Karin Heremans, directeur van het Antwerpse Atheneum: 'Laat de deradicalisatie-experts hun werk doen en belet dat politici zich ermee profileren'

Eén jaar na de aanslagen in Brussel blijft een kleine groep jongeren vatbaar voor radicalisering. Karin Heremans, directeur van het Koninklijk Atheneum Antwerpen, is bezorgd. ‘De para’s hier voor de deur gaan dat niet oplossen, en politici die blijven polariseren zeker niet.’

'Ik maak me meer zorgen over onze maatschappij dan over onze school'

Bussen, auto’s, trams: het vergt een beetje doodsverachting om de Rooseveltplaats in Antwerpen te betreden. De afgelopen jaren zijn vijf met de fiets pendelende leerkrachten van het atheneum aangereden. Zestig nationaliteiten telt haar school, ruim driekwart van de leerlingen is moslim.

HUMO Na de aanslag op Charlie Hebdo kon je nog een verband leggen, voor sommigen een verklaring: de cartoonisten hadden de profeet beledigd. De aanslagen in Zaventem en Maalbeek waren volstrekt willekeurig, en maakten ook moslimslachtoffers.

Karin Heremans «De spanningen waren hier het grootst na Charlie Hebdo, dat klopt. Na Zaventem en Maalbeek was er alleen algemene verslagenheid. We hebben de hele school samengebracht, met zeshonderd man was het hier een halfuur lang muisstil. We hebben daarna iedereen nog moeten evacueren omdat er buiten een achtergelaten valies stond. Je voelde een sterke verbondenheid. Nu nog. We hebben ook snel de boodschap van ‘Mijn jihad’ van Mohamed El Bachiri getoond, de man van Loubna, één van de slachtoffers van Maalbeek. Dat is een echt counterverhaal, een belijdenis dat de islam in oorsprong een heel humanistische en verdraagzame godsdienst kan zijn, en dat het salafisme dat totaal gewijzigd heeft. We delen meer waarden dan dat we verschillen.»

HUMO Hoe evolueerde het hier het afgelopen jaar?

Heremans «Het blijft soms een moeilijk debat. In de onderzoekscommissie in de Kamer heb ik een oproep gedaan om alsjeblieft óp te houden met polariseren. Er zijn aan de ene kant groomers bezig, lokkers die moslimjongeren proberen te radicaliseren, en langs de andere kant heb je het effect van Trump, Wilders en Le Pen, waardoor er geen rem meer staat op racistische uitlatingen. Dat zorgt ervoor dat er opnieuw spanningen groeien. En dan kopt de Gazet van Antwerpen dat ik gezegd zou hebben dat er een ‘zeer gevaarlijke polarisatie bij de jongeren’ bezig is. Versta: alle moslimjongeren. Terwijl ik net had gesméékt om het niet steeds alleen maar over moslimjongeren te hebben. Dus na zo’n kop moet ik het weer gaan uitleggen bij de leerlingen. Het is soms zo vermoeiend (zucht).»

undefined

'Durft iemand zich eigenlijk nog af te vragen of die para's voor onze deur echt efficiënter zijn dan meer leerlingenbegeleiders op school?'

HUMO Er wordt wel nog steeds geronseld.

Heremans «En het beperkt zich niet tot Molenbeek, Brussel of Vilvoorde. In heel Vlaanderen gebeurt het, van De Panne tot in Maaseik, zelfs in Brasschaat.

»Het is anders dan een jaar geleden, toen men ronselde om naar Syrië te vertrekken. Nu wordt er opgeroepen om híér afvallig te worden en onze samenleving te ontwrichten. Dat is parallel gegaan met het steeds kleiner wordende IS-grondgebied: ze zijn een in het nauw gedreven kat geworden die begint te spartelen. Dan krijg je vragen om te mogen bidden op school – niet één keer, maar herhaaldelijk – en als je weigert, is dat een bewijs dat godsdienstvrijheid voor hen niet bestaat. Als dat van verschillende kanten tegelijk komt, weet je dat er een systeem achter zit, er zijn zelfs apps die jongeren aansporen om zulke vragen te stellen. Ze hebben ook valabele argumenten: er is wel degelijk sprake van groeiend racisme, er is maatschappelijke achterstelling die onvoldoende wordt aangepakt – ook dát zit in de overtuigingsmix. Men probeert een emotionele band te leggen met kwetsbare en zoekende jongeren, en achtereenvolgens hun banden met de samenleving, hun school, hun leerkrachten en uiteindelijk ook hun familie te doorbreken, tot ze zich nog enkel identificeren met een salafistische lezing van de islam en hun groomers en geloofsgenoten. Tot alleen die inner circle overblijft, de uitverkorenen, terwijl alle anderen dan kufar – ongelovigen of afvalligen – worden. Het is een psychologisch spel dat ook typisch is bij sekten. Isolatie, manipulatie, opstandigheid, agressie, geweld: dat is de lijn die ze proberen te installeren. Wij proberen dat tegen te gaan door alternatieve verhalen te brengen, de leerlingen te laten zien dat hier leerkrachten uit de hele wereld lesgeven, te zorgen dat ze creativiteit kunnen uiten in kunstprojecten, te vermijden dat ze hun godsdienst wórden, in plaats van hem gewoon te hébben, want godsdienstig zijn op zich is uiteraard geen probleem.»

HUMO Herkent u het nu beter dan ten tijde van het hoofddoekenverbod dat u in 2009 invoerde?

Heremans «Natuurlijk, wij wisten toen niet eens dat we geïnfiltreerd waren door bijvoorbeeld Sharia4Belgium van Fouad Belkacem. Velen namen hem ook niet ernstig, ze geloofden dat het een wat rare jongen was. Wij wisten wel beter: later op zijn proces zijn ook oud-leerlingen van ons veroordeeld. Belkacem is hier toen nog ‘Allahu Akbar’ komen roepen.

undefined

»Het hoofddoekenverbod was trouwens net een reactie daartegen, omdat je zag dat het toen duidelijk om bekeringsijver en groepsdruk ging, die de individuele vrijheid van de meisjes onder ontoelaatbare druk zette. Twee van de eerste Syriëstrijders waren de broers Bali, die hier school liepen. Net daarom was het nodig om er toen tegen op te treden, ook al begrepen nogal wat mensen dat niet.»

HUMO U herkent de signalen nu, maar is de situatie verbeterd of niet?

Heremans «Ik weet het niet zo goed. Hier op onze school zie ik minder signalen waar ik me ongerust over maak, maar op Vlaams en Europees niveau zijn er wel meer meldingen. Misschien omdat er nu een grotere meldingsbereidheid is? Ik heb na mijn getuigenis in de Kamercommissie wel e-mails van leraars en directeurs gekregen om mij te bedanken. Dat zegt ook iets.

»Ik maak me meer zorgen over onze maatschappij dan over onze school. Trump, Wilders en Le Pen aan de ene kant, de salafisten die nu de oorlog tegen het Westen prediken aan de andere kant: de gematigde en verbindende stemmen moeten echt hárder gaan spreken. We hebben een nieuwe generatie politici nodig die op dat multiculturele samenleven wil inzetten, die de problemen niet alleen maar wil benoemen, maar vooral ook wil aanpakken. Media die ook positieve verhalen willen brengen en rolmodellen naar voren schuiven. In plaats van zich telkens weer te focussen op die al bij al zeer kleine minderheid die voor het salafisme of voor geweld kiest.»

Olie op het vuur

HUMO België telt 600.000 moslims. Enkele honderden zijn naar Syrië vertrokken, mogelijk een paar duizend sympathiseren daarmee. Dat zijn er zeker veel te veel, maar minstens 590.000 moslims worden verketterd zonder veel reden.

Heremans «Die schatting klopt ongeveer, denk ik. En die moslims moeten het wel zien te maken in een maatschappij die hen steeds negatiever beoordeelt, met politici die niet op een veralgemening meer of minder kijken. Dat is niet makkelijk, net daarom dat we moeten blijven inzetten op het model van actief burgerschap, en hun de middelen moeten blijven geven om uit te groeien tot zelfstandige en kritische individuen. Men laat ook geen kans liggen om olie op het vuur te gooien. De aanvallen op Unia (het Interfederaal Gelijkekansencentrum, red.), de discussie over ouderbetrokkenheid: telkens opnieuw zie je dezelfde dynamiek op gang komen en versterkt worden door de sociale media. Je kunt het moeilijk verbieden, maar dat heeft echt een verfoeilijke invloed op het samenleven. Daarom slaap ik niet goed van zo’n krantenkop die me in de mond legt dat er groeiende spanningen zijn bij jongeren. Nee, verdorie, bij een heel kleine groep jongeren, maar de overgrote meerderheid – op deze school en alle andere in Vlaanderen – is er geen enkel probleem.»

HUMO Maar als je dat zegt, dan ben je een relativerende en dus naïeve wegkijkster. Leg je daarentegen de nadruk op enkele dansende moslims, dan ben je een racist.

Heremans «Terwijl sommige jongeren wel gevierd zullen hebben na de aanslagen. Maar ál onze leerlingen hier waren toen aangedaan. We hebben geen minuut stilte moeten houden, het was hier vanzelf meer dan een halfuur muisstil. Als je die twee fenomenen niet allebei kunt zien, en maar één van de twee wil zien, heb je inderdaad een probleem.»

HUMO Wanneer maakt u zich nog eens ongerust?

Heremans (stil) «Wanneer een leerling zegt dat hij mij, mocht ik niet het schoolhoofd zijn, zou kunnen kapotmaken. Dat is redelijk straf, niet? Want hij heeft het goddelijke recht om ongelovigen te doden. In zo’n situatie kun je in paniek de politie bellen en een pv laten opstellen, of je kunt in gesprek gaan en achterhalen dat die jongen alleen maar een website nabauwt, omdat hij dat behoorlijk stoer vindt. Als hij een halfuur later toegeeft dat het niet zijn beste uitspraak was en hij zich excuseert, dan weet je dat je iets met hem kunt opbouwen. Maar als je geen ervaring hebt met zulke situaties, dan escaleert het en wordt het erger.

»Ik heb hier eens een vader binnengekregen die me toebeet: ‘Ge weet toch dat wij in oorlog zijn, gij en wij?’ ‘Hoezo, meneer?’ ‘Leest gij geen gazetten, misschien?’

»Maar als je zo’n man dan een rondleiding geeft, hij met eigen ogen de leraars uit alle windstreken ziet, een praatje kan maken met de islamleerkracht, het kunstwerk ziet dat zijn dochter mee gemaakt heeft, dan begint hij ook te beseffen dat die oorlog niet híér aan het woeden is. Zet hier iemand zonder ervaring: die belt meteen de politie en laat zo’n man oppakken. Nu kwam die man een dag later zijn excuses aanbieden voor zijn uitval.

»Enfin, ik hou nu mijn hart vast voor de Turkije-rel. We hebben hier Erdogan-fans, maar ook mensen die de Gülen-stroming genegen zijn. We hebben hier Irakezen, Syriërs, Koerden en Russen rondlopen. Allemaal in één klas. De leerkracht geschiedenis vertelde me vanochtend dat ze een heel weekend heeft besteed aan de voorbereiding van haar les vandaag. Hoe doe je dat? Niet door je te identificeren met één van de partijen, met één identiteit, maar door het brede midden te zoeken, te kijken naar wat de partijen toch nog gemeenschappelijk hebben, proberen uit te leggen hoe dat is gegroeid...»

HUMO Is er na één jaar sprake van een gecoördineerd deradicaliseringsbeleid?

Heremans «Nee, al is er wel veel goede wil aanwezig. In het begin deed iedereen maar wat, zonder veel ondersteuning.

»De Vlaamse regering zet in op lokale integrale veiligheidscellen, waarin burgemeesters de mensen kunnen samenbrengen die ze daarvoor nuttig achten. De ene burgemeester zit dat zelf voor, de andere laat zich daar niet zien. Sommige politiediensten zijn erg professioneel met preventie bezig, andere vinden het de moeite niet. Het is allemaal redelijk versnipperd.

»Mensen hebben zich dan maar zelf georganiseerd, zijn artikels en powerpoints met elkaar gaan delen, zijn expertise gaan bundelen. Eigenlijk zou dat het best resulteren in een interfederaal expertisecentrum voor deradicalisering en polarisering, maar nieuwe nationale instellingen in een regering met de N-VA laten goedkeuren? Vergeet het maar. En zo komt het dat ik mijn collega van de Franse Gemeenschap voor het eerst heb ontmoet op een internationaal congres in Helsinki! Pas toen konden we ervaringen uitwisselen en iets van elkaar leren.

»Uiteindelijk hebben we zelf met een aantal experts in radicalisering en polarisering het initiatief genomen om het Ufungu-netwerk op te starten, een publiek-private samenwerking met Christophe Busch van de Dossinkazerne in Mechelen, mensen van het gevangeniswezen en justitie, het onderwijs, politie, ngo’s, universiteiten... Dan kun je aanbevelingen doen vanuit verschillende sectoren en perspectieven, ervaringen uitwisselen en programma’s in elkaar boksen. Binnenkort halen we ook internationale top-experts naar ons land.»

HUMO Hoe pak je zo’n deradicaliseringtraject praktisch aan?

Heremans «De meeste informatie krijg ik via het Radicalisation Awareness Network, een Europese groep die probeert ervaringen en kennis uit te wisselen, de noden op te lijsten, wat coördinatie te brengen in alle mogelijke deradicaliseringsprojecten die overal uit de grond schieten, maar die vaak bijzonder weinig van elkaar weten. We zijn begonnen met per school twee tot drie begeleiders een basistraining te geven: hoe ga je om met potentieel radicaliserende jongeren? Waar vinden we counterverhalen tegen hun propaganda, hoe bieden we alternatieve verhalen over verbondenheid en wereldburgerschap aan? Hoe breng je jongeren terug in contact met de oorspronkelijke Koran, niet met de salafistische vertekeningen die ze op het net vinden? Hoe maak je hen mediawijs, zodat ze niet meteen alles als waar aannemen? Hoe maak je het onderscheid tussen een jongere die radicaal is – wat veel jongeren in hun puberteit hoe dan ook zijn – en iemand die echt overweegt naar Syrië te vertrekken, of iemand die hier alle banden één na één begint door te knippen? Waar in dat proces kun je op welke manier tussenbeide komen? Daar was weinig beleid voor, of expertise, we hebben dat met ervaringsdeskundigen bij elkaar moeten puzzelen. Maar ondertussen hebben we toch een tiental opleidingsmodules waar de scholen van het gemeenschapsonderwijs gebruik van maken.»

Wederzijds respect

HUMO Is het niet ontzettend moeilijk om de juiste toon te vinden? Jacky Goris, de grote baas van het gemeenschapsonderwijs, fulmineerde over 8-jarigen die moesten meedoen aan de ramadan, opgehitst door ‘obscure salafistische imams in schimmige Koranscholen’. Benoem je dan een reëel probleem of polariseer je?

Heremans «Ik vrees dat je zo de problemen veeleer vergroot. Wij hebben hier veel moslimleerkrachten die daartegen optreden en zeggen dat zoiets geen verplichting mag zijn. Zij zijn ook hoogst verbaasd, ze zeggen dat zoiets twintig jaar geleden nooit voorkwam en nu soms wel. Daaruit blijkt dat er een gestuurde actie aan de gang is. Zij gaan daar het gesprek over aan met de leerlingen en weten een modus vivendi te vinden. Ze beseffen dat jonge kinderen graag volwassenen nadoen, en ze mogen misschien al eens een maaltijd overslaan om zich op hun latere ramadan voor te bereiden. Vorig jaar viel de ramadan in de examenperiode: er liepen hier lijkbleke leerlingen rond, omdat ze overdag sliepen, na zonsondergang aten, om middernacht deelnamen aan het gebed en dan de hele nacht door blokten. Maar zoiets hou je geen weken aan een stuk vol. Daarom hebben we hen een andere timing aangeleerd: hoe studeer je het best tijdens de ramadan? Zolang je met wederzijds respect communiceert, kan er heel veel.»

HUMO Soms vraag ik me af of het ooit zal beteren. De discussies over de hoofddoek worden vandaag met net dezelfde argumenten gevoerd als toen u hem in 2009 verbood.

Heremans «Je kunt niet zeggen dat het beleid meehelpt. Men is verlekkerd op symbolen, minder op oplossingen. De hervorming van het secundair onderwijs is een gemiste kans om iets aan de schoolachterstand te doen. Of neem het probleem van de inschrijvingen: hier staan ze niet aan te schuiven, hoor. Waarom? Omdat de overheid de segregatie in de hand werkt: ze staat toe dat er witte scholen blijven bestaan in zeer gekleurde steden.»

undefined

undefined

'Een leerling die zegt dat hij mij, mocht ik niet het schoolhoofd zijn, zou kunnen kapotmaken. Dat is redelijk straf, niet?'

HUMO Omdat er meer stemmen te verdienen vallen door problemen uit te vergroten in plaats van ze op te lossen?

Heremans «Ik wacht echt op politici die daar op een andere manier mee willen omgaan. Je moet mensen die polariseren net isoleren, en niet aanmoedigen of gelijk geven. Hou de politiek weg van de inspanningen om jongeren te deradicaliseren. Laat de experts hun werk doen en sta niet toe dat politici zich daarmee profileren.»

HUMO Wat bezielde minister Hilde Crevits, toch geen polariserende dame, om ook de allochtone ouders te viseren?

Heremans «Ik weet het niet, dat moet je aan haar vragen. Maar ik denk dat ze er inmiddels spijt van heeft, want het is in haar gezicht ontploft. De betrokkenheid van allochtone ouders was wel weer een perfect excuus om het niet te hoeven hebben over het echte probleem: de leerachterstand van veel kinderen met een migratieachtergrond, en om nog maar eens te gaan polariseren over de schuldvraag. Een hele week gaat het over de minister, en niet over de jongeren voor wie je een beleid zou moeten uitstippelen. Natuurlijk voelen veel ouders en jongeren zich dan beledigd. Schoolachterstand en schooluitval, zeggen alle studies, hebben te maken met één factor: het diploma van de moeder. Hoe lager dat diploma, hoe groter het risico op zittenblijven. Maar of je van Vlaamse of van Marokkaanse afkomst bent, is niet relevant.»

HUMO Bart Somers, toch iemand met een goede reputatie op het gebied van diversiteit, ging er nog even op door met zijn voorstel om boetes op te leggen aan ouders die niet naar de oudercontacten gaan.

Heremans «Als je vindt dat er een probleem is, zou je het toch beter eerst aankaarten bij de betrokkenen, nee? Boetes zullen echt niet helpen. Het is beter ouders te engageren met koffiepraatjes en activiteiten die de opvoeding ondersteunen. Nu, Bart Somers heeft intussen al toegegeven dat het niet zijn beste idee was.»

HUMO Worden leraars niet overbevraagd als ze ook de opdracht krijgen om te helpen deradicaliseren?

Heremans «Maar dat hoeven ze helemaal niet te doen. We vragen alleen dat ze voor een veilig leef- en leerklimaat zorgen en de eindtermen halen met hun jongeren. Als ze symptomen zien, moeten ze dat aan mij melden, en dan nemen wij en het CLB (centrum voor leerlingenbegeleiding, red.) het over. Maar de leerkrachten doen wel mee aan het gezamenlijke project.

»We hebben het hier ook niet permanent over de islam. Het hele team maakt leerlingen weerbaar en kritisch, en leert hen onafhankelijk te denken. Als je het alleen over de islam zou hebben, dan speel je pas in de kaart van de IS-liefhebbers. Eén van de vaders van wie de zoon aan het radicaliseren was, zei me: ‘Ik ga hem daarvoor straffen, hij mag niet meer gaan voetballen.’ Nee, hij moet juist méér gaan voetballen in plaats van op zijn kamertje naar salafistische websites te surfen.»

undefined

'De overheid werkt segregatie in de hand: ze staat toe dat er witte scholen blijven bestaan in zeer gekleurde steden'

Roepen in de woestijn

HUMO Waarom zijn nergens in Europa de verschillen in leerprestaties tussen migrantenkinderen en autochtonen groter dan in België?

Heremans «Omdat je met een onderwijssysteem zit dat nog steeds te weinig aandacht heeft voor de noden van de leerlingen. Wij stonden hier óók voor de keuze: ofwel moesten we iedereen naar het beroepsonderwijs sturen, ofwel konden we proberen af te wijken van de regelgeving. De inspectie geeft ons al jaren de toelating om het tweede te doen. We hebben verschillende taalmodules en individuele trajecten. Leerlingen kunnen vakken meenemen binnen dezelfde graad, al onze leraars zijn opgeleid tot taalleraars om alle anderstaligen te kunnen opvangen, en we hebben de brede eerste graad die de Vlaamse regering niet wilde. Daarom ben ik vaak zo boos: wij blijven de aantrekkingspool voor die kinderen, terwijl het een taak voor alle scholen zou moeten zijn. Maar dat krijg je niet verkocht. Inrichtende machten van andere scholen kunnen zich in deze multiculturele stad uitsluitend op kansrijke witte kinderen blijven richten. Dus de helft van de Antwerpse kinderen moet zijn plan maar trekken. En je zit ook met het probleem van te grote kleuterklassen, waar kinderen ook nog eens te laat starten en al een achterstand oplopen. Verlaag de leeftijd voor de leerplicht, koppel er een schoolplicht aan en maak kleinere klassen.»

HUMO Volgens OESO-onderwijsspecialist Dirk Van Damme speelt er ook een soort Pygmalion-effect: veel leerkrachten verwachten minder van migrantenkinderen. Ze stimuleren ze dus minder en maken zo zelf hun voorspelling waar.

Heremans «Een onbewust vooroordeel, maar daar hebben we ons nadrukkelijk tegen verzet: de lat ligt hier geen centimeter lager dan elders. Alleen heb je soms andere wegen en methodes nodig om met die leerlingen over de lat te raken. Dat lukt niet met enkele inhaalklasjes: bij ons zit die begeleiding in de gewone lesroosters ingebed. Maar onze school is en blijft een uitzondering.»

HUMO Een vriendin van mij die lesgeeft, ergert zich er al jaren aan dat nergens in haar cursussen ook maar één Mohammed of Fatima opduikt. Niemand leert dat in Gembloux in WO II tweeduizend Marokkaanse soldaten mee voor de bevrijding van België hebben gevochten.

Heremans «Bij ons leren ze dat wel, net zoals ze ook het Holocaustmuseum in Mechelen en het Fort van Breendonk bezoeken. Maar veel leerkrachten passen hun cursussen zelf aan. Ze moeten wel. Als je leerlingen uit alle hoeken van de wereld hebt, kun je moeilijk doen alsof die wereld met al haar conflicten niet bestaat. Je moet een helikoptervisie ontwikkelen, en niet lesgeven vanuit een puur Belgisch of Vlaams perspectief.

»Ik sta al zestien jaar te roepen in de woestijn en er zijn dagen dat ik ontmoedigd ben, maar op andere dagen zie ik meer mensen van goede wil opstaan. Alleen gaat het te traag naar mijn zin.»

undefined

undefined

'We hebben een nieuwe generatie politici nodig die op het multiculturele samenleven wil inzetten.'

HUMO Moeten we op termijn naar het Franse model van een strenge scheiding van Kerk en Staat, of naar het Schotse model, waar hoofddoeken en tulbanden deel mogen uitmaken van het politie-uniform?

Heremans «Als godsdiensten een te grote invloed op de samenleving willen, leidt dat tot moeilijkheden. Religie hoort thuis in de privésfeer. Zeker in het huidige klimaat heb ik niet meteen zin om hier opnieuw hoofddoeken toe te laten. Je moet niet in een fanatieke vrijzinnigheid vervallen, maar onze meisjes weten perfect dat het verbod niet tegen hun godsdienst is gericht. We gaan alleen in tegen iedere druk, manipulatie en vrijheidsberoving die op hen zou kunnen worden uitgeoefend. En zolang die manipulatoren actief blijven, is dat geen overbodige luxe. Maar dat is niet eens het belangrijkste. We blijven gewoon onderinvesteren in onderwijs en in burgerschapsvorming. Alleen voor acute preventie en conflictbeheersing is er geld. Hier lopen nu al járen paracommando’s voor de deur. Durft iemand zich eigenlijk nog afvragen of dat echt efficiënter is dan meer leerlingenbegeleiders op school?»