Maar wat ik daar schreef, over wat dan ook, was verschrikkelijk slecht.»

HUMO Had je als historicus in spe iets met oorlog?

Klay «Ik wist dat Amerika op een historisch moment in zijn geschiedenis stond. Daar wilde ik graag deel van uitmaken, ik hoopte iets in de goede richting te kunnen bijdragen. ’t Leek me de best mogelijke manier om verantwoordelijkheid op te nemen. »

HUMO Kijk je na de oorlog anders aan tegen je land? ‘Oorlogsverhalen’ stelt pertinente vragen over de ziel van Amerika.

Klay «Elke oorlog roept afschuwelijke morele vragen op, ook oorlogen die in se beter of rechtvaardiger zijn dan die in Irak. Maar zeker in deze oorlog bestaan er geen eenvoudige antwoorden. ’t Was best onthutsend om vanuit Irak naar Amerika te kijken, alsof ik in die totaal andere wereld vervreemd raakte van mijn eigen land. Ik had heimwee naar de goede kanten van Amerika, maar ook meer oog voor de slechte kanten.»

HUMO Een aalmoezenier heeft het in het verhaal ‘Gebed in de brandende vuuroven’ over ‘het vraatzuchtige, dikke, oversekste, alleen nog maar consumerende, materialistische thuis, waar we te lui zijn om onze eigen gebreken te zien’.

Klay «Het consumentisme in Amerika is hogelijk absurd voor wie dag na dag geconfronteerd wordt met de armoede in Irak.

»De zieke preoccupatie met geld viel het meest op bij de zogenaamde contractors, bedrijven waaraan door de Amerikaanse overheid allerlei ondersteunende werkzaamheden in Irak werden uitbesteed. Vooral bij de heropbouw van het land was de corruptie wraakroepend: miljoenen dollars bestemd voor de wederopbouw zijn gebruikt om midden in de woestijn groene grasperkjes aan te leggen en te onderhouden. Ik heb geprobeerd als tegenwicht een beetje humor te smokkelen in het verhaal daarover, ‘Geld als wapensysteem’, maar de feiten blijven verschrikkelijk: de verspilling van Amerikaans belastinggeld is immens, hetverlies aan Amerikaanse en Iraakse levens dramatisch. De lectuur van het rapport van de SIGIR (Special Inspector General for Iraq Reconstruction, red.) was niet minder dan een beproeving; ik werd steeds woester.»

HUMO Je boek is opgedragen aan je ouders, ‘van wie drie zonen dienst namen in oorlogstijd’. Kom je uit een gezin van militairen?

Klay «Nee, geen van mijn ouders was bij het leger. Mijn vader is zelfs bij het Peace Corps – net even iets anders. Toen ik mijn ouders vertelde dat ik in dienst zou gaan, waren ze vooral in de war. (Zucht) Maar ze steunden me. Mijn oudere broer had het pad al een beetje geëffend, dat heeft zeker ook geholpen.»

HUMO Je was 19, zoals in de eightieshit van Paul Hardcastle – nanananana-nineteen, naar de gemiddelde leeftijd van de Vietnam-soldaat – met de regel: ‘None of them recieved a hero’s welcome’.

Klay «De betrokkenheid bij de oorlog in Irak was nog veel kleiner dan ten tijde van Vietnam. Het grote verschil is dat het leger in Irak volledig uit vrijwilligers bestond, waardoor maar een beperkt percentage van de Amerikaanse gezinnen betrokken was en het nooit de oorlog van een heel land is geworden. En de soldaten kwamen ook niet terug thuis in een land dat het gevoel had dat het in oorlog was.

»Toen ik net terug was en over Madison Avenue in New York liep, voelde ik me vervreemd van mijn omgeving: de oorlog die bezit van me genomen had, werd door die omgeving totaal genegeerd. Heel verwarrend en schokkend: je komt terug in het land dat je ten oorlog gestuurd heeft en dat land toont niet de minste interesse voor je.»

HUMO Ben je, zoals in ‘Psychologische oorlogsvoering’ voorspeld wordt, ‘sadder and wiser’ teruggekeerd?

Klay «De droefenis is evident: aan het front word je geconfronteerd met de grofste extremiteiten waartoe menselijke wezens in staat zijn, en daar word je niet vrolijk van.

»Ongetwijfeld ben ik ook wijzer geworden, wellicht nog het meest tijdens het schrijven van ‘Oorlogsverhalen’. ’t Is geen prettig onderwerp om jaren mee te leven aan de schrijftafel. Soms werd ik boos bij het schrijven, soms triest, soms eindigde ik meer in de war dan ik voordien al was. Maar het was belangrijk voor me om vol te houden; ik moest dit boek schrijven, voor mezelf en voor anderen. Ik wilde een periode afsluiten – ik ga ook nooit meer over de oorlog schrijven – en ik wilde anderen een zo eerlijk en menselijk mogelijk beeld van de oorlog geven, omdat het me belangrijk lijkt dat we er zo open mogelijk over kunnen discussiëren. ‘Oorlogsverhalen’ is mijn bijdrage aan die noodzakelijke maatschappelijke discussie.»

HUMO Wreed is dat ook veel verloofdes en echtgenoten hun teruggekeerde partner niet meer begrijpen.

Klay «Het kost tijd om te wennen aan wie je geworden bent en wie de ander geworden is. Want beide partners zijn natuurlijk veranderd: ook al hebben de verloofdes en echtgenotes wellicht minder intense ervaringen gehad, ze zijn al die maanden niet opgehouden met leven. Dat zorgt onvermijdelijk voor veel wrijving. Het helpt niet dat het leger een macho-omgeving is die een terugkeer naar een normaal rollenpatroon minder evident maakt. En het helpt evenmin dat veel mannen fysiek veranderd uit de oorlog komen en dreiging uitstralen, waardoor veel vrouwen in het begin zelfs bang zijn van hun man. Sommige koppels gaan daar beter mee om dan andere, maar het aantal relatiebreuken is enorm.»

HUMO Omdat op het internet niks geheim blijft, weet ik dat je vorige maand getrouwd bent. Met een meisje dat je al kende voor Irak?

Klay «Ik ken Jessica al lang, maar we zijn pas een koppel geworden na mijn terugkeer. Voor mijn uitzending was ik met een ander meisje, maar we verbraken de relatie voor ik afreisde. (Lacht) Ja, ze was een pacifist.»

HUMO En jij bent pro oorlog?

Klay «Ik ben in elk geval géén pacifist: ik wil niet op voorhand de mogelijkheid uitsluiten dat er een oorlog gevoerd moet worden. Dat wil niet zeggen dat ik geen bedenkingen heb bij de oorlog in Irak. Ik denk dat niemand in alle objectiviteit kan stellen dat George Bush het goed aangepakt heeft en – vooral – dat Donald Rumsfeld een goede minister van Defensie was. ’t Is ronduit verbijsterend dat die man al die jaren in functie is kunnen blijven.

»Colin Powell heeft bij één van de eerste briefings van Bush gezegd: ‘Irak is als een kristallen vaas, die zodra ze geraakt wordt, in tweeduizend stukken zal uiteenspatten.’ Alle specialisten, van zowel links als rechts, hebben dat beaamd, eraan toevoegend dat we dus een veel grotere machtsontplooiing nodig zouden hebben om rust in de regio te brengen en te bewaren. Maar niet alleen hebben ze die wijze raad genegeerd, ze zijn later de fouten blíjven opstapelen: de ongelofelijke geldverspilling, de horror van de Abu Ghraibgevangenis, het geweld dat tot de dag van vandaag aanhoudt...»

HUMO Heeft Obama van hun fouten geleerd?

Klay (zucht) «Ik denk dat we veel meer moeten discussiëren over onze militaire macht. ’t Is veel te makkelijk er niet over te willen nadenken, want de vragen zijn moeilijk en er bestaan geen eenvoudige antwoorden. Maar zolang we dat publieke debat niet aangaan, mogen we niet verwachten dat het militaire beleid oké zal zijn.»

HUMO Tot slot: in het verhaal ‘Uitgezonden’ begint een veteraan Irak zowaar te missen. Ken je dat gevoel?

Klay «Dat gemis vertaalt zich bij veel soldaten fysiek, in een soort fantoompijn: als ze voor het eerst in maanden van hun geweer gescheiden worden, weten ze ineens geen blijf meer met hun handen.

»Irak was de totale hel, maar soms wil ik terug. Om verschillende redenen: de hechte camaraderie, het gezamenlijke doel, het intense gemeenschapsgevoel. Volgens mij putten mensen vooral zin en betekenis uit de gemeenschap waartoe ze behoren, en ik weet wel zeker dat ik nooit hechtere banden heb gehad dan in Irak. Die plotse breuk met dat gemeenschapsgevoel bij je terugkeer is hard, ’t is geen toeval dat het vooral slecht afloopt met veteranen die eenzaam zijn en niet op een andere gemeenschap kunnen terugvallen. Ja, zelfs met wat ik vandaag weet, zou ik het zo allemaal opnieuw doen.»