'Kom op tegen alzheimer': toponderzoekers Christine Van Broeckhoven en Bart De Strooper luiden de alarmbel
Begin dit jaar kondigde farmareus Pfizer aan dat hij het onderzoek naar medicatie tegen alzheimer en andere hersenziekten stopzet. Het Amerikaanse bedrijf heeft al miljarden geïnvesteerd, maar de voorbije vijftien jaar heeft 99 procent van het alzheimeronderzoek niks opgeleverd.
'Dementerende mensen zijn eigenlijk al geklasseerd, ze zijn economisch niet meer interessant'
Bart De Strooper is arts en moleculair bioloog. Hij doet onderzoek aan de KU Leuven en is nu al ruim een jaar directeur van het UK Dementia Research Institute in Londen. Hij stuurde na de aankondiging van Pfizer een vlammende open brief naar de Britse kant The Guardian.
HUMO U leek boos.
BART DE STROOPER «Goh, eerder gefrustreerd. Andere bedrijven zijn Pfizer voorgegaan en er zullen er nog volgen. Ik snap dat geld een rol speelt, maar die bedrijven zijn opgericht door dokters en wetenschappers die medicijnen wilden maken, óók moeilijke. Farmabedrijven mogen niet alleen in functie van winst en verlies denken, vind ik. De manier waarop ze de stekker uit het onderzoek trekken, is beneden alle peil. Ze gaan aan de kant staan en zullen het werk van academici afwachten: als daar iets uit voorkomt, zullen ze de portefeuille bovenhalen en toeslaan. Dat is cynisch.»
HUMO ‘Ze zijn als bange kwezels teruggekrabbeld,’ schreef u. Dat is stevig.
DE STROOPER «Ik vind dat ik beleefd ben gebleven, maar het was stevig, ja.
»De farmaceutische sector heeft macht, veel wetenschappers zijn uit op hun contracten. Toch heb ik meer respect voor de sector dan vele anderen. Als mensen het over big farma hebben, bedoelen ze dat meestal negatief. Ik ben positiever: ik zie wat die producenten bijbrengen en weet dat we zonder hen nooit aan een medicijn zullen raken. Ze hebben veel geld en zijn goed georganiseerd.»
Christine Van Broeckhoven is pionier in het genetisch onderzoek naar alzheimer, dementie en andere hersenziekten. Sinds de jaren 80 zorgden haar bevindingen voor meerdere reuzensprongen in onze kennis over de ziekte. Sindsdien is ze ook overladen met prestigieuze prijzen.
CHRISTINE VAN BROECKHOVEN «Ik heb na de beslissing van Pfizer even gedacht dat ik ontgoocheld was. Maar dat kan eigenlijk niet, want het was totaal geen verrassing. Janssen Pharmaceutica heeft zijn neurowetenschappelijke ploeg gehalveerd, concurrent Merck heeft ook gesnoeid. Ik heb jaren geleden al gezegd dat de industrie zich aan de zijlijn zet. Ik heb toen veel kwade telefoons gekregen, maar dat is het teken dat ik gelijk had.»
HUMO Die farmabedrijven volgen een economische logica: ze hebben jarenlang miljarden geïnvesteerd, maar een pil tegen alzheimer is nog lang niet in zicht.
[LOGIN_SCREEN]
VAN BROECKHOVEN «Al die bedrijven hebben sinds het midden van de jaren 90 op dezelfde hypothese gewerkt. Die gaat terug op de vaststellingen van Alois Alzheimer in 1906. Hij stelde niet alleen een sterfte van hersencellen vast: als hij de hersenen verder ontleedde, zag hij een massale ophoping van bepaalde eiwitten. Andere pathologen hebben daarna prachtig beschreven waar die ophopingen ontstonden en hoe de hersenen die verder verspreidden. Halverwege de jaren 80 kwam de genetica erbij kijken en hebben onze ontdekkingen geleid tot een algemene hypothese.»
DE STROOPER «We hadden jaren in het duister getast, tot mensen zoals Christine genen ontdekten die aan de kern van de ziekte raakten. De hypothese was: die eiwitophoping doodt hersencellen en daardoor worden mensen dement. Dat was te simpel. Het grote verhaal is iets complexer, weten we nu. Wetenschappers zijn ook maar mensen, en misschien waren we te enthousiast. Er is een soort tunnelvisie gekomen. Ik zat tot drie, vier jaar geleden ook in de tunnel. Een aantal collega’s waren sneller mee dan ik, dat geef ik toe.»
VAN BROECKHOVEN «Op den duur was er zoveel geïnvesteerd dat stoppen geen optie meer was. Ik heb 35 jaar gezegd: ‘Zo simpel kan het niet zijn.’ Ik heb met mijn groep zelfs tegenwerking ondervonden toen we andere denksporen wilden onderzoeken.»
DE STROOPER «Al het onderzoek is gelukkig niet nutteloos geweest, want we snappen nu beter hoe de ziekte werkt. We weten dat de eiwitophoping al tien, twintig tot dertig jaar vóór de ziekte zichtbaar wordt. We weten dat we de experimentele medicatie te laat hebben toegediend, wanneer het kwaad al geschied was.»
HUMO Is het daarom dat 99 procent van de studies niets heeft opgeleverd?
VAN BROECKHOVEN «Wetenschappers spreken steeds over 99 procent omdat ze de poort willen openhouden, het kan altijd zijn dat we dingen over het hoofd hebben gezien. De geteste medicatie werkte niet beter dan de placebo’s die aan een controlegroep werden gegeven. De medicatie was gebaseerd op genetisch onderzoek – onder andere van mijn onderzoeksgroep – bij sommige families met erfelijke dementie op jonge leeftijd, en men ging er gemakkelijkheidshalve van uit dat de medicatie ook zou werken bij patiënten met ouderdomsdementie, met eiwitophoping in de hersenen.»
DE STROOPER «Het is ook zo geweldig complex. De hersenen bestaan uit 100 miljard hersencellen en evenveel steuncellen. Al die cellen praten met elkaar. Stel je nu ’ns voor dat alle 7 miljard aardbewoners tegelijk met elkaar praten: dan krijg je een zeer ingewikkelde communicatie. Doe dát, plus alle interacties op het internet, maal tien en dan kom je aan de complexiteit van één stel hersenen.
»Bijkomende moeilijkheid, en dat is mijn excuus: het onderzoek is compleet ondergefinancierd. In het kankeronderzoek werkt vijftig keer meer volk. Eind jaren 60 is onder VS-president Richard Nixon the war on cancer gestart: sindsdien is er massaal geïnvesteerd. In de online databank PubMed zitten 3 miljoen artikelen over kanker en 250.000 over neurodegeneratie. Ik zeg niet dat er te veel geld naar kanker gaat: ik ben in de eerste plaats een onderzoeker en ik vind elke euro die naar onderzoek gaat – of het nu over zeldzame vogels en vissen, astronomie, kanker of alzheimer gaat – beter besteed dan een euro voor het voetbal of het leger.»
undefined
'Als je politici wil overtuigen, moet je met cijfers komen, maar die kennen ze niet'
HUMO Het is onbegrijpelijk dat het onderzoek niet meer geld krijgt. In 2050 zullen naar schatting 100 miljoen mensen aan dementie lijden.
VAN BROECKHOVEN «Ik zeg al 35 jaar dat er dringend meer geld nodig is voor het dementie-onderzoek. Maar er is blijkbaar iets wat mensen tegenhoudt. Dat geldt voor alle verwante hersenziektes zoals parkinson, ALS en huntington en geestesziekten zoals depressie en schizofrenie.»
DE STROOPER «Er is een zeker fatalisme: het is een ziekte van oude mensen. We namen het niet serieus. Toen we tien jaar geleden naar congressen gingen, waren daar twee- of driehonderd onderzoekers, nu een veelvoud.»
VAN BROECKHOVEN «Er zijn nog altijd mensen die beweren dat dementie geen ziekte is: ‘Je kunt er niets aan doen. Het hoort bij het stervensproces.’ Terwijl veel mensen oud worden zonder dement te worden. Een ander probleem is dat het moeilijk te begrijpen is. Bij kanker kan je een tumor aanduiden, en een zieke slagader is ook zichtbaar. Maar dementie gaat over gedrag, schizofrenie over persoonlijkheid en depressie over emotie: dat is niet zo goed te vatten. Veel mensen zijn ook bang voor medicatie tegen hersenziekten: ze vrezen dat hun psyche verandert, of zelfs dat dokters hun gedachten zullen lezen.»
DE STROOPER «Ik vind de parallel met aids interessant: dat was ook ooit een taboe. Ik was student geneeskunde toen de eerste berichten over hiv opdoken: ik heb die eerste papers verslonden, ik vond ze razend interessant. Omdat aids vooral bij homoseksuelen werd vastgesteld, werden er lelijke dingen over gezegd. Het was een homokanker, een straf van god. Het taboe is doorbroken doordat de homogemeenschap – vooral in Californië – heel creatief en mondig was: ‘Wij pikken dit niet. Onze vrienden moeten niet sterven.’ Zo hebben ze van een taboe een ziekte gemaakt. In vijfentwintig jaar tijd hadden we een behandeling voor een ziekte die we daarvoor niet eens kenden. Ik hoop op een gelijkaardige omwenteling voor dementie en psychiatrische aandoeningen.»
VAN BROECKHOVEN «Er is ook een economisch probleem. Dementerende mensen zijn eigenlijk al geklasseerd: ze renderen niet meer. Een jonge mens die van kanker geneest, kan nog veertig jaar verder werken. Iemand die van een hartaanval herstelt nog twintig jaar. Maar iemand van 70 met alzheimer is economisch niet meer interessant. Al werkt dat economisch argument stilaan omgekeerd: dementie kost handenvol geld aan de samenleving. Vroeger werden mensen met dementie thuis opgevangen door de dochter of de schoondochter. Nu werkt 85 procent van de vrouwen en lukt dat niet meer: patiënten komen terecht in rust- en verzorgingstehuizen. De last komt op de schouders van de overheid. Het aantal patiënten ligt ook veel hoger dan toen ik begon, die stijging hebben we zelf gerealiseerd door te investeren in gezondheidszorg. Het is niet meer zo moeilijk om 65 te worden, maar vanaf die leeftijd loop je meer risico op dementie. En door de vergrijzing van China en India is het ook wereldwijd een acuut probleem geworden. De Wereldgezondheidsorganisatie noemt dementie het belangrijkste gezondheidsrisico van de toekomst. Ik vind dat de definitie uitgebreid moet worden naar álle geestesziekten, want depressie komt nog veel frequenter voor dan dementie. De Wereldgezondheidsorganisatie doet zo’n oproep natuurlijk in de hoop dat er meer geïnvesteerd wordt, maar men blijft aarzelen.»
'Het diploma speelt een belangrijke rol: hoe hoger je bent opgeleid, hoe beter je beschermd bent'
PRATEN MET VRT
HUMO Waarom dringt het niet door?
VAN BROECKHOVEN «Als je politici wil overtuigen, moet je met cijfers komen: ‘Hoe belangrijk is het probleem?’ Maar ze kennen de cijfers niet. Ik zat ’ns in een panelgesprek over dementie. Ik had eerst een inleidende toespraak gehouden waarin ik het probleem uitlegde. Daarna vroeg Siegfried Bracke – toen nog journalist – aan de aanwezige politici: wie van jullie wist dat het probleem zo groot was? Ik was de enige die mijn hand opstak (grijnst).»
HUMO Hoeveel geld is er nodig?
DE STROOPER «Dat is koffiedik kijken.»
HUMO U pleitte voor een bewustmakingscampagne en geldinzameling à la ‘Kom op tegen alzheimer’.
DE STROOPER «Ik ben samen met de Stichting Alzheimer Onderzoek vijf jaar geleden al gaan praten met de VRT. ‘Nee, dank u,’ zeiden ze, ‘de mensen zijn daar niet klaar voor.’ Nu wel, denk ik: vroeger werden zeventigers afgeschreven, nu zijn ze alive and kicking. 70 is het nieuwe 50 en we pikken het niet meer dat mensen dan al zijn afgeschreven. Als er op tafel geklopt wordt, dan pas volgt de politiek.»
HUMO Maar bij inzamelacties voor alzheimer wordt doorgaans minder geld opgehaald dan voor kanker.
DE STROOPER «Wij verkopen cupcakes voor het alzheimeronderzoek, maar dat is niets vergeleken bij de azalea’s van Kom op tegen Kanker. Ik denk dat de vraag vanuit het brede publiek moet komen en de media moeten alles in een stroomversnelling brengen. Kom op tegen Kanker is ook op televisie begonnen.
»Maar een echte fundraiser organiseren is niet eenvoudig. Het is een industrie op zich, heb ik in Groot-Brittannië al gemerkt. Een fondsenverzamelaar nam contact met ons op: hij wilde 100 miljoen pond verzamelen, met ons als uithangbord. Toen een andere fundraiser een paar miljoen beloofde, protesteerde de eerste: ‘Zij mogen jullie portret niet gebruiken.’ Er is een soort concurrentie. De directeur van de Stichting Alzheimer Onderzoek heeft ook al een brief gekregen van Kom op tegen Kanker: ze willen praten om hun expertise uit de doeken te doen, maar ze hebben ook gezegd dat we de naam ‘Kom op tegen alzheimer’ niet mogen gebruiken. Ik snap ’t ergens wel, maar het toont dat het niet gemakkelijk is.»
HUMO Mijnheer De Strooper, u gelooft sterk dat er ooit een alzheimerpil komt. ‘Het is een kwestie van geld,’ zegt u.
DE STROOPER «Om de tien jaar zeg ik: ‘Over tien jaar hebben we een pil.’ (lachje) Mensen drijven je tot dat soort uitspraken, maar de kans is niet onbestaande.»
HUMO Mevrouw Van Broeckhoven, u gelooft minder sterk in zo’n pil.
VAN BROECKHOVEN «Ik geloof niet dat we ooit een pil zullen vinden die de ziekte voorkomt of terugdraait. Ik geloof wel dat we ooit een preventief medicijn zullen hebben dat het proces uitstelt.»
DE STROOPER «In die zin zijn we het eens. Ik denk dat sommige van de moleculen die we de voorbije jaren getest hebben een tweede leven kunnen krijgen als preventief medicijn. We hebben die getest op mensen bij wie de ziekte al te ver gevorderd was. Wellicht zijn ze werkzamer als je ze in een vroeger stadium toedient.»
VAN BROECKHOVEN «Dat is één van de belangrijke inzichten van het onderzoek tot nu toe: er is een tijdspanne van twintig, dertig jaar voor de ziekte echt doorbreekt. In die periode kunnen we ingrijpen.»
DE STROOPER «Je moet het zien zoals bij hartziekten: als je weet dat mensen aanleg hebben, moet je ze een gezonde levensstijl aanpraten. Dan is er nog secundaire preventie, zoals cholesterolmedicatie. Ik denk dat we dat op termijn ook voor dementie zullen doen. Maar daarvoor zullen we langlopende klinische studies moeten doen, en dat kost geld. Daarom trekt de industrie zich terug. Gelukkig zal je een verschuiving krijgen naar de kleinere biotechbedrijven – daar staat België heel sterk. Het cynische is dat de grote ondernemingen die biotechbedrijven in het oog houden: als ze iets interessants ontdekken, worden ze meteen opgekocht. En wij blijven ook niet stilzitten. We hebben hier veelbelovend onderzoek in de pijplijn zitten, met ons academisch onderzoek met muizen en celculturen.»
undefined
undefined
'Het onderzoek naar alzheimer is compleet ondergefinancierd. In het kankeronderzoek werkt vijftig keer meer volk'
GEZOND LEVEN
HUMO Op pillen blijft het nog wachten. Kunnen we in de tussentijd iets doen om ons te beschermen tegen alzheimer?
VAN BROECKHOVEN «Als ik een lezing geef, zeg ik altijd om te lachen dat je maar één ding kunt doen: niet oud worden. Ouderdom is veruit de belangrijkste risicofactor. Maar er is ook goed nieuws: er is wetenschappelijk bewijs dat mensen die ‘tegenwerken’ het ziektebeeld kunnen uitstellen. Dat is gebleken uit onderzoek op de babyboomers. Die groep heeft de stijging van het aantal dementiepatiënten afgevlakt: zij zijn na de Tweede Wereldoorlog massaal naar de schoolbanken gestuurd. Hoe langer en hoe meer je studeert, hoe beter je beschermd bent.»
HUMO Heeft dat te maken met hersengymnastiek an sich? Mijn grootmoeder vulde tot haar 89ste kruiswoordraadsels in en bleef tot haar laatste dag bij de pinken. Of heeft het te maken met de onwrikbare waarheid dat hoger opgeleiden het op vlak van gezondheid altijd beter doen? Ze roken minder, bewegen meer, eten gezonder.
VAN BROECKHOVEN «Onze leefgewoonten zijn over het algemeen verbeterd: we roken inderdaad minder en eten gezonder. Maar er is meer aan de hand: Franse studies van de pensioendatabanken tonen dat je risico daalt per twee jaar dat je langer aan het werk blijft. Je moet met je twee voeten in het echte leven blijven staan omdat je dan geprikkeld wordt.»
DE STROOPER «Het is waar dat mensen nu langer leven en dementie later doorbreekt. Maar eigenlijk begrijpen we niet goed hoe dat komt. Ik denk dat het te maken heeft met onze verbeterde cardiovasculaire gezondheid. De hersenen zijn de grootste zuurstofverbruikers van ons lichaam. Als je hersenen voldoende bloedtoevoer krijgen, zijn ze beter beschermd tegen aftakeling.»
HUMO Sport is dus aangewezen?
DE STROOPER «Alles wat goed is voor je lichaam, is goed voor de hersenen.»
VAN BROECKHOVEN «Bewegen is niet alleen goed voor de bloedvaten, het verbetert ook de netwerken in je hersenen. Je maakt nieuwe verbindingen, waardoor je computer krachtiger wordt. Mentaal en fysiek actief blijven zijn de belangrijkste ingrepen.»
HUMO Heeft roken een invloed?
DE STROOPER «Vanzelfsprekend: het verslechtert de bloedsomloop.»
VAN BROECKHOVEN «Roken is negatief voor élke ziekte, daar valt echt niets goeds over te vertellen. Het kan ook je DNA beschadigen, waardoor je je beschermende mechanismen ook nog eens verliest.»
HUMO Is alcohol een boosdoener?
VAN BROECKHOVEN «Matig gebruik niet. Mijn grootmoeder is 103 geworden en zij dronk elke avond een glas rode porto. Ze wist dat een klein beetje alcohol goed was voor het inslapen en de bloedvaten. Bij overmatig drinken treedt alcoholdementie op en als je blijft drinken krijg je het syndroom van Korsakov.»
HUMO Speelt voeding een rol?
VAN BROECKHOVEN «Zeker. We vrezen dat de winst die de babyboomers gemaakt hebben, verloren zal gaan door obesitas. Obese mensen lopen een groter risico op dementie.»
HUMO Hoe slecht is stress?
VAN BROECKHOVEN «Het speelt een rol bij parkinson: dat weten we uit studies bij CEO’s, die een verhoogd risico lopen. Chemische vervuiling door chemotherapie en anesthesie verhogen het risico ook. Er komen ook meer en meer aanwijzingen dat de psychische gezondheid eveneens een rol speelt. Slecht behandelde depressies en burn-outs zouden een effect hebben. Maar de relatie is nooit één op één.»
HUMO Luchtverontreiniging zou ook een oorzaak kunnen zijn.
DE STROOPER «Uit een ophefmakende Engelse studie bleek dat mensen die in de buurt van drukke invalswegen wonen vaker dement worden. De conclusie was dat luchtverontreiniging dementie veroorzaakt. Maar langs die wegen wonen vooral armere, laagopgeleide mensen. Vaak roken en drinken ze meer. Daarom moet je opletten met zulke studies.
»Eigenlijk geldt maar één devies, en dat is dat van Luc Bonneux: ‘Doe normaal.’ Soms lees je dat een bepaald soort vlees het risico op een zeldzame kanker met 5 procent verhoogt. Dat wil zeggen dat per 100.000 mensen 5,25 in plaats van 5 mensen die kanker krijgen. En dan is nog niet eens bewezen dat het vlees er voor iets tussen zit: voor hetzelfde geld leggen die vleeseters ander risicogedrag aan de dag.»
VAN BROECKHOVEN «Je moet onthouden dat al die dingen – stress, roken, voeding – slechts een marginale invloed hebben. Je geslacht speelt een grotere rol – vrouwen lopen meer kans dan mannen – en in je DNA staan dingen geschreven die het risico verhogen of verlagen wanneer je ouder wordt. Maar de belangrijkste risicofactor is ouderdom. Iedereen verliest elke dag 50.000 hersencellen. Omdat je er miljarden hebt, is die schilfering niet erg. Vanaf je 40ste versnelt dat, maar omdat je beroepsactief blijft, merk je daar niets van. Vanaf 65 beginnen mensen te merken dat ze mild vergeetachtig worden. Dan zeggen ze: ‘Lap, ik heb alzheimer.’ Mijn moeder is 96 geworden: haar hersenen waren gekrompen. Dat zou je ouderheidsdementie kunnen noemen, maar dat is daarom nog geen ziekte.»
undefined
'Eigenlijk is er maar één ding dat je kunt doen tegen alzheimer: niet oud worden'
WERELDTOP
HUMO Tot slot: is het toeval dat we twee Belgen hebben in de absolute wereldtop van het alzheimeronderzoek?
DE STROOPER «Ik denk het wel. Alhoewel: in een klein land zijn de middelen schaars en moet je specialiseren. Misschien heeft het daar mee te maken.»
HUMO Hoe bent u erin gerold?
DE STROOPER «Ik heb geneeskunde gestudeerd, maar specialiseren interesseerde me niet: ik wilde het labo in. Ik heb overwogen om zoals iedereen kankeronderzoek te doen, maar professor Fred Van Leuven heeft me in de richting van alzheimer geduwd. Het is stommelings gegaan, eigenlijk. Ik vond de hersenen interessant omdat het in tegenstelling tot het hart onontgonnen gebied is.»
VAN BROECKHOVEN «Ik heb in de jaren 70 een diploma chemie gehaald: blijkbaar paste dat toen niet bij een vrouw, ik heb jarenlang naar werk gezocht. Uiteindelijk ben ik teruggekeerd naar de universiteit met een speciaal werklozenstatuut. Ik wilde met DNA aan de slag, dat was pionierswerk: ik heb me de technieken zelf moeten aanleren. In het begin deed ik stofwisselingsziekten, maar via neuroloog Jan Geuens ben ik in het onderzoekscentrum van Ludo van Bogaert terechtgekomen, een absolute pionier in de neurowetenschappen. Hij had een hersenbank, een oud lokaal waar glazen potten met hersenen drie hoog gestapeld stonden. Ik kwam daar binnen als chemicus die niets afwist van anatomie: ik was op slag gefascineerd en ben in het diepe gesprongen, op een moment dat niemand zei dat dementie een ziekte was, laat staan een genetische. Ik ben aan de slag gegaan met een stamboom die Ludo van Bogaert had opgetekend in 1940, van een familie waar dementie voorkwam in elke generatie. Ze konden hun klok erop gelijk zetten: steevast verschenen de symptomen op de leeftijd van 35 jaar. Die mensen wisten dat er een ziekte in de familie zat, maar niet dat het alzheimer was. Wij hebben de erfelijke fout gevonden. Ik heb lang nauw contact gehouden met de familie. Dat is voor mij essentieel: dat je met mensen te maken hebt. Ik kwam van een labo maar heb gaandeweg mijn engagement ontdekt en uitgebreid: ik doe het voor de mensen, bij wie ik zie wat dementie teweegbrengt. Ik ‘verplicht’ mijn medewerkers ook om patiënten en hun familie te ontmoeten, ze moeten altijd een gezicht zien achter de proefbuis. Sommige collega’s werken voor een Nobelprijs, wij voor de patiënten en hun families.»
