Juli Zeh schrijft vlot en behapbaar, maar de balans is ver te zoeken in ‘Onder Buren’

De reclamemaakster Dora, een echte stadsmus, verkast naar een fictief boerengat ‘als hypothetische nooduitgang uit haar eigen leven’ en om te ontsnappen aan haar vriend, die een pathologische ‘milieubeschermersfase’ doormaakt. Hij is radicaal veganistisch geworden en dwingt ook Dora ecologisch te leven. De coronalockdown vond hij welkom, volgens Dora ‘omdat hij verliefd is op de Apocalyps’. U merkt het, de nieuwe roman van Juli Zeh, vertaald door Annemarie Vlaming, vinkt zowat alle vakjes van maatschappelijke relevantie aan: de tegenstelling tussen stad en platteland, klimaatextremisme, corona en levenscrisissen van dertigers die willen herbronnen. Wanneer Dora in het dorpje aankomt, blijkt haar buurman een zelfverklaarde neonazi te zijn. Er groeit gaandeweg een bizarre en ongemakkelijke vriendschap tussen de twee.

Juli Zeh schrijft vlot en behapbaar, stilistisch valt er weinig te vertellen over dit met de tondeuse geschoren boek. Interessanter is de manier waarop het klimaatfanatiekelingen tot de orde roept: hun agressieve en beschuldigende retoriek werkt niet, lijkt Zeh te willen zeggen. Dora vergelijkt bijvoorbeeld Greta Thunbergs beruchte uitspraak ‘How dare you?’ met ‘I have a dream’ van Martin Luther King: haar vriend is net Thunberg, zij is als King. Hij praat mensen een schuldgevoel aan over hun dromen, zij wil die dromen net stimuleren. Op zich is het een goed idee om je af te vragen of er niet onnodig met scherp wordt geschoten op gewone mensen, en of hun niet al te makkelijk een schuldgevoel aangepraat wordt. Dat zijn kwesties die zelden aan bod komen in literatuur – misschien neemt men wel te vaak aan dat dat schuldgevoel volkomen terecht is.

Toch blijft het opmerkelijk dat Dora’s vriend zo’n belachelijke karikatuur is van een klimaatfanaat, terwijl haar buurman een eerlijke, genuanceerde behandeling krijgt. Die laatste wordt wél als volwaardige mens geportretteerd, als meer dan zijn politieke ideologie. Het is makkelijk om in een kramp te schieten: stelt ze het nazisme op dezelfde hoogte als een beweging die wil strijden voor het voortbestaan van onze soort? En komen de neonazi’s er beter uit dan de klimaatactivisten? Heel wat lezers hebben haar erop afgerekend. Maar de vergelijking tussen de twee personages in het boek is zo hard uit balans dat je je moet afvragen of Zeh niet vooral kritiek lijkt te geven op de manier waarop media populistische kiezers reduceren tot hun stemgedrag, terwijl ze aanhangers van andere partijen wel als mensen met een complete persoonlijkheid voorstellen, waar hun politieke overtuiging maar één aspect van is. De andere mogelijkheid, dat Zeh verlekkerd is op fascistoïde populistische praat en het klimaat naar de knoppen wil, is al te absurd. Daarvoor is de auteur te goed in het ridiculiseren van elke vorm van extremisme, elke vorm van totale overgave aan een rigide denkkader.

Dora overschouwt voortdurend haar eigen leven en weegt onophoudelijk haar eerdere keuzes af: waren die echt zo goed als ze dacht? Zo lijkt Juli Zeh duidelijk te maken dat we onze vooroordelen over links en rechts moeten herbekijken en moeten leren samen te leven. Dat is misschien wel het belangrijkste wat ‘Onder buren’ aantoont: als we nog een maatschappij willen vormen in de wereld van vandaag, zouden we beter nagaan hoe we schijnbaar onverzoenbare wereldbeelden alsnog met elkaar kunnen verenigen, in plaats van elkaar de hersens in te slaan wegens politieke meningsverschillen. Dit is een heerlijk irritant boek voor al wie zichzelf ontegensprekelijk als ‘de goeden’ zien, maar het lijkt vlugvlug geschreven, alsof het de schrijver er eerder om ging stennis te trappen dan diepgaand na te denken over de samenleving.