Jeroen Brouwers: ‘Cliënt E. Busken’

'Als ik voel dat het niet meer gaat, hou ik ermee op,' zei Jeroen Brouwers anderhalf jaar geleden in Humo. Hij had al te veel door hem bewonderde schrijvers zien eindigen met inferieure boeken. Op 30 april wordt Brouwers 80, een leeftijd waarop je elke nieuwe roman veiligheidshalve meteen ook aankondigt als je laatste. Dat deed hij in 2014 al bij de verschijning van zijn onthutsende kostschoolroman 'Het hout', en dat doet hij nu opnieuw met 'Cliënt E. Busken', zijn vertelling over een verzorgingstehuis.

Uit die nieuwe aanvulling op de reeds rijk gevulde Brouwersbibliotheek mag meteen blijken dat 'het' nog 'gaat'. Meer nog, het loopt en stroomt en neigt naar 'volle volte, het volste overvolle onverzadigbare uit zijn voegen barstende buiten zijn beddingen brekende overstromende met voeten tredende overschreeuwende overspannene'. Wie dacht dat Brouwers zich laat in zijn leven nog snel zou bekeren tot het soort karige proza waar zoveel van zijn landgenoten in uitblinken, mag die gedachte bij het oud papier zetten. Ze zal daar mooi staan naast de uitgebeende boeken van zijn minder getalenteerde vakgenoten.

Met een verhaal over een knorrende oude knar die zeer tegen zijn zin een product - excuus: cliënt - van de hedendaagse verzorgingsindustrie wordt, lijkt de auteur van 'Bezonken rood' en 'Geheime kamers' zich comfortabel te nestelen in de slipstream van vrolijk bestsellervertier als 'De 100-jarige man die uit het raam klom en verdween' of 'Pogingen iets van het leven te maken: Het geheime dagboek van Hendrik Groen, 83¼ jaar'. Maar in tegenstelling tot zijn collega's Jonas Jonasson en Peter de Smet schrijft Brouwers hoegenaamd geen feelgoodliteratuur. Zijn afdaling in de steeds troebeler wordende geest van een 'bevende bejaarde' is een tegen de zorgsector gerichte aanklacht die dienstdoet als excuus om Brouwers' stilistische bravoure te etaleren. De met evenveel venijn als humor strooiende schrijver vindt in de gesloten gedachtewereld van de megalomane fantast E. Busken niet alleen zure oprispingen over genderneutraliteit, een flinke scheut moederhaat en de laatste restanten van een gezonde seksuele appetijt, maar ook uiterst vruchtbare grond voor zijn virtuoze taalgebruik. Aan De Morgen vertelde de man die in 2007 de Prijs der Nederlandse Letteren weigerde omdat hij het bijbehorende geldbedrag van 16.000 euro wat minnetjes vond, dat hij niet meer wilde doen dan via 'ingevinkjes' en 'associatietjes' reconstrueren hoe in ons brein de ene gedachte voortdurend de andere inhaalt en hoe 'het er in het menselijke hoofd nu eenmaal aan toegaat'.

Dat lijkt verdacht veel op het literaire project van modernisten als James Joyce en Virginia Woolf, en het is met hun stream of consciousness-techniek dat Brouwers in het belezen maar benevelde hoofd van zijn personage duikt. Het levert gruwelijk mooie passages over aftakeling en herinnering op, met 'volzinnen als onvermoeibare langeafstandslopers', maar af en toe wordt de bewustzijnsstroom iets te makkelijk ingezet als een manier om de hapering in de hink-stap-sprongen van Buskens bedenkingen te illustreren. Op die momenten wordt de mooiste erfenis van het literaire modernisme eventjes niets meer dan een technisch hulpmiddeltje om de wankele mentale toestand van een personage weer te geven, maar wanneer Brouwers echt op dreef is en zijn verhaal loslaat om vrijuit met betekenissen en klanken te spelen, lees je een bevrijde schrijver die beseft dat hij enkel verantwoording hoeft af te leggen voor wat hij in zijn carrière met de Nederlandse taal heeft gedaan. Die heeft hij met 'Cliënt E. Busken' andermaal verruwd, verrijkt en verruimd.