Johan Heldenbergh & Jozefien Mombaerts: ‘Door Fien word ik niet té cynisch’

Toen ze trouwden, vroeg acteur Johan Heldenbergh (54) zijn vrouw, theatermaakster Jozefien Mombaerts (34), één ding: dat ze nooit meer zou overwegen zich van het leven te beroven. Nu speelt ze het omstreden theaterstuk ‘Een pleidooi voor zelfmoord’.

Het is de eerste echte zomerdag van het jaar, en niet alleen de zon, maar ook het leven lijkt Jozefien Mombaerts en Johan Heldenbergh toe te lachen. Sinds vorig jaar woont het echtpaar in een wat verouderde, maar eindeloos charmante huurvilla met zicht op de Schelde, vlak buiten Gent. Samen met hun anderhalf jaar oude zoontje Wolf – voor Mombaerts haar eerste kind, Heldenbergh heeft nog drie kinderen uit zijn relatie met Joke Devynck – genieten ze er van de stilte, die alleen nu en dan wordt verstoord door voorbijrazende wielertoeristen die elkaar luidkeels waarschuwen voor een obstakel op het jaagpad. ‘Paalke!’ imiteert Heldenbergh hen, breed glimlachend.

Ook professioneel breken er mooie tijden aan voor het koppel. De heropening van de cultuursector staat voor de deur, en zowel Heldenbergh als Mombaerts staat klaar om nieuw werk op de wereld los te laten. Hij heeft zijn eerste Vlaamse filmrol in bijna tien jaar beet in de familiekomedie ‘Mijn vader is een saucisse’. Zij stelt volgende week haar theatermonoloog voor. ‘Een pleidooi voor zelfmoord’ heet die, en daarmee is de zonnige sfeer die we hierboven schetsten meteen ook helemaal weg. De titel van de voorstelling is bewust confronterend, het onderwerp erg beladen: Mom­baerts, die de tekst zelf schreef, speelt een jonge vrouw die dood wil, en aan de toeschouwer probeert uit te leggen waarom.

– Een voorstelling over de dood maken, uitgerekend op het moment dat je je eerste kind op de wereld zet. Gekke timing.

FIEN MOMBAERTS «Ja, en nu Wolf er is, zou ik die voorstelling waarschijnlijk ook niet meer kunnen schrijven. Maar ik wilde al heel lang een voorstelling maken rond zelfdoding. En toen ik zwanger werd, was dat een trigger.

»Kijk, ik vind zeggenschap over je eigen leven superbelangrijk, en vind het heel raar dat er zo’n taboesfeer rond dat thema hangt. Voor mij mag iedereen over zijn eigen leven beschikken, punt. Niemand anders heeft daar iets mee te maken. Ik heb van mezelf dan ook altijd de toestemming gekregen om mezelf te doden. Maar toen werd ik zwanger, en vroeg ik me plots af: ga ik mezelf die toestemming nog geven als ik een kind op de wereld zet? En zo nee, waar ligt dan de grens? Wanneer heb je die toestemming wel, en wanneer niet? In welke mate ben je dan toch verantwoordelijk voor je omgeving? Het was voor mij heel confronterend dat het één plots het ander uitsloot.»

JOHAN HELDENBERGH «Omdat je al vanaf je zevende met die doodsgedachte bezig bent.»

– Dat is erg jong. Hoe is die gedachte ontstaan?

MOMBAERTS «Doordat ik de hele tijd zag hoe weerbaar iedereen om me heen was, terwijl ik dat zelf totaal niet was. Ik was een bang kind, en had het gevoel dat ik niet kon wat andere mensen wel konden. Daarom creëerde ik een eigen wereld voor mezelf; ik vluchtte weg in mijn fantasie. En soms had ik dan ook de wens om er niet te zijn.

«Dat idee is naarmate ik ouder werd altijd blijven terugkomen, in fases. En als je pubert, probeer je daar soms ook over in gesprek te gaan. Maar daar werd dan zo raar op gereageerd, dat ik altijd heel hard schrok. Mensen wisten er geen blijf mee, en ik kreeg het gevoel dat zoiets gewoon niet gezegd mocht worden. Terwijl, als er wel de mogelijkheid tot dialoog was geweest, zou het idee misschien al lang niet meer spelen bij mij.

«Maar mensen worden doodsbang als het over zelfmoord gaat, ze hebben geen idee hoe ze moeten reageren, en lopen er liever van weg. En als ze dat niet doen, denken ze altijd heel oplossingsgericht: ze proberen je ervan te overtuigen dat er toch wel geluk is in het leven, en raden je aan om te mediteren, of wat tijd voor jezelf te nemen... Terwijl, als je zo diep in een emotie zit, moet je die emotie gewoon even kunnen beleven. Je hebt geen raad nodig, maar aanwezigheid en zorg.»

– Als je tijd en ruimte krijgt om suïcidale gedachten uit te spreken, wordt de nood om tot de daad over te gaan minder hoog?

MOMBAERTS «Zéker. Je moet de ruimte krijgen om dingen te voelen, te overdenken, in dialoog te gaan... Een ademruimte die er niet is in onze maatschappij. Op heel veel vlakken trouwens: er zijn zoveel onderwerpen waarop taboes rusten. En er heerst nu ook zo’n enorme politieke correctheid... Je kunt je mond niet meer opendoen zonder in een controverse te belanden. Mijn voorstelling wil daar tegenin gaan, het is een pleidooi om alles bespreekbaar te maken.»

HELDENBERGH «Toen ik Wolfke daarstraks bij de crèche ging afzetten, hoorde ik op de radio dat experts nu vinden dat er beter geen drugspreventie meer zou worden gegeven op school, omdat het de leerlingen nieuwsgierig zou maken naar drugs... Maar de boodschap van Fien is juist dat je het probleem groter maakt door dingen niet te bespreken.»

– Hebben die experts dan geen gegronde redenen om voorzichtig te zijn met communicatie? Vooral als het over zo’n gevoelig onderwerp als zelfdoding gaat?

MOMBAERTS «Er bestaan inderdaad wetenschappelijke studies die aantonen dat het voor suïcidale mensen een trigger kan zijn als er over zelfdoding gepraat wordt. En dat geloof ik ook. Maar volgens mij – en dat is ook maar de mening van een klein Belgje zonder wetenschappelijke achtergrond – komt dat juist omdat het onderwerp zo weinig aan bod komt. Als het genormaliseerd zou zijn om er open over te praten, zouden veel mensen zich minder eenzaam en meer verbonden voelen, en zouden er misschien minder zelfdodingen gebeuren.

«Mijn voorstelling is ook een uiting van respect naar de mensen die we op die manier verloren zijn. Want zij hebben ons ook iets te vertellen. Als ze zouden mogen uitleggen waarom ze uit het leven zijn gestapt, zouden ze de pijnpunten van de maatschappij kunnen blootleggen.»

– Ik verloor vorig jaar een vriend aan zelfdoding, en daardoor riep uw voorstelling bij mij toch een bepaalde weerstand op. Het voelde alsof u in de monoloog aangeeft dat het oké is om je van het leven te beroven, terwijl ik door die beslissing van mijn vriend wel met een groot verdriet ben achtergebleven.

MOMBAERTS «Dat begrijp ik. Maar ik heb met heel veel mensen gesproken die achterblijven na een zelfdoding, en daaruit heb ik geleerd dat de pijn veel draaglijker wordt als je begrijpt waarom die persoon het gedaan heeft. Als je een soort liefde of respect kunt hebben voor die beslissing, kun je het makkelijker een plaats geven. Dus in die zin is mijn voorstelling inderdaad een uitnodiging om begrip op te brengen voor mensen die zichzelf van het leven hebben beroofd. Maar ik snap het ook helemaal dat veel mensen me zeggen: ‘Ik kom niet kijken, ik ben daar te bang voor’. Dan ga ik hen niet overtuigen om toch te komen. Als je niet met deze thematiek geconfronteerd wilt worden, vind ik dat ook legitiem.

»Anderzijds: ik heb ook een heel mooi gesprek gehad met een vader van een 22-jarige vrouw die twee jaar geleden zelfmoord heeft gepleegd. Hij was naar een try-out komen kijken samen met mensen van Suïcidepreventie. Die vonden dat er veel zaken in de voorstelling zaten die te triggerend waren of te ver gingen. Maar die vader ging heel mooi met hen in discussie. ‘Hoezo?’, zei hij. ‘Mijn dochter zou het juist heel goed gevonden hebben dat dat zinnetje erin zat.’»

Johan Heldenbergh heeft tot op dit punt vooral geïnteresseerd zitten luisteren naar zijn vrouw, lurkend aan een sigaret. Maar nu mengt hij zich in het gesprek. ‘Weet je, dit is ook mijn onderwerp. Alle theaterstukken die ik geschreven heb, gaan over zelfmoord: ‘The Broken Circle Breakdown’, 'Massis’, ‘Giovanni’... Telkens komt dat thema op een of andere manier terug.’

Daar zit zijn familiegeschiedenis voor iets tussen, zegt hij. ‘Toen ik jong was, heeft mijn moeder een aantal keer geprobeerd om zich van het leven te beroven. In zekere zin ben ik dus ook een achterblijver, want na twee, drie pogingen sluit je je emotioneel af. Gewoon uit zelfbescherming. Ik heb mijn moeder altijd graag gezien, maar in mijn hoofd ben ik eigenlijk wel op mijn vijftiende al van thuis weggegaan.’

– Hoe is het dan voor u om getrouwd te zijn met iemand die al haar hele leven met het idee van zelfdoding flirt?

HELDENBERGH «Toen ik Fien ten huwelijk vroeg, heb ik haar gezegd: ‘Je mag dan wel niet meer...’ En ze heeft dan gezegd dat ze het beloofde. Maar eigenlijk is het idee pas echt verdwenen toen Wolfje kwam. Je belooft zoveel als je trouwt.» (lacht)

MOMBAERTS «Jij had beloofd om te stoppen met roken, en je rookt ook nog steeds.» (lacht)

– Is dat ook geen trage vorm van zelfdoding?

HELDENBERGH (hoest) «Da’s waar. Maar ik ben vooral zelfdestructief, en dat is Fien helemaal niet. Dat is echt een groot verschil tussen ons. Als ik in de put zit, steek ik me vol met suikers, rook ik heel veel, en slaap ik heel weinig.»

MOMBAERTS «En ook in je gedachten ben je zelfdestructief, hè? Johan kan zichzelf goed naar beneden halen. Hij voelt zich soms compleet waardeloos. Op zulke momenten wil je echt niet in zijn hoofd zitten.»

– Hebt u ooit overwogen om een einde aan uw leven te maken, Johan?

HELDENBERGH «Ik heb dat heel erg overwogen, ja. Ik heb zeven jaar redelijk diep gezeten, en een tijd lang zag ik het als de enige mogelijkheid. Maar ik had al drie kinderen, en dankzij het voorbeeld van mijn moeder wist ik heel goed wat het bij een kind teweegbrengt als je als ouder alleen nog maar die optie overweegt. Dus als mijn moeder nooit een poging had ondernomen, dan was ik er niet meer geweest.»

MOMBAERTS «Of misschien had je dan ook nooit de noodzaak gevoeld om het te doen? Het is wetenschappelijk bewezen dat kinderen van ouders die voor zelfdoding hebben gekozen, veel meer kans maken om ook zelf een poging te ondernemen.»

HELDENBERGH «Ja, het feit dat ik met zo’n jeugd ben opgezadeld, heeft wel littekens nagelaten... Maar intussen ben ik er wel uit dat ik gewoon moet voortdoen.»

– Jozefien, zijn uw suïcidale gedachten ooit concreet geworden?

MOMBAERTS «Ik denk het wel. Maar achteraf kun je je afvragen: hoe dichtbij was dat dan eigenlijk? Want uiteindelijk heeft mijn overlevingsinstinct het toch altijd gehaald. Dat vond ik wel indrukwekkend om te ervaren.»

HELDENBERGH «De laatste stap is immens groot. Dat weet ik uit ondervinding – dat was lang voordat ik kinderen had, voor alle duidelijkheid.»

MOMBAERTS «Maar er zijn wel heel veel mensen die die laatste stap blijkbaar tóch zetten. In Vlaanderen overleden in 2017 – recentere cijfers zijn er niet – 1.051 mensen door suïcide. Bijna drie per dag dus. Dat is enorm. En ik wil niet weten wat corona met die cijfers heeft gedaan...»

Corona. We zijn al bijna een uur ver in ons gesprek wanneer het c-woord voor de eerste keer valt. Een wonder eigenlijk, als je weet hoezeer de professionele plannen van Mombaerts en Heldenbergh het afgelopen jaar door het virus doorkruist werden. ‘Een pleidooi voor zelfmoord’ zou oorspronkelijk op 30 oktober 2020 in première gaan, maar werd op het laatste nippertje geschrapt toen de tweede lockdown in ons land inging. ‘Ik was supertriestig,’ vertelt Mombaerts, ‘want juist in die periode was het nuttig geweest om met mensen in verbinding te gaan.’

Heldenbergh zag dan weer drie mooie filmrollen in rook opgaan, én zijn bedrijfje failliet gaan: ‘Net toen ik door covid al geruime tijd niets verdiende, kwam de fiscus langs voor 2018 en 2019 samen. Maar ik kom er wel door. Ik heb het geluk dat een goede opdracht in Frankrijk in korte tijd veel kan goedmaken.’

– Zijn jullie boos geweest over de manier waarop de pandemie is aangepakt?

HELDENBERGH «Ik vind het enorm frustrerend dat ik zo lang niet heb kunnen werken, maar anderzijds: ik draag solidariteit ook heel hoog in het vaandel. Wat hadden we anders moeten doen? Mensen met een zwakkere gezondheid gewoon laten sterven aan corona? Ik ga me dus ook laten vaccineren zodra het kan. Op dat vlak ben ik een rationalist.

»Waar ik wel heel boos van word, is dat sommigen vinden dat mensen die al gevaccineerd zijn, meteen weer alles moeten mogen. (windt zich op) Dan denk ik: mijn kinderen zijn godverdomme zo lang solidair geweest met jullie, maar jullie kunnen nu niet nog even solidair zijn met hen?! Daar kan ik niet mee om.»

MOMBAERTS «Ik vind dat het woord ‘solidariteit’ wel vaak misbruikt is in de hele campagne. De maatregelen hebben de kloof tussen arm en rijk alleen maar meer vergroot. Denk maar aan die regel waarvan even sprake was, dat grote tuinfeesten enkel met een cateraar zouden mogen...»

HELDENBERGH «Ik heb me vooral zotgepeisd over waarom er geen mondiaal antwoord op dit mondiale probleem is gekomen. Waarom zijn al die leiders niet bij elkaar gekomen om tijdelijk een ander soort wereldeconomie op te zetten, zodat de meest kwetsbare mensen niet uit de boot zouden vallen?

»Maar nee, het bleef gewoon elke staat voor zich. Waardoor sommige landen nu voor 80 procent gevaccineerd zijn, terwijl er in Rwanda of zo nog geen enkele spuit gezet is. Ik snap dat niet. Aan het begin van de pandemie werd er gezegd: ‘Never waste a good crisis’. Maar dat hebben we wel gedaan, denk ik.»

MOMBAERTS «Maar wacht hè, er is nog tijd! Johan is gewoon heel heftig met politiek begaan. Hij leest de krant en begint te huilen, krijgt buikpijn en kan drie nachten niet slapen. Ik heb ook vaak die gevoelens bij het nieuws, maar ik kan daar mijn kwaadheid niet altijd aan geven. Want anders zou ik een heel cynisch en gefrustreerd persoon worden.»

– Vindt u Johan een cynisch en gefrustreerd persoon?

MOMBAERTS «Soms wel, ja... Maar misschien is dat gewoon de leeftijd, en ben ik dat tegen mijn vijftigste ook?» (lacht)

HELDENBERGH «Ik probeer dat cynisme wel tegen te gaan door naïef te blijven. Zoals die mondiale aanpak waar ik het daarnet over had: misschien is dat naïef, maar ik moet daarin blijven geloven, anders word ik echt een grumpy old man.»

MOMBAERTS «Maar ben je die naïviteit niet al een beetje kwijt? Soms ben je toch voornamelijk boos? En dan post je van die Facebook-meningen...»

HELDENBERGH «Dat doe ik al lang niet meer!»

MOMBAERTS «Hè? Onlangs was je nog aan het afgeven op het Songfestival!»

HELDENBERGH «Ik verwonderde me gewoon over het feit dat de helft van mijn vrienden op Facebook iets over het Songfestival had gepost. Terwijl ik daar al twintig jaar niet meer naar kan kijken zonder mijn tv kapot te smijten. Die post was gewoon een grapje.»

MOMBAERTS «Maar toch, ik ben ervan overtuigd dat het niet helpt om al die frustratie de wereld in te sturen, al is het maar via Facebook.»

– Is het confronterend om uzelf elke dag door de ogen van een twintig jaar jongere vrouw te zien, Johan?

HELDENBERGH «Natuurlijk is dat confronterend. Maar het is ook heel nuttig. Fien houdt mij op zovele manieren jonger dan ik ben. Ze zorgt ervoor dat ik niet helemaal afglijd op die glijbaan richting cynisme.»

MOMBAERTS «En voor mij is het ook een cadeau om samen te zijn met iemand die al zoveel heeft meegemaakt. Ook relationeel, waardoor hij heel verdraagzaam is. En dus niet rap zal weglopen. (lacht) Ik heb best wel wat verlatingsangst, maar bij Johan heb ik daar minder last van. Waardoor ik me veel meer kan openstellen.»

Er volgt nog een uitgebreide discussie over het verschil tussen cynisme en humor, maar dan komt het gesprek weer uit bij de naïviteit die Heldenbergh zo dierbaar is. Die staat namelijk ook centraal in ‘Mijn vader is een saucisse’ – de titel alleen al tovert een onnozele glimlach op je gezicht.

In deze debuutfilm van Anouk Fortunier speelt Heldenbergh een grijze bankbediende die plots het licht ziet wanneer zijn rekenmachine ontploft. Van dan af aan gaat hij eindelijk zijn jeugddroom najagen: acteur worden. ‘Mijn vader is een saucisse’ is een vlotte jeugdkomedie, waar toch ook een zekere wijsheid in zit: wie niet bang is om zich onsterfelijk belachelijk te maken, heeft alles te winnen.

HELDENBERGH «De naïviteit van dat verhaal sprak me inderdaad aan. En ook de humor ervan. Mensen kennen mij vooral als die acteur met zijn zware, triestige verhalen, en ik wilde eens een wat lichtere kant van mezelf tonen.»

– Sinds de Oscarnominatie voor ‘The Broken Circle Breakdown’ de deuren naar een internationale carrière opende, hebt u vrijwel uitsluitend in het buitenland geacteerd. ‘Mijn vader is een saucisse’ is uw eerste Vlaamse filmhoofdrol in bijna tien jaar.

HELDENBERGH «Ja, het was nochtans geen bewuste keuze om zo lang uit Vlaanderen weg te blijven. Ik werd hier gewoon niet gevraagd.»

– Vreemd.

HELDENBERGH «Dat vond ik ook. Ik weet niet hoe het komt. Wat ik bijvoorbeeld wel weet, is dat ‘The Broken Circle Breakdown’ op de Ensors alle prijzen heeft gewonnen, behalve Beste Acteur en Beste Scenario – uitgerekend de twee categorieën waarmee ik iets te maken heb.

»Ik vind dat megaonbelangrijk, en tegelijk heeft het toch ook pijn gedaan. Dus dan heb je het ook wel even gehad met Vlaanderen. Ik was heel blij dat ik toen in Frankrijk kon gaan werken. Al blijf ik daar toch eerder het gevoel hebben dat ik gewoon meedraai, en elke dag naar de fabriek ga. Ik voel me veel meer betrokken bij de Vlaamse filmindustrie.

»Ook al heb ik eigenlijk niet eens veel film gedaan in eigen land, ik heb bijna alleen met Felix van Groeningen gewerkt. Maar bij elke film die we maken, hoop ik echt dat hij goed is.

»De bedoeling is dat we uiteindelijk de Vlaamse filmindustrie op hetzelfde niveau als dat van Denemarken zullen krijgen. Ik ben daar echt heel geëngageerd in (lacht).»

– Later dit jaar komt ‘Quo vadis, Aida?’ uit, een Bosnische film over de val van Srebrenica. Meteen de tweede Oscargenomineerde film op uw cv. Doet dat u iets?

HELDENBERGH «Dat streelt mijn ego een beetje, maar wat ik daar vooral uit heb geleerd, is dat ik op mijn intuïtie mag vertrouwen. Toen we destijds The Broken Circle Breakdown aan het draaien waren, heb ik na een week tegen Felix gezegd: ‘Wij gaan een Oscarnominatie krijgen’. Wel, in Bosnië had ik dat gevoel opnieuw. Maar het is natuurlijk ook een loterij, je moet een beetje chance hebben.»

MOMBAERTS «Na twee uur over het karakter en de bekommernissen van de ouders te hebben gepraat, wil ik tenslotte nog weten wat voor kind Wolf is. «Een ongelooflijk vrolijk kind. En daar ben ik heel blij mee, want Johan en ik zijn allebei nogal melancholisch. Wolf is net als ik heel knuffelig, maar voor de rest zie ik echt niet veel van mezelf in hem. En dat vind ik super, omdat ik zo’n bang kind was.»

– Uw voorstelling is vooral een pleidooi voor open communicatie. Voeden jullie Wolf zonder taboes op?

MOMBAERTS «Dat gaan we zeker proberen. Johan heeft dat met zijn andere kinderen ook gedaan.»

HELDENBERGH «Opvoeden is voor mij: samen een toren beklimmen. Kinderen leven in Disneyland, de wereld is voor hen perfect. Maar hoe ouder ze worden, hoe meer ze ook beseffen dat de wereld een vat vol problemen is, en heel erg bedreigend kan zijn.

»Je moet je kinderen dus aan de hand nemen, die toren op. En telkens, vanaf het niveau waar ze op dat moment zijn, laten zien hoe de wereld eruitziet. Want als ze blindelings naar boven lopen, en dan op hun vijftiende plots van helemaal boven de wereld voor het eerst zien zoals hij is... Dan is de schok te groot.

»Je moet dus de hele tijd communiceren met je kind, voortdurend de mooie en de lelijke dingen aanwijzen.»

‘Een pleidooi voor zelfmoord’, van 10 tot en met 13 juni in Gent. Alle info: kopergietery.be

‘Mijn vader is een saucisse’, op 23 juni in de ­bioscoop.

Wie met vragen zit over zelfdoding, kan terecht op de Zelfmoordlijn op het nummer 1813.

(DM)