Jihadexpert Pieter Van Ostaeyen: 'Het fenomeen neemt nog toe: voor elke gedode jihadi staat er een andere klaar'
Historicus en arabist Pieter Van Ostaeyen heeft niet tot vrijdag de dertiende gewacht om zijn harde waarheid over de Islamitische Staat neer te schrijven.
'De inspanning van bedrijven als Google, Facebook en Twitter om accounts te weren is onzinnig. Ze duiken altijd terug op. En IS vindt altijd andere wegen om te communiceren'
Pieter Van Ostaeyen (38) is een onafhankelijk jihadexpert, en wel één naar wie wereldwijd verwezen wordt, van Die Zeit tot The New York Times. Niet slecht voor een éénmansonderzoeksinstituut gevestigd in zijn woonkamer in Mechelen, alleen geopend in zijn vrije uren, nadat hij zijn brood verdiend heeft als business analyst.
Pieter Van Ostaeyen «Ik heb geschiedenis gestudeerd, en daarna arabistiek. Zo heb ik twee thesissen geschreven over de kruistochten, met name de periode van de tegenkruistochten, voor de moslims een periode van jihad. In 2008 heb ik een zestal weken helemaal alleen door Syrië gereisd, om er alle plekken te bezoeken waarover ik geschreven had. Ik heb er toen veel vrienden gemaakt, onder alle bevolkingsgroepen. Toen in 2011 in Syrië de oorlog begon, was ik al actief op Twitter: ik spuwde gruwelijk veel tweets uit over dingen die met mijn werk te maken hadden: service design, entreprise architecture… Maar steeds meer ging ik Syrische activisten volgen – ik was zelf tegen het regime gekant, door mijn onaangename ervaringen in 2008. Meer en meer stootte ik, soms per ongeluk, op jihadistische accounts, ook van buitenlandse strijders, Belgen, Nederlanders, Fransen… die naar ginder trokken.»
HUMO En een database was geboren?
Van Ostaeyen «De beslissing me er nog veel actiever mee bezig te houden viel op 11 september 2012, toen het lijk van de Amerikaanse ambassadeur in Libië door de straten van Benghazi werd gesleurd. Daar, in het Libië na Kadhafi, zag je dat er in het machtsvacuüm na de mislukte Arabische revoluties echt gevaarlijke dingen aan het broeden waren. Toeval of niet, maar op hetzelfde moment had je ook die rommelige video die in heel de Arabische wereld kwaad bloed zette: ‘The Innocence of Muslims’. De profeet Mohammed werd daarin als een bloeddorstige kinderverkrachter voorgesteld.
»Ik ben toen waanzinnig veel materiaal beginnen te verzamelen, het soort dingen waar je mijn salontafel onder ziet bezwijken: jihadistische traktaten, papers van onderzoeksinstellingen, propagandabladen. En toen ik het fenomeen van de Belgische strijders zag opduiken, ben ik die ook in het oog gaan houden en heb ik een database aangelegd.»
HUMO Syriëstrijders in het oog houden, hoe doe je dat?
Van Ostaeyen «Je volgt ze op de sociale media, vooral Facebook en Twitter. Je ziet welke berichten ze naar buiten sturen, welk nieuws ze zelf maken, aanslagen die ze opeisen, enzovoort.»
HUMO U opereerde ook onder een valse identiteit?
Van Ostaeyen «Wereldwijd hebben journalisten dat gedaan om informatie te verzamelen. Ik deed me voor als een Belgische strijder of ten minste een sympathisant. Ik postte zelf amper iets, zocht vooral ‘gelijkgezinden’ op, na een maand of vier had ik wereldwijd zo’n 1.400 contacten, allemaal jihadi’s; ik voerde ook veel privégesprekken met hen. Daar heb ik veel van geleerd: hoe dat weefsel van strijders en supporters precies in elkaar zit, hoe groot de solidariteit is. Dan heeft Facebook mijn account verwijderd. Ik heb er een tweede aangemaakt, maar daar is iets mee misgelopen, ik denk dat iemand onraad vermoed heeft. Intussen vond ik Facebook toch te arbeidsintensief, ik was er elke avond wel een uur of zes mee bezig. Ik heb dan besloten me op Twitter te focussen, dat voor de jihadi’s zelf ook het belangrijkste medium geworden was. Na alle video’s van onthoofdingen zijn er ook op Twitter suspension waves geweest: het kon gebeuren dat ik op één nacht wel zestig accounts die ik volgde, kwijtraakte.»
HUMO In het zog van de Parijse nachtmerrie zijn er nu oproepen richting sociale media om nog strenger op te treden.
Van Ostaeyen «Uiteindelijk vind ik de inspanning van bedrijven als Google, Facebook en Twitter om accounts te weren onzinnig. Ze duiken altijd terug op. En IS vindt altijd andere wegen om te communiceren. Zo hebben ze zich ook van het Russische Facebook bediend, VKontakte, en sinds een paar weken maken ze veel gebruik van Telegram Messenger. Kijk maar (haalt zijn iPhone boven): ik heb even niet gekeken en er zijn alweer 141 nieuwe berichten van IS.»
HUMO Retweet u zelf ook de gruwelbeelden van IS die u vindt?
Van Ostaeyen «Op dat punt ben ik geëvolueerd. Vroeger heb ik de resultaten van onthoofdingen wel getweet, dat doe ik niet meer. Er zijn grenzen. Ik sla alles wat ik zie nog wel op, ik heb altijd een paar usb-sticks op zak – ik zie dat als bewijsmateriaal.
»Onlangs is in het Libische Sirt nog iemand terechtgesteld op een ongelooflijk beestachtige manier: een man werd vastgebonden aan een auto, die hem met 80 kilometer per uur over het asfalt voortsleepte tot er van zijn lichaam bijna niks meer overschoot. Zóiets filmen die kerels, ze zetten dat online! Omdat ze weten dat ze door dat soort bewuste barbarij aandacht krijgen van de media. Als Fox beslist de gruwelvideo van de verbranding van de Jordaanse piloot Muadh al-Kasasbeh integraal op de website te zetten, dan gaat dat toch alle logica voorbij?»
HUMO U hebt op Twitter nu zelf haast 16.000 volgers. Wie kijkt zoal mee? Ook de staatsveiligheid?
Van Ostaeyen «Heel waarschijnlijk wel. Het Amerikaanse State Department volgt mijn account, veel federale en Vlaamse ministers doen dat, veel burgemeesters. Ik heb volgelingen overal ter wereld, ook sommige jihadi’s volgen mij heel openlijk. Vooral met Nederlandse strijders van Jabhat al-Nusra (een met IS concurrerende jihadorganisatie in Syrië, red.) heb ik relatief goede contacten. Een aantal IS-strijders met wie ik heel vertrouwelijke contacten had, is intussen ook gesneuveld.»
undefined
undefined
'Mijn Twitter-account wordt gevolgd door het Amerikaanse State Department, veel federale en Vlaamse ministers en veel burgemeesters. Ik heb volgelingen overal ter wereld, ook onder de jihadi's'
HUMO Wat is hun belang bij dat soort vertrouwelijke contacten?
Van Ostaeyen «Een objectieve weergave van wat er gebeurt. In plaats van altijd maar onzin in de krant te moeten lezen. Omdat ik Arabisch praat, is het voor mij makkelijker het kaf van het koren te scheiden, kan ik door de kortzichtigheid van onze media kijken. Het is onvoorstelbaar hoeveel zever er over IS verspreid is.»
HUMO Ziet u enig patroon in die ‘zever’?
Van Ostaeyen «Het komt er altijd weer op neer dat wij het narratief van IS gewoon niet snappen: wij begrijpen niet waarom de barbarij die zij tentoonspreiden aantrekkelijk kan zijn voor buitenlandse strijders, waarom ruim vijfhonderd Belgen daarbij betrokken zijn geraakt.»
HUMO Kunt u mij helpen het te begrijpen?
Van Ostaeyen «Daar zitten veel aspecten aan. Om te beginnen snappen wij niks van het martelaarschap. Vorige week nog was er een man uit Kortrijk die een zelfmoordaanslag pleegde. Even waren er reacties van rouw en verdriet op de sociale media, maar die werden meteen de kop ingedrukt. De dominante reactie was al snel: je moet niet rouwen, hij leeft nu voor altijd bij de Heer.
»Wat voor hen ook belangrijk is: het beleven van broederschap. En het sektarische element: voor sommigen heeft barbarij iets aantrekkelijks, die onthoofdingsvideo’s spreken hen aan. Dat hangt samen met de eschatologische visie van IS, het geloof in het nakende einde heeft een romantische aantrekkingskracht op jonge jihadi’s. Ze hebben een nauwkeurig uitgetekend stappenplan, dat teruggaat op een strategie van Al Qaeda, ontleend aan een boek van de jihadistische ideoloog Abu Bakr Naji: ‘Het beheer van de wreedheid’. Voor IS komt het erop aan angst en chaos te creëren, een anarchie die ze dan zelf vorm probeert te geven en probeert te controleren.»
HUMO U volgt ook het propagandamateriaal van IS, zoals het officiële IS-magazine Dabiq. Allicht valt daar niet zo veel te leren over hoe het er in het kalifaat echt aan toegaat?
Van Ostaeyen «Ik zou wel een vlieg willen zijn die in Raqqa kan rondvliegen – het is nu toch zo’n beetje als binnenkijken in de kampen van Noord-Korea. De meeste berichten die IS zelf naar buiten brengt, zijn ongelooflijk positief. De onthoofdingen, het vernietigen van kunstwerken, dat is maar een klein aspect van hun eigen berichtgeving. Ze benadrukken vooral hoe goed ze het doen in het dagelijkse leven: ze runnen hospitalen, rechtbanken, elektriciteitscentrales… Dingen die onze media niet interessant vinden: je zult niet gauw een journalist vinden die de tarweoogst in Mosoel een interessant item vindt.»
undefined
Gek met bijl
HUMO Uw database bevat zo’n 520 namen van strijders die op een bepaald moment in Syrië actief waren. Waarom loopt België voorop in het leveren van strijders?
Van Ostaeyen «Voor de eerste golf vertrekkers was het katalyserende effect van Sharia4Belgium het belangrijkst. Daarna volgden jongeren die onder sociale druk vertrokken zijn: vrienden en kennissen waren al vertrokken en riepen hen via de sociale media op: ‘Kom naar hier!’ En dan was er de oprichting van het kalifaat in juni 2014, die het internationaal jihadisme een enorme aantrekkingskracht gaf. Mensen vertrokken nu met de motivatie te leven en te sterven voor het kalifaat.»
HUMO De leden van Sharia4Belgium zijn streng gestraft – een bedoeld afschrikkingseffect, schrijft u. Maar dat heeft niet gewerkt?
Van Ostaeyen «Dat was natúúrlijk een showproces. De overheid wilde een signaal geven: wie vertrekt, moet weten wat hem te wachten staat. Maar dat zorgt voor nog meer onrust, precies wat IS wil – net zoals ook de militairen op de Meir, na de aanslag op Charlie Hebdo, koren op hun molen waren.»
HUMO Minister Jambon zei in volle zomer al dat de exodus van strijders naar Syrië ‘definitief gestopt’ was: zegt ook uw database dat?
Van Ostaeyen «Helemaal niet. Ik ben er echt niet van overtuigd dat het gestopt is: er zijn er altijd die onder de radar vertrekken, we weten niet dat ze weg zijn.»
HUMO Ze kunnen beter vertrekken dan hier te blijven, hebt u eens gezegd.
Van Ostaeyen «Al degenen die vertrekken, of ze zich nu aansluiten bij IS of bij de Koerdische peshmerga die IS bestrijden, voor mij zijn het allemaal ongewettigde buitenlandse strijders – laat dat duidelijk zijn. Wat ik bedoelde is dat het niet zonder gevaar is het paspoort af te nemen van mensen die al geradicaliseerd zijn. De kans dat ze lone wolves worden, zit er altijd in. Eén gek met een bijl kan een ramp veroorzaken.»
HUMO Kunnen we bij u terecht voor deradicaliseringstips?
Van Ostaeyen «Mensen die al geradicaliseerd zijn deradicaliseren? Begin er maar aan! Kijk maar naar Younes Delefortrie, die overal in de media zegt dat hij na zijn terugkeer eigenlijk nog een supporter is van IS.»
HUMO Wat vond u van zijn interview in ‘De afspraak’?
Van Ostaeyen «Hij heeft toch niks schokkends gezegd? De interviewer was misschien weinig kritisch, maar de reacties vond ik erg overdreven. Laat zo’n man zijn mening zeggen. De zelfcensuur van de VRT was een heel fout signaal.
»We moeten proberen te begrijpen waarom ze doen wat ze doen, en dan kun je proberen preventief op te treden, om te zorgen dat niet méér mensen radicaliseren. Niet alleen de strijders die terugkeren zijn een probleem, ook wie nooit vertrok, kan nog altijd worden gerekruteerd. Velen voelen zich als tweederangsburgers behandeld. Lees gewoon wat Fouad Belkacem (de voormalige woordvoerder van Sharia4Belgium, red.) daarover schrijft: hoe zij het hoofddoekenverbod, het verbod op halal slachten ervaren. Ik ben ervan overtuigd dat, om een tegenverhaal te bieden, mensen als Montasser AIDe’emeh en Abou Jahjah heel belangrijk zijn, mensen die zelf ooit een radicaal pad bewandeld hebben: zij begrijpen waar die diepgewortelde wraakgevoelens van de jihadi’s vandaan komen.»
HUMO Niet één op de drie strijders in uw database is geïdentificeerd. Dus: we weten helemaal niet goed wie er terugkeert?
Van Ostaeyen «Ik heb er zelf alleszins nauwelijks een zicht op. De overheid schat zo’n 120 strijders, in mijn database vind ik daar maar de helft van terug, dus ik mis veel. Veel strijders zullen we nooit kunnen identificeren. Het zijn niet allemaal tafelspringers zoals de heren van Sharia4Belgium, die zichzelf op Facebook feliciteerden als ze iemand hadden neergeknald. Van de allereerste Belg die een zelfmoordaanslag pleegde in Irak hebben we nog altijd alleen maar zijn bijnaam.»
undefined
'Er is héél duidelijk infiltratie van jihadi's in de vluchtelingenstroom. Niet zozeer van IS, maar van sjiitische strijders. Dat is heel zorgwekkend: stel dat zo'n kerels ook hier met sectair geweld beginnen'
HUMO Er is nu veel te doen over de mogelijke infiltratie door jihadi’s van de vluchtelingenstroom uit het Midden-Oosten. Hebt u er weet van?
Van Ostaeyen «Er is héél duidelijk infiltratie, maar niet zozeer van soennitische strijders van IS, maar van sjiitische strijders. Uit de volksmilities in Irak bijvoorbeeld, of Hezbollah-strijders. Je hebt mannen die op Facebook poseerden bovenop een lijk, en die twee maanden later in Düsseldorf woonden. Dat is heel zorgwekkend: stel dat die kerels ook hier met sectair geweld beginnen.»
HUMO Valt er wat tegen te doen?
Van Ostaeyen «Dat is bijna niet te managen. We hebben het hier niet over enkele duizenden Syriëstrijders die terugkeren, maar een stroom van honderdduizenden mensen. Als je dan weet dat de Belgische politie bijvoorbeeld voor het screenen van de sociale media, zoals ik doe, over één halve fulltime-equivalent beschikt, zoals minister Jambon me letterlijk gezegd heeft, dan weet je het wel. Ik geloof dat ik zelf meer doe dan zo’n halve arbeidskracht kan doen.»
De nieuwe kruistocht
HUMO Zullen we dan maar enige hoop putten uit de berichten aan het Syrische front? Sinjar is heroverd, het moreel van IS is laag, lees ik vandaag in de krant.
Van Ostaeyen «Dat zijn altijd van die interpretaties van de feiten. Hoe weten ze dat? Is IS het hen komen vertellen: ‘Ons moreel is laag’? Ik zie het de jihadi’s zelf op de sociale media niet zeggen, integendeel.»
HUMO Wat ik ook lees: dat in Syrië ‘the endgame’ is ingezet, nu de Russen er actief zijn en de Amerikanen een tandje bijsteken?
Van Ostaeyen «Dat geloof ik niet. Nu de Russen zich ook moeien, is het alleen gevaarlijker geworden. Misschien kunnen we hun leider Abu Bakr al-Baghdadi op een dag uitschakelen, of zelfs de bezette gebieden weer bevrijden. Maar wat dan? Ga je de boel platbombarderen, ook alle burgers uitschakelen? Het idee van de Islamitische Staat, dat gegroeid is uit het propageren van sectair geweld door Abu Musab al-Zarqawi in 2003-2004, en na een decennium tot een culminatie gekomen is in de oprichting van het kalifaat, zul je daarmee niet kapot krijgen.»
HUMO Het krijgshaftige antwoord, met méér bommen, van de Franse president Hollande zint u allicht niet? Politiek slim, maar strategisch absurd, reageerde de Franse islamkenner Claude Roy in de krant.
Van Ostaeyen «Ik zou niet eens weten waarom het politiek slim is, het is gewoon een emotionele reactie. En uiteindelijk zal die soep wel niet zo heet gegeten worden. Dat geluid dat we vooral oorlog moeten voeren, boots on the ground moeten hebben, zal wel weer afzwakken. Hoe meer bommen, hoe meer potentiële steun voor de jihadi’s.»
HUMO Om de diepte van de kloof aan te duiden, diept u aan het eind van uw boek weer ‘the clash of civilizations’ op van de Amerikaanse politicoloog Samuel Huntington.
Van Ostaeyen «Ook toen hij nog door iedereen verguisd werd, gaf ik Huntington gelijk: het gaat hier om een botsing van beschavingen, zeker vanuit het standpunt van de jihadi’s: zij zien de jarenlange kruistocht van het Westen tegen de islam als een nieuwe kruistocht, een poging van de westerse wereld om de islam te vernietigen. En daar koppelen ze hun eigen voorspelling aan: het Westen kan toch nooit winnen, want bij de moslims is de demografische groei veel groter en dus zal het huis van de islam zegevieren.»
HUMO Conclusie: de islam als het grote probleem?
Van Ostaeyen «Nee, dat is een andere discussie. Ik pleit niet voor een segregatiemodel, ik ben helemaal niet gewonnen voor een frontale aanval op de islam. Maar IS is wel een exponent van de islam, en geen randfenomeen meer. We hebben het hier niet over een clubje dat verborgen zit in de grotten van Tora Bora, of over de taliban die een paar Afghaanse stamgebieden controleren. We hebben het over een wereldwijd fenomeen, en je ziet dat het nog toeneemt.
»Onlangs was er – niet voor de eerste keer trouwens – het bericht dat Jihadi John, de Brit die zovelen onthoofd heeft, bij een drone-aanval zou zijn omgekomen. Dat werd gebracht alsof het wereldnieuws was, en dat zal voor ons wel zo zijn, omdat we er een symbool van hebben gemaakt, maar voor IS is het helemaal geen groot nieuws: die man is even vervangbaar als al die anderen. In het voorbije jaar zijn er misschien 10.000 IS-leden gedood, maar er zijn er evenveel weer bijgekomen. Het is een systeem van communicerende vaten: we zullen er nog lang mee geconfronteerd worden. Voor elke Jihadi John staat er een andere klaar.»
