‘Klara en de zon’ lezen voelt als deelnemen aan een gezelschapsspel met onbegrijpelijke spelregels

Over één ding kan men het eens zijn: Kazuo Ishiguro is qua thematiek en stijl één van de veelzijdigste auteurs van onze tijd, van de fantasysage ‘Vergeten reus’ tot zijn hyperrealistische bezinning rond deugdzaamheid en spijt in ‘De rest van de dag’ (befaamder als de verfilming ‘The Remains of the Day’). Hoe breed zijn literaire horizon ook reikt, een constante is de verfijnde maatschappijkritiek en ‘een sterke emotionele kracht waarin de afgrond onder ons denkbeeldig gevoel van verbondenheid met de wereld wordt gelegd’, aldus het Nobelprijscomité dat de Japans-Engelse schrijver in 2017 bekroonde.

Met zijn eerste roman na de prijs der prijzen diept Ishiguro opnieuw de verontrustende sfeer op van het dystopische ‘Laat me nooit alleen’, waarin leerlingen met wel heel sinistere doeleinden in een kostschool worden grootgebracht. Ook in ‘Klara en de zon’ treffen we een beklemmende wereld aan waarin vreemde elementen de werkelijkheid binnendringen. De mensachtige robot Klara staat in een winkel te wachten om gekocht te worden. Wat haar onderscheidt van andere robots, is haar uitmuntende leer- en waarnemingsvermogen. Ze ziet de wereld in vlakken, is afhankelijk van de door haar geadoreerde Zon en ze walgt van de ziekmakende Vervuiling in de buitenwereld (ik-personage Klara geeft hoofdletters aan sommige kernwoorden). Na lang wachten wordt Klara als Kunstmatige Vriend (KV) aangeschaft door de zieke 14-jarige Josie en haar gespannen moeder.

De batterij van het lezersgeduld is dan al half leeggelopen. Het verhaal beweegt zich met een slakkengangetje voort en door het gebrek aan opheldering lijk je deel te nemen aan een gezelschapsspel met onbegrijpelijke spelregels. Want wat zijn de ballonnetjestekeningen waarmee Josie en haar vriendje Rick zich bezighouden? Wat betekenen de Cootings-machine en het Open Plan? En vooral: wat is de ware rol van Klara in het gezin?

Essentiële informatie achterhouden kan het mysterie en de honger om verder te lezen natuurlijk vergroten, maar de uiterst zuinige en tergend trage worldbuilding wekt eerder frustratie dan fascinatie. Als het verhaal rammelt, kan taal de motor ervan nog smeren, maar simplistische fraseringen, gekunstelde scènes en dialogen tussen 14-jarigen die klinken als humorloze kinderen doen het vehikel nog meer sputteren. Dat een robot dit verhaal vertelt, is op zich een originele keuze. Toch is het vreemd dat we Klara’s verslag van haar eerste stappen in de buitenwereld lezen in een taaltje dat amper verschilt van het onze. Het was geloofwaardiger geweest als haar beschrijvingen genuanceerder werden naarmate ze meer ervaringen opdeed.

Het gebrek aan vaart eist haar tol: als lezer voel je je op een etentje waarbij voortdurend dezelfde schaal met borrelhapjes rondgaat terwijl je reikhalzend uitkijkt naar het vijfgangendiner. Pas ver voorbij halfweg krijg je de eerste belangwekkende antwoorden geserveerd. Klara’s functie wordt duidelijker, veel puzzelstukken klikken in elkaar en wat tevoorschijn komt, stelt niet helemaal teleur. Zonder de gehele plot weg te geven – en aldus uw diner te verbrassen – kan ik wel ontsluieren rond welke vragen de auteur cirkelt: wat rest er van de menselijke uniciteit als artificiële intelligentie zich bandeloos kan ontplooien? Is er een deeltje menselijkheid dat niet kan nagebootst worden? Kortom: wat maakt de mens tot mens?

Wat nazindert, is de geweldige kans die de Britse duizendpoot onbenut laat. Door de gevolgen van kunstmatige intelligentie vanuit het perspectief van een humanoïde robot te bekijken, had de literaire maatschappijcriticus zoveel dichter bij de diepe ethische en filosofische kern kunnen komen. Met beter uitgewerkte personages had Ishiguro harten kunnen breken en Klara’s persoonlijke evolutie extra kunnen doen sprankelen, met minder Wall-E en meer Aldous Huxley.