Krijgt u straks lsd of MDMA bij de psycholoog? ‘Met psychedelica kan je anders naar de dingen kijken’

Krijgt u, wanneer u over een paar jaar bij de psychotherapeut langs gaat, een dosis lsd of MDMA voorgeschoteld? Volgens psychofarmacoloog Kim Kuypers misschien wel. In haar boek ‘Genieten of genezen’ neemt ze u mee op een trip langs het fascinerende onderzoek naar de behandeling van mentale problemen met psychedelica.

Met een open geest naar de mogelijke heilzame effecten van drugs kijken. Dat is waar Kim Kuypers, hoofddocent psychofarmacologie aan de de Universiteit Maastricht, voor pleit. In haar boek ‘Genieten of genezen - hoe psychedelica kunnen helpen je mentaal gezond te maken’, breekt ze een lans voor therapeutisch gebruik van psychedelica, en blikt ze vooruit op hoe de mentale gezondheidszorg er in de toekomst uit zou kunnen zien.

- Voor onze bravere lezers en zij die de jaren 1960 hebben gemist: wat zijn psychedelica precies?

KUYPERS «In de eerste plaats gaat het dan om de ‘klassieke’ psychedelische middelen, zoals lsd, psilocybine - beter bekend als ‘paddo’s’ - en ayahuasca, een drank uit de Amazone. Maar ik bekijk het in mijn boek ruimer en bespreek ook stoffen zoals MDMA, ketamine en cannabis.

»Er is binnen de onderzoeksgemeenschap discussie over wat nu precies een psychedelicum is en wat niet, maar al die stoffen hebben met elkaar gemeen dat ze bewustzijnsveranderende effecten hebben. De term bestaat uit de Griekse woorden voor ‘ziel’ en ‘openbaren’ en betekent dus zoiets als ‘openbaring van de geest’. De stoffen zorgen er onder meer voor dat je dingen ziet, hoort en voelt die er niet zijn. Ze vergroten ook het vermogen om naar binnen te kijken en emotionele herinneringen op te halen.»

- Waaraan danken ze dat effect?

KUYPERS «De klassieke psychedelica stimuleren de receptoren voor serotonine in het brein. Serotonine is een van de vele communicatiestoffen in het brein, en speelt een rol bij emotie, cognitie en slaap. De hallucinogene effecten zijn voornamelijk te wijten aan de binding op één specifieke serotoninereceptor, als een sleutel op een slot. Maar psychedelica werken ook in op andere receptoren en communicatiestoffen. Zo oefenen ze een invloed uit op verschillende cognitieve en emotionele processen op manieren die we nog niet volledig hebben doorgrond.»

- De interesse in psychedelica als medicijn is niet bepaald nieuw.

KUYPERS «Integendeel. Het Duitse chemiebedrijf Merck patenteerde MDMA al in 1912, al wist men in het begin niet precies waar het goed voor was. Het zou tot de jaren 1970 duren voor het de interesse van psychotherapeuten wekte.

»Lsd en psilocybine werden vanaf eind de jaren 1940 geproduceerd door het Zwitserse farmabedrijf Sandoz. Die klassieke psychedelica werden al gebruikt en onderzocht in een psychiatrische setting voor ze in de jaren 1960 hun weg vonden naar recreatieve gebruikers. Dat recreatieve gebruik en de associatie met de pacifistische hippiecultuur heeft er mee voor gezorgd dat het wetenschappelijk onderzoek stopte en de stoffen in de jaren 1970 als zogenoemde ‘schedule 1’-stoffen werden geclassificeerd: gevaarlijke stoffen zonder medisch nut. Op dat moment waren er al honderden studies gedaan bij patiënten met uiteenlopende problemen zoals verslaving, chronische pijn en angst bij kankerpatiënten.»

- Wat leert het onderzoek naar de therapeutische waarde van psychedelica ons tot dusver?

KUYPERS «Studies tonen onder meer aan dat klassieke psychedelica kunnen helpen bij angst en behandelingsresistente depressie, verslaving en obsessief-compulsieve stoornis. Voor de behandeling van depressie is het onderzoek het verst gevorderd. Voor MDMA is er vooral onderzoek gedaan naar de behandeling van posttraumatische stressstoornis. En ketamine is al een bewezen effectieve behandeling bij depressie. In de meeste gevallen geldt echter dat de resultaten weliswaar veelbelovend zijn, maar nog verder onderzoek nodig is.»

- Welke vragen blijven onbeantwoord?

KUYPERS «Het gaat vaak om te kleine studies die niet toelaten de resultaten te extrapoleren naar een grote groep mensen. Meestal gaat het ook om studies waarbij patiënten worden opgevolgd, zonder te vergelijken met een controlegroep die een placebo of een standaardbehandeling kreeg. Grotere studies moeten meer inzicht geven over wie het meest bij behandeling met psychedelica is gebaat en in welke dosissen, en hoe vaak die best worden toegediend.»

- Dat soort grootschalig onderzoek is doorgaans erg duur. Zal iemand bereid zijn hierin te investeren, aangezien het niet om nieuwe stoffen gaat?

KUYPERS «Toch wel hoor. Je kan de chemische structuur van die stoffen een beetje wijzigen, zodat ze bijvoorbeeld niet langer hun hallucinogene effecten hebben, maar wel nog andere effecten. Dat heb je een nieuwe stof die je wel kan patenteren. Er zijn veel start-ups in dit domein actief die hierin willen investeren.»

- Is hier überhaupt nood aan?

KUYPERS «De klassieke medicijnen helpen veel mensen, maar niet iedereen. Antidepressiva helpen bijvoorbeeld bij milde en zware depressie maar niet in lichte gevallen. Verder kampt ongeveer een derde van de patiënten met een zogenoemde behandelingsresistente depressie waar ze niet vanaf raken. Voor die mensen zijn andere oplossingen nodig.»

- Hoe valt te verklaren dat psychedelica voor uiteenlopende aandoeningen lijken te helpen, terwijl medicijnen gewoonlijk op één specifieke ziekte zijn gericht?

KUYPERS «Dat komt denk ik doordat we op een kunstmatige manier naar stoornissen kijken. We baseren ons daarvoor op het classificatiesysteem uit de ‘Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders’ (DSM). Dat biedt houvast, maar in werkelijkheid gaat het vaak om een spectrum van klachten die elkaar kunnen overlappen. Iemand met depressie kan bijvoorbeeld ook angstklachten hebben of iemand met ADHD kan ook aan autisme leiden. Vermoedelijk hebben psychedelica een invloed op onderliggende processen die bij al die stoornissen een rol spelen.»

- Waaraan denkt u dan?

KUYPERS «We weten dat psychedelica de zogenoemde neuroplasticiteit verhogen, waarbij meer nieuwe verbindingen of veranderingen in verbindingen tussen neuronen ontstaan. En we weten dat een verhoogde neuroplasticiteit samengaat met vermindering van klachten. Het precieze werkingsmechanisme van psychedelica is nog niet ontrafeld, maar dat zou een verklaring voor hun effect kunnen zijn. Bij mensen met een depressie is de neuroplasticiteit doorgaans verlaagd.

»We bekijken de wereld door allerlei filters en hebben in ons brein bepaalde denkkaders om onze waarnemingen te interpreteren. Psychedelica maken het makkelijker om die gebaande paden te verlaten, filters weg te vegen en anders naar de dingen te kijken.»

- Sommigen zullen het vreemd vinden om drugs als medicijn te gebruiken. Maar u wil graag dat we nadenken over welke labels we op stoffen kleven?

KUYPERS «Ja. Er zijn ‘drugs’ die therapeutisch nut kunnen hebben, met beperkte risico’s. En er zijn ‘medicijnen’ zoals opioïden en slaapmiddelen, waar mensen zwaar verslaafd aan kunnen raken. Sommige ‘legale’ stoffen zijn desalniettemin erg schadelijk.

»Britse wetenschappers hebben eens een twintigtal substanties gerangschikt volgens schadelijkheid voor de gebruiker zelf, en voor zijn omgeving. MDMA en lsd kwamen daarbij als veel minder schadelijk uit de bus dan alcohol.

»Over de precieze volgorde kan je discussiëren maar het zet wel aan tot denken. Onlangs gaf ik tijdens een lezing het voorbeeld van een oma die op een schoolfeest wijn stond te drinken met een baby op de arm. Zouden we het ook normaal vinden dat ze een MDMA-pil zou slikken? In beide gevallen ben je niet nuchter. Dat viel bij mijn wat oudere publiek niet echt in goede aarde (lacht).»

- Cannabis noemt u ‘een wolf in schaapskleren’.

KUYPERS «Dat doe ik ook om te provoceren en mensen te laten nadenken. We beschouwen het als een ‘softdrug’ terwijl je er wel degelijk verslaafd aan kunt raken. We zien dat problemen bij haast dagelijks cannabisgebruik toenemen. Maar MDMA beschouwen we als een ‘harddrug’. Dat onderscheid houdt geen steek. Het lijkt mij in de eerste plaats belangrijk om mensen correct te informeren over de voor- en nadelen van verschillende middelen.»

- Cannabis wordt ook wel een gateway drug genoemd, een opstapje naar meer.

KUYPERS «Volgens een recente evaluatie is daar weinig bewijs voor. Het valt niet uit te sluiten dat mensen die nieuwsgierig zijn verschillende stoffen uitproberen, maar dat betekent niet dat cannabisgebruik zal leiden tot heroïne spuiten of verslaving aan andere stoffen.»

- Psychedelica leveren niet altijd een aangename ervaring op. Is dat risico bij mensen met mentale problemen niet groter?

KUYPERS «Als je dit doet zonder de juiste begeleiding kan het wel degelijk misgaan. Ik hoor veel positieve getuigenissen, maar soms ook negatieve. Iemand die last had van trauma’s en experimenteerde met MDMA liet weten dat het nadien nog erger was. Het is goed te beseffen dat je mogelijk een doos van Pandora opent.

»Bij therapeutisch gebruik in een gecontroleerde omgeving doe je er alles aan om het risico op zo’n zogenoemde bad trip te beperken. Het is belangrijk dat iemand er voor je is, zodat je je veilig voelt.»

- Hoe zou therapie met psychedelica eruit kunnen zien?

KUYPERS «Dat weten we nog niet precies. Mij lijkt het belangrijk dat therapie uit drie fases bestaat, zoals het nu ook bij onderzoek gebeurt. In de de eerste fase word je als patiënt gescreend en krijg je informatie over de mogelijke behandelingsopties, en wat een sessie met psychedelica teweeg kan brengen. Dan volgt eventueel begeleid gebruik met nadien een bespreking van die ervaring.

»Daarom pleit ik er ook voor om dit aan bod te laten komen in de opleiding van therapeuten. Zodat ze dit kunnen voorstellen aan patiënten en mensen er open over kunnen praten, zonder angst voor het negatieve imago van die stoffen.

»Het is wel belangrijk te beklemtonen dat dit geen stoffen zijn die wanneer je ze slikt je problemen meteen doen verdwijnen. Ze kunnen wel de start van een proces zijn, een manier om therapie sneller op gang te brengen.»

- Hoelang houden de effecten aan?

KUYPERS «Ook dat is nog een open vraag. Mensen zijn in de huidige studies maximaal een paar weken of maanden opgevolgd. Maar zijn ze na jaren nog steeds geholpen? Dat weten we nog niet.»

- Hoe zit het met het risico op verslaving?

KUYPERS «Zowel klassieke psychedelica als MDMA leiden niet tot fysieke afhankelijkheid, zoals je dat bijvoorbeeld bij heroïne hebt. MDMA kan bij recreatief gebruik wel tot psychologische afhankelijkheid leiden. Klassieke psychedelica induceren vrij snel tolerantie: als je ze vaak en kort na elkaar gebruikt, hebben ze geen effect meer.»

- Recent lijkt microdosering in opmars. Wat is daar het nut van?

KUYPERS «Je gebruikt klassieke psychedelica dan in kleine dosissen, zodat je niet het hallucinogene effect hebt. Sommige mensen met depressie en angststoornis experimenteren daar al zelf mee en rapporteren positieve effecten. Maar het is niet duidelijk in hoeverre het placebo-effect - de verwachting dat het zal helpen - daarbij een rol speelt. De effectiviteit is slechts beperkt onderzocht.

»Wij konden zelf wel een positieve impact op de neuroplasticiteit aantonen en starten binnenkort een onderzoek naar de impact van een kleine dosis lsd op mensen met ADHD. Australische wetenschappers starten een studie met microdosering bij 260 mensen met depressie.»

- Stel, ik kamp met mentale problemen en mijn interesse in de heilzame effecten van psychedelica is gewekt. Wat doe ik?

KUYPERS «Ik raad mensen altijd aan om te kijken of ze kunnen deelnemen aan klinische studies. Alleen dan ben je zeker welk middel je precies krijgt en in welke dosis. Het is helaas erg moeilijk om als proefpersoon geselecteerd te worden, dus dat is een teleurstellend antwoord. Maar zelf onbegeleid aan de slag gaan kan gevaarlijk zijn.»

- Kunnen ook gezonde mensen gebaat zijn bij psychedelicagebruik?

KUYPERS «Ik vind het belangrijk om een onderscheid te maken tussen recreatief en therapeutisch gebruik. Voor is het therapeutisch gebruik prioritair. Ik vind het belangrijk dat mensen inzien dat deze stoffen nuttig kunnen zijn. Psychedelica zouden veel mensen kunnen helpen. Ik zou willen dat wie worstelt met het leven en hierbij gebaat zou kunnen zijn, ook geholpen kan worden.

»Als dat is gelukt, kunnen we discussiëren over de vraag of het voor ons allemaal nuttig kan zijn om eens diep in onszelf te graven en out of the box te denken. Sommige collega’s vonden dat de titel van mijn boek ‘Genieten én genezen’ had moeten zijn. Maar ik wil niemand aanzetten om thuis van alles te proberen. Je weet niet wat je precies koopt en wat het zal teweegbrengen.»

- Vindt u dat we deze stoffen moeten legaliseren?

KUYPERS «Daar spreek ik mij niet over uit. Om ze in een therapeutische setting te kunnen gebruiken is dat in elk geval niet nodig.»

- In de Netflix-documentaire ‘How to Change Your Mind’, valt op hoe de pioniers in het pyschedelica onderzoek enthousiast op zichzelf experimenteerden…

KUYPERS «Ja…(lacht).»

- Doet u dat ook?

KUYPERS «Dat is de vraag die ik altijd krijg, maar nooit beantwoord.»

‘Genieten of genezen. Hoe psychedelica kunnen helpen je mentaal gezond te maken’, Kim Kuypers, Prometheus, 22,50 euro.

(DM)