Is het dictatorschap iets voor u? Dit handboek helpt u eenvoudig aan de macht

Hoe word je dictator en hoe blijf je in het zadel? De Amerikaanse politicoloog Bruce Bueno de Mesquita stelde er wiskundige formules voor op in zijn ‘Handboek voor dictators’. Sindsdien ziet hij alleen maar meer regimes die zijn theorieën bevestigen. ‘Iedere leider zou het liefst een dictator zijn.’

Het was een gedurfde uitspraak die Bruce Bueno de Mesquita deed, op 5 mei 2010. Egyptisch president Mubarak zou snel aftreden, let maar op, verzekerde hij een groep zakenmensen in een lezing. Wat wist de politicoloog dat de rest van de wereld nog niet wist?

Barack Obama had even ervoor aangekondigd te snijden in de financiële hulp aan het land dat al kampte met grote werkloosheid. ‘De vertrouwelingen van Mubarak wisten toen dat hij ze niets meer te bieden had. En belangrijker: het Egyptische volk wist het ook.’ De rest is geschiedenis. De militaire top liet de Egyptenaren de straat op gaan en Mubarak trad af, op 11 februari 2011.

De dictator was, zoals iedere leider, afhankelijk van wat Bueno de Mesquita een ‘winnende coalitie’ noemt. Raak je die op de één of andere manier kwijt, dan is het met je gedaan. In zijn kamer aan de faculteit politieke wetenschappen van New York University put de politicoloog gretig uit de diepe poel van tirannen uit de wereldgeschiedenis.

Bueno de Mesquita’s ‘Handboek voor dictators’ kwam in 2011 uit en sindsdien komen er alleen maar regimes bij die zijn theorie bevestigen. In Turkije draait Erdogan zijn volk de duimschroeven aan, in China trekt Xi Jinping steeds meer macht naar zich toe. Bepaald vrolijk stemt de wereld anno 2020 niet. Maar zoals Bueno de Mesquita in zijn boek schrijft: als we begrijpen hoe die grimmige wereld in elkaar steekt, kunnen we misschien iets doen om haar te verbeteren.

Zelden zijn dictators alleenheersers

Enthousiast verhaalt hij in zijn met boeken volgestouwde studeerkamer over de drie categorieën van dictators. De groep die er slechts op uit is zichzelf te verrijken, zoals ooit de Filippijnse Marcos of de Congolese Mobutu. De autocraten zoals de Chinese Deng Xiaoping die het op zich niet slecht met de samenleving voor hebben. En leiders als Nikita Chroesjtsj­ov of Robert Mugabe die buitenissige, onrealistische plannen willen uitvoeren, terwijl – uiteraard – hun handen door de staatskas gingen.

Zelden zijn dictators alleenheersers en daar zit ’m de essentie van Bueno de Mesquita’s theorie. Zelfs Kim Jong-un kan niet doen wat hij wil, zonder een kleine groep vertrouwelingen tevreden te houden. ‘Kim is omringd door mannen met wapens. Als hij niet goed voor hen zorgt, schiet één van hen hem neer.’

Hoe stevig een dictator in het zadel zit, hangt af van de omvang van een ‘coalitie’, de aanhangers van de leider. Hoe makkelijker zij te vervangen zijn, hoe minder steekpenningen een dictator zijn handlangers hoeft te betalen. Als iemand makkelijk in te wisselen is voor een nieuw coalitielid – zoals in een westerse democratie – blijft er zelfs geld over voor het publieke belang. In alle gevallen geldt dat de dagen zijn geteld van een leider die niet meer voor zijn coalitie kan zorgen. ‘De binnencirkel heeft dan drie keuzes: vertrekken, overnemen of een opvolger steunen.’

Het politieke landschap mag grimmig zijn, Bueno de Mesquita gelooft dat dictatoriale regimes vroeg of laat democratiseren. Hoe dat precies gebeurt, is hij nog aan het uitzoeken. Hij wijst naar de laptop die hij net dichtklapte. Dat wordt zijn nieuwe boek.

In dat onderzoek komt Jerry Rawlings in Ghana naar voren als een mooi voorbeeld. ‘Rawlings was extreem corrupt. Onder zijn leiding ging het land bankroet en er was een massale exodus. Toen hij de militairen die hem steunden niet meer kon betalen, stond hem een revolutie te wachten. Zijn oplossing was om de regering te liberaliseren. Hij creëerde een competitief democratisch bestel waarin hij tot twee keer toe tot president werd gekozen. Rawlings wilde niet per se een democratisch leider worden, maar het was de enige manier om aan de macht te blijven.’

– Hoe heeft uw theorie zich ontwikkeld in de loop der jaren?

Bruce Bueno de Mesquita «De theorie stamt uit de jaren 90. Oorspronkelijk gaat het vooral over de motieven van de leiders. Wanneer regeren ze goed, zijn ze begaan met het lot van hun onderdanen? En wanneer beginnen ze zichzelf te verrijken? We waren niet erg bezig met onder welke omstandigheden ze meer democratisch of juist meer autocratisch werden. Of hoe ze eruit gegooid worden. Wanneer er coups komen of massaprotesten?

»Aan de ene kan heb je dus iemand als Rawlings, en aan de andere kant heb je Saddam Hussein. Meteen toen die aan de macht kwam, riep hij de top van de Ba’ath-partij bij elkaar. Hij vreesde een staatsgreep en begon mensen af te zetten. Dat verkleinde zijn coalitie, het maakte hem van minder mensen afhankelijk. Autocratischer worden was het meest effectieve antwoord op een dreigende staatsgreep.»

Naties hebben geen belangen, leiders wel. Toch wil Bueno de Mesquita het niet over psychologie hebben. Hij blijft weg van veranderlijke thema’s als persoonlijke eigenaardigheden, cultuur of lokale problematiek. Dat is maar ruis in de wiskundige formules die hij loslaat op de wereld. Met vlakke handen geeft hij aan hoe de grafieken omhoog en omlaag lopen, hoe de lijnen die de mate van corruptie aangeven, verschuiven als de coalitie van een leider groter of kleiner wordt.

Zijn speltheorie verklaart keer op keer hoe leiders aan de macht blijven, meent Bueno de Mesquita.

– Werkt ze ook als glazen bol?

Bueno de Mesquita «De werkelijkheid moet telkens uitwijzen of mensen zich gedragen zoals wij denken dat ze zich gedragen. Een gemiddelde autocraat is erg kwetsbaar in de eerste twee jaar. Hij weet dan nog niet wie hij kan vertrouwen, hij weet ook niet waar het geld zit. Als hij die overleeft, kan hij een hele tijd blijven zitten. Weinig dictators worden na vijf of zes jaar nog ten val gebracht.

»Journalisten maken vaak de fout om te denken dat iemand die in een autoritair regime aan de macht komt, een hervormer is. Ook Hillary Clinton maakte die fout. Ze zei bij de verkiezingen in Myanmar in 2015 dat het land op weg was naar liberalisatie. Zo snel gaat dat niet. Democraten hebben een grotere kans dan autocraten die eerste twee jaar te overleven. Dus in die eerste twee jaar doe je net alsof je een democraat bent, want dat heeft een hogere overlevingskans. Je breidt het aantal dingen uit dat mensen kunnen doen zonder dat de overheid hen beteugelt. Je geeft ze telefoons, economische vrijheden. Als je je er eenmaal van verzekerd hebt dat de instituties je een dictator laten zijn, dan kun je de dictator worden die je wilt zijn.»

– In landen als Turkije en China houden leiders vast aan de macht met behulp van meer en meer repressie. Is dat wanhoop?

Bueno de Mesquita «Iedere leider zou liefst een dictator zijn. Dan mag je langer blijven zitten en verdien je meer geld dan een democratisch gekozen leider. In landen als de VS of Nederland zijn de mogelijkheden om het democratische systeem te manipuleren gelimiteerd. In China en Turkije zijn de instituties minder stevig en dat maakt repressie mogelijk.»

– Xi Jinping is de machtigste Chinese leider sinds Mao Zedong. Hoe stevig zit hij in het zadel, volgens uw theorie?

Bueno de Mesquita «Volgens sommige wetenschappers telt Xi’s cirkel van vertrouwelingen nog maar zeven mensen. Die zullen langer aanblijven en daarbinnen zal meer corruptie zijn, terwijl die buiten de cirkel juist wordt afgestraft. De welvaart van de gemiddelde Chinees zal verzwakken. Voorgangers van Xi ontwikkelden een snelkookpan waarin mensen fat and happy werden. Mensen in Noordwest-China (Xinjiang, red.) willen ook meedoen. De regering kan de rijkdom van de kustprovincies in het westen verdelen of de ontevredenheid van mensen daar neerslaan. Je kunt het geduld van burgers niet meer kopen, daarvoor ontbreken de economische mogelijkheden.

»Xi wordt meer dictatoriaal om het probleem op de korte termijn voor zichzelf op te lossen, maar op de lange termijn raakt dat de Chinese economie. Ergens ver weg kunnen we een implosie verwachten. Door een opstand in het noordwesten, of in de kustprovincies. Na een periode van chaos zal China democratiseren.»

– Kritisch nadenken wordt nu niet bepaald aangemoedigd. Is dat niet essentieel om zo’n opstand überhaupt te laten uitbreken?

Bueno de Mesquita «Het is een oude, kolonialistische gedachte te denken dat mensen er nog niet klaar voor zijn. Maar hun ideeën zijn er nog, ze mogen ze alleen niet nastreven. Mensen komen in opstand als ze menen dat de omstandigheden in de huidige situatie erger zijn dan de risico’s van een rebellie.»

– Er is een vonk nodig...

Bueno de Mesquita «Als mensen tevreden zijn over hoe de zaken gaan, is er geen reden om vrijheid van pers, meningsuiting en verzameling in te perken. Maar autocratische leiders vrezen de gevolgen van zulke vrijheden. China heeft daarom slimme censors. In de kranten staat ook negatief nieuws, nét genoeg om de lezers te laten denken dat het goede nieuws misschien ook wel waar is. De grootste bedreiging is vrijheid van vereniging. Natuurrampen zijn levensgevaarlijk voor dictators. Als mensen bij elkaar in een vluchtelingenkamp zitten, gaan ze praten en zich organiseren. De generaals in Myanmar wisten dat heel goed. Toen een tyfoon het land ruïneerde stuurden ze het gevluchte volk terug naar huis. Ga kikkers eten en sterf rustig. Als er een kans is om in opstand te komen, dan herkennen mensen ’m wel.»

Aan begrippen als democratie en dictatuur hechten we volgens Bueno de Mesquita te veel waarde. Slordig noemt hij ze. Op iedere politieke situatie kan hij dezelfde formules loslaten om te meten hoe autoritair de leider of groep leiders is. De Europese Unie mag een democratie zijn, veel hebben kiesgerechtigde burgers er niet te zeggen.

Bueno de Mesquita «Wie heeft werkelijk de leiding? De Commissie heeft een hoop te vertellen, maar die kun je niet kiezen. Het is net als bij de Verenigde Naties en dat is zeker geen democratie: het is een autocratie met verkiezingen voor de vorm. Van de 193 leden hebben er vijf een veto over alles wat ertoe doet in de Veiligheidsraad. Dus één van hen kan alles wat de rest wil opzijschuiven.»

– Hoe houdbaar is een project als de EU dan?

Bueno de Mesquita «Oh, verschrikkelijk houdbaar. Veel van de leden zijn duurzame democratieën. Je kunt wat wiebelen, maar de EU zit vast in het democratische systeem. Hoewel de EU op zichzelf dus niet vanzelfsprekend als een democratie functioneert.»

– En de Verenigde Staten?

Bueno de Mesquita «De VS is een democratie met gebreken, net als iedere andere democratie. Je hebt geen meerderheid nodig om aan de macht te komen: John Quincy Adams had 37 procent, Abraham Lincoln 39 procent en Donald Trump 42 procent van de stemmen. Dat is in feite zijn ‘heersende coalitie’, de groep die hij tevreden moet houden.

»Ik ben geen fan van Trump maar vanuit het perspectief van het ‘Handboek voor dictators’ heb ik bewondering voor de elegante manier waarop hij de belastingwet hervormde. In de VS betaal je belasting aan de staat en aan de federale overheid. In staten waar de Democraten het voor het zeggen hebben, betaal je over het algemeen meer staatsbelasting. Die kon je aftrekken van het federaal belastbare inkomen. Je had immers zelf niets aan dat geld, want het ging meteen naar de staat. Trump schafte die regel af. Dus hij nam geld van staten die op de Democraten stemden en bracht het naar staten die Republikeins stemmen. Hij deed het in de eerste twee jaar van zijn termijn, onder een Republikeins Huis en Senaat.»

– Dat was een dictatoriale ingreep?

Bueno de Mesquita «Ja! Binnen de theoretische logica was het een elegante manoeuvre. Dat was precies hoe je, met een grote coalitie achter je, miljoenen mensen beloont ten koste van je opponenten.»

– Bestaat er zoiets als een perfect systeem?

Bueno de Mesquita «Hoe groter de coalitie, hoe beter het systeem. Een perfect systeem bestaat niet. Leiders willen afhankelijk zijn van zo min mogelijk mensen om aan de macht te blijven en burgers willen juist dat leiders van zoveel mogelijk mensen afhankelijk zijn. Dus hun belangen lopen diametraal uiteen.»

© Trouw