Katie Roiphe - Het uur van het violet: Grote schrijvers in hun laatste dagen

‘Je kunt net zo min naar de dood kijken als naar de zon,’ zei Susan Sontag een keer, maar de Amerikaanse steressayiste Katie Roiphe legt zich daar niet bij neer. Je kúnt iets van de dood vatten, hoopt ze, als je maar te rade gaat bij mensen die absurd welbespraakt zijn, een buitengewoon inlevingsvermogen hebben of een onstilbare intellectuele honger – met andere woorden: als je naar de dood van grote schrijvers kijkt. Omarmen zij sereen de dood, of ontwijken ze die in paniek? Berusten ze in hun sterfelijkheid of keren ze zich in de ultieme fase razend tegen het menselijk lot?

Roiphe, geobsedeerd door dit onderwerp sinds ze op haar twaalfde een longoperatie nauwelijks overleefde, beloert in ‘Het uur van het violet’ (Hollands Diep) de dood in een aantal casestudy’s. Susan Sontag zette haar op dit spoor. Zij overwon borstkanker, vervolgens baarmoederhalskanker, en ging haast geloven in haar eigen onsterfelijkheid. Toen duidelijk werd dat ze het van leukemie níét zou halen, ging ze aan het schreeuwen: ‘Dat betekent dat ik doodga!’ Koppiger vechten met de dood komt weinig voor: vandaar dit verhaal. Het laat zich ook makkelijk schrijven omdat Sontag zelf haar ziektegeschiedenis eloquent en intelligent becommentarieerde. Er is ook het mooie boek ‘Zwemmen in de zee des doods’, waarin haar zoon David Rieff zijn perspectief op haar levenseinde neerschreef. Hoe krachtiger haar hoop was te overleven, noteerde hij, hoe moeilijker het voor haar was te sterven. Van de stervende Sontag zijn er ook de ontstellende foto’s van Annie Leibovitz. Wat Roiphe vooral intrigeert is dat de beroemde fotografe in extremis, tegen alle regels in, nog een keer tegen het wegkwijnende lichaam van haar vriendin aankroop in het ziekenhuisbed.

Wat Sigmund Freuds exit dan weer illustreert, is de wens om de dood volkomen lucide in de ogen te kijken. De grondlegger van de psychoanalyse leed in zijn Londense ballingschap aan een afschuwelijke keelkanker. Door een gat in zijn wang stonk hij zo dat zijn hond hem meed. Maar zelf wou Freud niet wegkijken en hij weigerde pijnstillers sterker dan aspirine, om helder te kunnen blijven denken. Tot de pijn onhoudbaar werd en hij het moment van zijn dood zelf koos, met assistentie van sister morphine.

Bijzonder mooi is het hoofdstuk over de tekenaar en auteur van ‘Max en de Maximonsters’, Maurice Sendak, die levenslang met zijn doodsfixatie stoeide door ze obsessief in zijn illustraties en teksten te verwerken. ‘Ik wil alleen zijn,’ zei hij ooit in een interview, ‘en werken tot ik dood met mijn hoofd op de tekentafel val. Kaputt.’ Het is anders gelopen, met hetzelfde resultaat: in een hospitaalbed, omringd door vrienden, verstilde zijn ademhaling langzaam tot het nulpunt.

Nog een wroeter: John Updike. Bij hem werd in een laat stadium longkanker ontdekt. Zijn laatste restjes energie gebruikte hij om een gedichtencyclus te tikken: ‘Eindpunt’. Updike mag ook meedoen in dit boek omdat Roiphe een zwak heeft voor mensen die hun doodsangst met seks bezweren, en de notoire schuinsmarcheerder Updike had die smoes al vroeg ontdekt. Ook Dylan Thomas deed het vlak voor zijn dood nog een keer met een gravin, terwijl zijn maîtresse een etage lager aan de gin-tonic zat. Zelf dronk hij zich dood met whisky: lucide inzichten over het stervensproces vallen bij hem niet te rapen, zijn rol in dit boek is niet zo duidelijk.

Een grote geest die sterft, valt van een enorme hoogte, schrijft Roiphe; dat wil je dus zien. Vijf keer zet ze een knap portret neer van een levenseinde. Prima bouwstenen zijn dat, maar het bouwplan ontbreekt. Leren we uiteindelijk meer dan dit: iedereen sterft, maar elke dood is weer anders? Ook een gesprek van Roiphe met haar literaire held James Salter, kort voor diens overlijden, brengt geen bevredigender conclusie. Waardoor mijn aanvankelijk enthousiasme voor dit boek een stille dood gestorven is.