Jonge boeren happen naar adem door stikstofakkoord: ‘Ik weet niet of de overheid beseft wat ze doet met de toekomst van een hele generatie jonge boeren’

Duizenden boeren trekken opnieuw naar Brussel om te protesteren tegen het stikstofakkoord. De vele, schijnbaar oneindige onderhandelingen bezorgen boeren al meer dan een jaar kopzorgen. Maar hoe ziet de nieuwe generatie haar toekomst? ‘Je kunt toch niet ineens een heel bedrijf kapotmaken waar mensen met hart en ziel in werken, vaak al generaties na elkaar? Dat is broodroof.’

Afgelopen zomer rondden weer een paar honderd jongeren hun middelbare of hogere landbouwstudie af, klaar voor een carrière in een sector die sinds 23 februari 2022 op zijn grondvesten davert. Die dag besliste de Vlaamse regering dat de 41 grootste vervuilers moeten sluiten, dat alle landbouwers hun uitstoot binnen de drie jaar moeten beperken en dat de veestapel drastisch moet inkrimpen.

GITTE VAN DESSEL

‘Wij hebben geen plan B’

Gitte Van Dessel runt samen met haar vader een melkveebedrijf in Lier met zo’n zeshonderd koeien. Na zeven jaar aan de landbouwschool in Geel wordt ze klaargestoomd om op termijn het familiebedrijf over te nemen.

GITTE VAN DESSEL «Mijn broer is niet geïnteresseerd, hij is ambulancier en elektricien. Maar bij mij is de liefde voor de stiel er al van kleins af. Elke dag met de dieren werken, de hele cyclus van klein kalfje tot volwassen koe mogen meemaken, voor mij is dat een onuitputtelijke bron van plezier. Ik heb er nooit aan getwijfeld om zelf te gaan boeren.»

HUMO Ook niet sinds het stikstofakkoord?

VAN DESSEL «Nee, dat stopt de passie niet. Maar er is natuurlijk wel veel onzekerheid. We weten niet of we zullen moeten inkrimpen, of op termijn zelfs stoppen.

»Twee jaar geleden hebben we probleemloos een vergunning gekregen voor een grotere stal. Die is niet alleen makkelijker om in te werken, maar biedt ook meer ruimte en comfort aan de dieren. Dankzij die investering is onze stikstofuitstoot met 10 procent gereduceerd, waardoor we netjes aan de normen voldeden. Ook het ammoniakgehalte in de stal is verminderd, omdat we twee robotjes met sproeiers hebben die de roosters op de vloer schoonhouden. We dachten dus dat we met alles in orde waren, tot we plots een brief van de overheid kregen waarin stond dat we toch te veel stikstof uitstoten. Blijkbaar ligt ons bedrijf volgens de nieuwe normen te dicht bij een bos. We weten niet wat dat concreet voor ons betekent, maar we hebben wel bezwaren ingediend.»

HUMO Je bent het niet eens met de strenge normen?

VAN DESSEL «Ik zeg niet dat er niets aan de stikstofuitstoot gedaan moet worden, maar de manier waarop dat gebeurt, voelt erg oneerlijk. Je kunt toch niet ineens een heel bedrijf kapotmaken waar mensen met hart en ziel in werken, vaak al generaties na elkaar? Dat is broodroof.

»Ik begrijp ook niet waarom het allemaal zo bruusk moet. Sommige boeren moeten over drie jaar al stoppen, terwijl de overheid hun enkele jaren geleden nog vlotjes uitbreidingsvergunningen gaf. Als je de veestapel wilt afbouwen, kan dat toch ook in stappen? Geef de boeren op z’n minst de kans om zich aan te passen.

»Soms is het advies van de overheid ook erg tegenstrijdig. Onze koeien gaan bijvoorbeeld elke nacht naar de weide. Dat brengt heel wat extra arbeid met zich mee – elke ochtend zeshonderd koeien weer naar binnen halen is een heel karwei – maar je ziet dat het ze gelukkig maakt. Ze springen ’s avonds echt de weide op, het is fantastisch om te zien. Met de huidige normen zouden we onze dieren de hele dag binnen moeten houden. Buiten stoten ze immers rechtstreeks in de natuur stikstof uit, terwijl het in de stal gedeeltelijk wordt opgevangen. Dat is toch de wereld op z’n kop?»

HUMO Jullie hebben een groot bedrijf met veel koeien, terwijl de overheid juist inzet op kleinschalige landbouw.

VAN DESSEL «Dat is een mooie gedachte, maar het moet wel leefbaar zijn. Een kleine boerderij is met de huidige normen en de stijgende kosten amper nog rendabel. Boeren met maar vijftig tot honderd koeien zitten nu in de problemen, want uitbreiden mag niet meer. Wij hebben juist geluk dat we zeshonderd koeien hebben en veel produceren, daarom staan we vrij sterk.»

HUMO Zien andere jonge boeren de stiel nog wel zitten?

VAN DESSEL «Heel wat jongeren die ik ken van de landbouwschool, hebben afgehaakt. De onzekerheid is te groot, niemand weet waar het zal eindigen. De toekomst is één groot vraagteken, veel jonge boeren staan ’s ochtends op en weten niet meer waarvoor ze het nog doen.

»Ik weet niet of de overheid beseft wat ze doet met de toekomst van een hele generatie jonge boeren. De meesten van ons hebben geen plan B. We hebben aan de landbouwschool gestudeerd met maar één doel: onze eigen boerderij runnen. Daar hebben we ook veel voor opgeofferd. De koeien moeten twee tot drie keer per dag gemolken worden, veel vrije tijd heb je dan niet. Als er een kalfje wordt geboren terwijl je op een feestje bent, tja, dan ga je naar huis. Je lééft er echt voor.

»Soms denk ik dat men eens alle producten van de boeren uit de rekken zou moeten halen. Dan pas zouden mensen beseffen wat wij allemaal doen. De afstand tussen wat ze in hun winkelkar leggen en het werk dat wij op onze velden verrichten, is voor velen te groot geworden. Mensen vergeten dat hun barbecue in het weekend enkel mogelijk is dankzij onze arbeid.»

PHILLE RENDERS

‘Wat met de industrie?’

Phille Renders werkt twee dagen per week mee op het melkveebedrijf van zijn ouders in Rijkevorsel. Na de technische landbouwschool in Hoogstraten heeft hij een extra cursus melkveehouderij in Nederland gevolgd. Hij wil graag zijn vader opvolgen, als vierde generatie in het bedrijf.

PHILLE RENDERS «Niets is heerlijker dan boeren. Opstaan om vijf uur, de frisse buitenlucht intrekken en weten dat je de rest van de dag indeelt zoals je zelf wilt. Melkkoeien zijn ook fantastische dieren om mee te werken, je krijgt er zoveel liefde van terug. Voor mij is boer zijn echt het mooiste beroep ter wereld. Behalve wanneer ik aan de computer moet zitten voor administratie, dat is wat minder plezant (lacht).»

HUMO Je bent van plan om het familiebedrijf over te nemen.

RENDERS «Al op de basisschool wist ik dat ik boer zou worden, ik heb nooit iets anders gewild. Door het stikstofakkoord staat die droom helaas op losse schroeven. De drive is allesbehalve weg, maar de strengere normen maken het wel moeilijk. Door de onzekere situatie werk ik nog niet voltijds in het bedrijf en dat frustreert me. Ik werk nu drie dagen per week buitenshuis en dat voelt als aanmodderen, omdat ik zo niets voor mezelf kan opbouwen.

»Als jonge boer moet je zware investeringen aangaan, die je dikwijls nog twintig jaar afbetaalt. Als ik moet wachten tot 2030, wanneer de overheid wat meer zekerheid belooft, zal ik pas na mijn 48ste wat financiële ademruimte krijgen. Dat is niet ideaal, maar wat is het alternatief? Stoppen met boeren? Elke andere job zou ik met tegenzin doen, mijn hele leven lang.»

HUMO Het stikstofakkoord heeft dus nu al een grote impact op je leven?

RENDERS «Ik lig er soms wakker van. Het akkoord van 23 februari – ik zal de datum nooit vergeten – was een ijskoude douche voor ons. We hebben het er vaak over aan de keukentafel, de onzekerheid beheerst ons hele gezin.

»Onze boerderij heeft een vrij lage impactscore, maar we moeten wel voldoen aan de algemene maatregelen die alle landbouwbedrijven moeten nemen. Tegen 2026 moeten we minstens 15 procent van onze stikstofuitstoot reduceren, maar dat is niet zo evident. Onze open stallen maken het heel moeilijk om de stikstof op te vangen en bij te houden. Ik vrees dat we de normen enkel halen met minder dieren, en dus ook minder inkomsten.

»(Zucht) We wonen hier met drie generaties samen op de boerderij. Vooral mijn grootvader heeft hartzeer. Die man heeft decennialang keihard gewerkt om iets op te bouwen, hij heeft bij wijze van spreken elke steen hier met de hand gelegd. En nu komen ze beweren dat wij slecht zijn voor de natuur. De oudere generatie begrijpt er niets van, maar eerlijk gezegd: wij ook niet. Ik ben het er totaal niet mee eens.»

HUMO Het is toch bewezen dat een teveel aan stikstof schadelijk is voor de natuur?

RENDERS «Ja, maar welke natuur? Door stikstof gaan brandnetels en distels juist veel harder groeien. Natuurverenigingen vinden dat nu een probleem omdat ze andere planten overwoekeren en de biodiversiteit achteruitgaat. Dat kan wel zo zijn, maar je mag niet elk gebied over dezelfde kam scheren. Het natuurgebied in onze buurt staat ook vol distels en brandnetels, maar volgens het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek komt dat vooral door een teveel aan populieren: die laten hun blad te snel los en hebben amper ondergroei. Als je daar dus andere bomen zet, is het probleem opgelost.

»Onze sector moet zeker inspanningen leveren, maar we moeten ook kritisch naar de natuur durven te kijken. Ik stoor me eraan hoe makkelijk de landbouw met de vinger wordt gewezen. Wij willen onze uitstoot echt wel inperken, maar tegelijkertijd wil ik ook een bedrijf kunnen uitbouwen.»

HUMO De klimaatopwarming tegengaan is ook in jullie belang.

RENDERS «Natuurlijk. De recente zomerhitte betekent voor ons meer werk, meer kosten en een hoger risico op een mislukte oogst of zieke dieren. Maar het is zoals met de klimaatverandering: iedereen zal moeten helpen om het stikstofprobleem op te lossen. Waarom blijft de industrie buiten schot? Wij mogen nog maximaal 0,025 procent extra stikstof uitstoten, terwijl de norm voor de industrie op 1 procent ligt. Daar kan ik met mijn gezond boerenverstand niet bij. Bij ons is de uitstoot tenminste natuurlijk, want die koeien staan hier al miljoenen jaren.

»Het probleem ligt ook niet per se in Vlaanderen, kijk maar naar de uitstoot van de landbouw in Polen of Roemenië. Wij kunnen hier wel alles sluiten, maar daar zullen we het klimaatprobleem niet mee oplossen. Het is een globaal probleem. Moeten onze bedrijven daarvoor kapot?»

HUMO Voel je je als boer nog gerespecteerd in de maatschappij?

RENDERS «Door de overheid niet, maar van burgers krijgen we wel veel steun. Er is maar een kleine groep die ons weg wil en heel luid roept. Sommigen vinden dat we terug moeten naar hoe het zestig jaar geleden was. (Laconiek) We zijn intussen met acht miljard mensen op aarde, maar blijkbaar moeten die niet gevoed worden.»

KLAARTJE VAN MULDERS

‘Extreem strenge normen’

Klaartje Van Mulders heeft net haar studie agro- en biotechnologie aan de Hogeschool Gent afgerond, met landbouw als afstudeerrichting. Ze heeft haar eerste job te pakken, bij een adviesbureau en kenniscentrum voor landbouwers.

KLAARTJE VAN MULDERS «Mijn vader is loonwerker in de landbouw, zelf hebben we geen boerderij of dieren. Ik kom wel al van kleins af in aanraking met de sector en ben altijd geïnteresseerd geweest in landbouwmechanisatie. Tijdens mijn studie heb ik erover nagedacht om zelf een boerderij op te starten, maar dat idee heb ik laten varen. Door de strenge regelgeving is dat simpelweg niet meer haalbaar. Je hebt enorm veel kapitaal nodig om een bedrijf uit de grond te stampen dat aan alle normen voldoet, áls je er al een vergunning voor zou krijgen. De enige optie voor jongeren is een bestaand bedrijf overnemen, maar de meesten zien daar weinig toekomst in.»

HUMO En dat terwijl de sector met een groot tekort aan jongeren kampt.

VAN MULDERS «Absoluut. Het is doodjammer, want die kleine groep jonge boeren wil er wel voluit voor gaan, ze krijgen alleen de kans niet. Veel leeftijdsgenoten liggen wakker van het stikstofakkoord, boven op de stijgende levensduurte kan dat de doodsteek zijn voor hun toekomst. Hele families voelen de impact ervan, in een sector waarin bedrijven nog vaak van generatie op generatie overgaan. Ik vrees voor de mentale gezondheid van veel boeren als deze situatie nog lang aansleept.»

HUMO Heb je ook getwijfeld over je landbouwstudie?

VAN MULDERS «Het stikstofdebat is pas de laatste twee jaar van mijn studie opgelaaid, maar het maakte me wel ongerust. Al geloof ik niet dat de hele landbouwsector ineens zal verdwijnen, daar is hij te belangrijk voor. Het zou al helpen als boeren een correcte prijs krijgen voor hun producten. De consument klaagt soms over de veestapel omdat we zoveel exporteren, maar koopt ondertussen wel steevast goedkoop buitenlands vlees in de supermarkt. Tja, zo houd je die export natuurlijk in stand. Mensen zijn de voeling kwijt met de oorsprong van hun eten. Als je aan kinderen vraagt waar melk vandaan komt, zeggen ze steeds vaker ‘uit de melkfabriek’ (lacht).»

HUMO Maar lijken megastallen ook niet een beetje op een melkfabriek?

VAN MULDERS «Veel dieren in een stal betekent niet automatisch dat ze slecht worden behandeld. In ons land gelden extreem strenge normen voor dierenwelzijn. Soms circuleren er beelden van mishandeling op buitenlandse boerderijen, waardoor men denkt dat het hier ook zo gaat. Maar dat geloof ik echt niet.»

HUMO Heb je begrip voor de strenge stikstofnormen?

VAN MULDERS «Het voelt alsof de overheid een oorlog ontketent tussen landbouw en natuur, terwijl dat nergens voor nodig is. Boeren hebben de natuur zelf nodig, dus uiteraard willen ze hun steentje bijdragen. De landbouw kan net een bondgenoot zijn in de strijd tegen de opwarming. Zo worden biobrandstoffen door landbouwers gekweekt. We doen als sector al erg veel, dat mogen de mensen niet vergeten. We vragen alleen maar om wat wederzijds begrip.»

KENNETH D’HAUWE

‘Naar het buitenland’

Kenneth D’hauwe heeft net zijn specialisatiejaar technisch melkvee afgerond aan de landbouwschool van Roeselare. Hij is de vierde generatie in een bedrijf in Wetteren dat melkvee met akkerbouw combineert.

KENNETH D’HAUWE «Vorige winter waren mijn ouders en ik volop bezig met uitbreidingsplannen, zodat ik na mijn studie in het bedrijf zou kunnen stappen, maar door het stikstofakkoord staat alles nu on hold. De overheid geeft pas ten vroegste in 2025 uitsluitsel over de normen, dus tot dan leven wij in onzekerheid. Voorlopig zijn we een groen en dus geen problematisch bedrijf, maar je weet nooit wat er nog komt.

»Ik zou niets liever willen dan hier werken, om uiteindelijk het bedrijf over te nemen. Maar nu ga ik voor een baas werken, omdat ons bedrijf net te klein is voor drie man. Dat is frustrerend, het voelt alsof de overheid mijn leven drie jaar pauzeert.»

HUMO Liggen je klasgenoten ook wakker van het akkoord?

D’HAUWE «Ja, de onzekerheid weegt op iedereen. De meeste jonge boeren die ik ken, zien het gelukkig wel nog zitten om door te gaan. Als je de passie voor de stiel hebt, geef je niet zo snel op. Het is alleen jammer dat een hele generatie nu noodgedwongen stilstaat. We willen voluit voor onze droom gaan, maar de overheid houdt ons tegen. Geef ons toch de kans, denk ik vaak. We kunnen het samen beter maken.»

HUMO Hoe zie jij dat dan?

D’HAUWE «De overheid moet ons laten moderniseren. Tegenwoordig worden nieuwe stallen al emissiearm gebouwd, dankzij allerlei technieken die de stikstof en ammoniak terugdringen en opvangen. Je zou denken dat de overheid ons aanmoedigt om oude stallen te vervangen, maar meestal worden die plannen tegengehouden. We krijgen bijna geen vergunningen meer.

»Ik snap echt niet waar die strenge normen vandaan komen. Wist je dat de landbouwsector de enige is die zijn eigen stikstofuitstoot weer opneemt? Door vlinderbloemige gewassen te telen, reduceren we zelfs meer dan onze sector uitstoot. De landbouw doet al zoveel voor het klimaat, maar het is nog niet genoeg.»

HUMO Je voelt je als landbouwer geviseerd?

D’HAUWE «Ja. Er wordt veel fake news verspreid, zelfs door minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) zelf. Enkele weken geleden beweerde ze bij VTM Nieuws dat er in Vlaanderen zoveel varkens worden gehouden dat we ze niet allemaal kunnen exporteren. Volgens haar zouden er daardoor zelfs gezonde varkens worden afgeslacht. Dat klopt helemaal niet: enkel de zieke en zwakke dieren worden geëuthanaseerd.»

HUMO We produceren twee keer meer varkensvlees dan we consumeren in België. De stikstofuitstoot belandt in onze natuur, terwijl het gros van het vlees naar het buitenland gaat. Moet de veestapel dan niet worden afgebouwd?

D’HAUWE «Dat probleem lost zichzelf op. De gemiddelde leeftijd van een actieve landbouwer is nu 57 jaar. Ongeveer 13 procent is zeker dat hij een opvolger heeft. De veestapel zal dus vanzelf verkleinen als er zoveel bedrijven stoppen. Sommige zullen wel groeien omdat ze levensvatbaar moeten blijven, maar dat is normaal. De kleine kruidenierszaken van vroeger zijn er ook niet meer, het is allemaal Colruyt of Delhaize geworden. Zo werkt het nu eenmaal. Bovendien zullen die grote bedrijven alleen nog maar emissiearme stallen bouwen, wat de uitstoot verder inperkt.»

HUMO Maar dan krijgen we ook steeds meer megastallen. Willen we dat wel?

D’HAUWE «Persoonlijk ben ik ook niet voor grote bedrijven met honderden koeien of duizenden varkens, ik hou meer van de kleinere, familiale landbouw. Maar het blijft een ondernemerskeuze. Als jij op die manier wilt boeren, moet je dat kunnen doen. Die megastallen hebben een slechte naam, maar de dieren staan er niet op elkaar gepakt. Integendeel, ze hebben juist meer ruimte. Het is er vaak hygiënischer en comfortabeler dan in stallen van veertig jaar oud.»

HUMO Wat zou het voor jou betekenen als de normen nog strenger worden?

D’HAUWE «Dan ben ik hier weg. Wat kan ik anders doen dan boeren? Mijn hele leven is ingericht met dat doel voor ogen, het is het liefste wat ik wil. Met mijn diploma kan ik niet ineens loodgieter worden. Als het hier écht onhoudbaar wordt, trek ik naar het buitenland. In mijn laatste jaar heb ik drie weken stage gedaan in Denemarken, daar zou ik het wel zien zitten. De Deense overheid stippelt haar stikstofbeleid tenminste uit in overleg met de landbouwsector. Het liefst blijf ik natuurlijk hier en zet ik het familiebedrijf verder, maar dan moet het wel leefbaar blijven. En dan moet minister Demir eindelijk eens naar ons beginnen te luisteren.»

JASMIEN LEMAIRE

‘Niet wijken voor bomen’

Jasmien Lemaire studeerde agro- en biotechnologie aan de Hogeschool Gent en is nu aan de slag als technisch commercieel jongveespecialist. Haar ouders hebben een gemengd landbouwbedrijf met melkvee, vleesvee en akkerbouw.

JASMIEN LEMAIRE «Ik ben niet naar de landbouwschool geweest, maar deed aso in het middelbaar. In de zomervakanties hielp ik wel altijd met veel plezier op onze boerderij. Uiteindelijk heb ik toch voor een landbouwstudie gekozen. Ik vind het belangrijk om een brede kijk op de sector te hebben, daarom heb ik drie maanden stage gelopen bij een melkveebedrijf in Nieuw-Zeeland. Nu werk ik in de sector als adviseur. Of ik het familiebedrijf al dan niet voortzet, zal de toekomst uitwijzen. Ik sta er in elk geval voor open, want de passie is er.»

HUMO Zal het stikstofakkoord meespelen in je beslissing?

LEMAIRE «Sowieso. Een overname vergt al veel kapitaal, en daar komen nog serieuze kosten bovenop om aan alle regels te voldoen. Dat schrikt veel jonge boeren nu af.

»De toekomst oogt niet rooskleurig. Niemand weet hoe de situatie over pakweg twintig jaar zal zijn. Ik neem het de overheid kwalijk dat ze daar zo weinig duidelijkheid over geeft. Het is bijna onmogelijk om nu beslissingen op lange termijn te nemen voor je bedrijf. Het getuigt van weinig respect voor de boeren.»

HUMO Merk je in de rest van de maatschappij ook een gebrek aan respect?

LEMAIRE «Toch wel, ja. Boeren komen alleen maar negatief in de media. Ik heb veel vrienden buiten de sector en ik merk dat zij ons zien als grote vervuilers. Ik neem hun dat niet kwalijk, want zij kijken ook maar gewoon naar het nieuws en weten niet beter.

»Tegelijkertijd merk ik dat de oorlog in Oekraïne wel wat veranderd heeft. Mensen beginnen te vrezen voor een voedseltekort en beseffen dat we misschien wat minder afhankelijk moeten worden van het buitenland. Maar ja, dan moeten er hier genoeg boeren overblijven, hè.»

HUMO Maar we willen ook graag onze natuur in stand houden.

LEMAIRE «Ik denk dat boeren dat nog het meest van allemaal willen. Wij werken dag in, dag uit samen met de natuur. Wij voelen de gevolgen van de klimaatverandering zelfs meer dan de gemiddelde burger. Dan is het toch absurd om ons als de grote vijand van de natuur te zien? De sector wil echt wel stappen ondernemen om die uitstoot te verminderen, maar de nieuwe normen zijn veel te streng. Het is niet dat we niet willen, we moeten ook kúnnen.

»Ik hou ook van de natuur, ik vind het ook fijn als er veel groen in de omgeving is. Maar als boeren moeten vertrekken omdat er zo nodig bomen in de plaats moeten komen: sorry, dat gaat te ver.»

HUMO Vooral de megastallen zijn een doorn in het oog van de overheid. Zijn die echt nodig?

LEMAIRE «Men heeft het almaar over die megastallen, maar het beleid straft nu iederéén. Wij hebben een gemiddeld bedrijf en werken zeer circulair: alle mest gaat naar eigen bodem en al het voer telen we zelf. Toch voelen wij ook de gevolgen van het stikstofakkoord. De maatregelen worden aan iedereen opgelegd, ongeacht hoe groot of klein je boerderij is.

»De overheid heeft de bouw van die megastallen vroeger trouwens zelf aangemoedigd. Na de Tweede Wereldoorlog werd er gezegd: nooit meer honger. We moesten meer produceren op een zo klein mogelijke oppervlakte. Daar zijn we in geslaagd: Vlaamse boeren halen meer melk uit een koe dan ze in pakweg Ierland of Nieuw-Zeeland kunnen, juist omdat we aan intensieve landbouw doen. We zijn in die richting geduwd door dezelfde overheid die nu vindt dat het allemaal kleinschaliger moet. Het is absurd. De voorbije decennia kregen boeren massaal vergunningen om uit te breiden, en nu worden ze weer afgepakt. Hoe betrouwbaar ben je dan als overheid?

»Overigens stoot zo’n Nieuw-Zeelandse koe evenveel uit als de Vlaamse, terwijl ze minder melk en vlees oplevert. Onze efficiënte landbouw is dus béter voor het klimaat.»