Kunstenaar Ai Weiwei: 'Overál zitten Chinezen, ze zijn diep in het Westen doorgedrongen'
De Chinese activist en kunstenaar Ai Weiwei woont sinds 2015 in Berlijn, maar hij wil nu verhuizen naar de Verenigde Staten. ‘Als ik hier heel gelukkig was, zou ik niet weggaan. Maar de toon tegenover vreemdelingen is omgeslagen.’ Voor hij vertrekt, wil hij Europa wel nog waarschuwen: ‘Overál zitten Chinezen, ze zijn diep in het Westen doorgedrongen.’
'De Chinese leiders kunnen iedereen in de cel gooien of laten verdwijnen. Daarom bewonderen andere landen hen zo'
Diep onder de grond, midden in Berlijn, heeft één van de bekendste kunstenaars ter wereld zijn werkplaats. Niet omdat hij mensenschuw is: de Chinese activist, kunstenaar en balling Ai Weiwei (61) kan goed opschieten met mensen. Ook niet omdat hij bang is: in zijn lange en ongelijke strijd met de Chinese autoriteiten heeft hij veel moed getoond. Maar onder de grond voelt Ai Weiwei zich prettig. Hij vindt er rust, kan zich er goed concentreren – en ja, dat komt voort uit zijn vroegste jeugd. In 1958 werd zijn vader, de befaamde dichter Ai Qing, net als veel andere intellectuelen verbannen naar een werkkamp in een afgelegen gebied. In het noordwesten van China moest hij jarenlang met vrouw en kinderen in een ondergronds hol leven.
Een hol is het reusachtige onderaardse atelier van Ai Weiwei bepaald niet: het lijkt eerder een verborgen kathedraal, met z’n hoge bakstenen gewelven. Het zou zo dienst kunnen doen als het hoofdkwartier van een geheime organisatie in een Bondfilm. De ingang is een onopvallende zwarte deur op de binnenplaats van één van de vele voormalige bierbrouwerijen in de Berlijnse wijk Prenzlauer Berg. Twee steile trappen voeren zo’n tien meter naar beneden. Daar strekt zich een lange gang uit, met aan het eind een vrijwel lege zaal, waar de kunstenaar zijn bezoek opwacht. We gaan aan een twaalf meter lange tafel zitten, en enthousiast vertelt hij over één van zijn jongste projecten. Op Twitter las hij in maart een oproep aan kledingontwerpers: een 104 jaar oude Britse knopenfabriek moest sluiten en had nog dertig ton knopen over. Wie had belangstelling? Anders gingen ze naar het stort. Ai Weiwei, die van groot en veel houdt, antwoordde zonder aarzelen.
Ai Weiwei «De knopen zijn hier met grote vrachtwagens afgeleverd. Verschillende soorten, uit verschillende tijdperken, gemaakt met verschillende technologieën van verschillende materialen. Ik weet nog niet wat ik ermee ga doen, we zijn ze nu aan het sorteren en gaan er een catalogus van maken. Ik ben heel benieuwd. Maar laat ik eerst een verhaal vertellen.
»In de jaren 60 nam mijn broer een trein van Peking naar de plaats waarheen mijn vader verbannen was en waar ons gezin woonde. We waren extreem arm. De trein kwam al in beweging toen een neef op het perron zich herinnerde dat hij mijn broer nog iets wilde geven. Hij slaagde erin om mijn broer door het open raam iets in zijn hand te drukken. Die opende zijn hand en zag: een knoop. Als wij een knoop verloren, kon je geen nieuwe krijgen, zo arm waren we. Dan zat er niets anders op dan je jas open te laten hangen.»
– En daar dacht u aan, toen u die dertig ton...?
Ai Weiwei «Nee, niet toen ik die tweet verstuurde. Dat was impulsief. Maar dingen zijn nooit helemaal spontaan. Later dacht ik: o, ja… En toen kwam dat verhaal terug, dat voor mij altijd heel ontroerend was geweest.»
Ai Weiwei werd internationaal bekend als één van de ontwerpers van het ‘vogelnestjesstadion’, dat in Peking werd gebouwd voor de Olympische Spelen van 2008. In datzelfde jaar vond een grote aardbeving plaats in Sichuan, waarbij bijna zeventigduizend doden zijn gevallen. Toen zijn ook veel scholieren omgekomen, omdat de scholen niet volgens de veiligheidsvoorschriften waren gebouwd. Toen de Chinese autoriteiten daarover geheimzinnig bleven doen en ook geen openheid gaven over het aantal slachtoffers, begon Ai Weiwei met vrijwilligers een ‘burger-onderzoek’.
Ze verzamelden zoveel mogelijk namen van omgekomen scholieren en probeerden informatie over corruptie bij de bouw van scholen te achterhalen. Het kwam hem op grote vijandigheid van het regime te staan – en op een zware aframmeling door de politie, waardoor hij een gevaarlijke bloeduitstorting in zijn hersenen kreeg. In 2011 werd hij opgepakt en opgesloten, officieel op verdenking van belastingfraude. Zijn atelier werd doorzocht, medewerkers en zijn vrouw werden gearresteerd. Pas na 81 dagen werd hij vrijgelaten. Al die tijd bleven twee bewakers continu bij hem, ook als hij sliep of naar de wc moest. Het zou nog vier jaar duren voor hij, na grote buitenlandse druk, zijn paspoort terugkreeg. Met zijn vriendin en zijn zoontje kon hij toen naar Berlijn vertrekken. Juist in dat jaar, 2015, was er in Duitsland veel enthousiasme voor vluchtelingen. Zelfs de boulevardkrant Bild voerde actie voor een Willkommenskultur.
– Voelde u zich welkom?
Ai Weiwei «Ik zie mezelf nooit als een vluchteling. Als kind al moesten we altijd verhuizen. We zijn eraan gewend. In 2015 heerste in Duitsland een positieve stemming tegenover vluchtelingen, maar de toon veranderde snel. Ook het beleid is veranderd. Nu worden Afghanen naar hun land teruggestuurd, en volgens een peiling staat 40 procent van de Duitsers negatief tegenover vluchtelingen. Er is ook veel geweld tegen hen.»
– Veel Duitsers vinden dat Merkel te ver is gegaan door zoveel vluchtelingen toe te laten. Vindt u dat ze niet ver genoeg ging?
Ai Weiwei «Als politica heeft ze toen het goede gedaan. Ze kon niet anders. Duitsland kon niet in z’n eentje die stroom tegenhouden. Het gaat niet alleen om de vraag wat Europa doet met die miljoenen vluchtelingen, het is een wereldwijd vraagstuk.»
– Kunt u zich voorstellen dat mensen in Europa bang zijn voor de komst van zoveel mensen?
Ai Weiwei «Maar waarom zijn Turken, Jordaniërs of Libanezen niet bang? Omdat zij vluchtelingen gewend zijn. Een miljoen mensen is niets voor Duitsland. Het kan zelfs heel positief zijn voor de samenleving om een mix met nieuwe mensen te krijgen.»
Om aandacht te vragen voor de gevaren die veel vluchtelingen het hoofd moeten bieden, bij de oversteek van de Middellandse Zee bijvoorbeeld, bekleedde Ai Weiwei de zuilen van het Konzerthaus in Berlijn met meer dan tienduizend oranje zwemvesten, die op Griekse stranden waren achtergelaten door vluchtelingen. Van een restant rode en blauwe zwemvesten heeft hij een meer dan vijftien meter lange, kronkelende slang gemaakt, die in zijn atelier aan het bakstenen plafond is opgehangen.
– U blijft niet in Duitsland, maar wil naar de VS verhuizen. Heeft dat met de politieke atmosfeer te maken?
Ai Weiwei «Als ik hier heel gelukkig was, zou ik niet weggaan. Waarom ben ik niet heel gelukkig? Je kunt zeggen: door het weer, of de winter die te lang duurt. Of omdat ik geen Duits spreek. Maar over het algemeen vind ik de cultuur niet erg verwelkomend. Men is heel vriendelijk tegen mij, hoor. Maar toen ik hier kwam, was er bijna geen belangstelling van de media voor interviews. Terwijl er juist veel belangstelling voor me was toen ik nog in China was. Toen was het beeld van mij: iemand die tegen het communisme is. Nu ben ik die Chinese kerel die het steeds over vluchtelingen heeft. Dat valt niet goed.»
– Begrijpen wij, in Europa en de VS, waar China mee bezig is?
Ai Weiwei «Nee, maar je ziet nu wel een inhaalbeweging. China is heel slim. Dertig jaar geleden was het motto: laten we eerst rijk worden. Daar is heel China door aangestoken, van de top tot de dorpeling is iedereen hartstochtelijk verliefd geraakt op dat idee. En de rest van de wereld was er ook blij mee, want iedereen profiteerde ervan. Maar er heerst geen recht in China, er zijn geen wetten die je beschermen. Uiteindelijk worden alle beslissingen genomen door één man, de president. Als hij er tevreden mee is, kun je iedere deal sluiten. De vraag in China is nu: hoe worden we een wereldmacht en wat moeten we daarvoor doen?
»China speelt het spel van het Westen heel goed mee. Overál zitten Chinezen: aan Amerikaanse universiteiten, in onderzoekslaboratoria... Ze zijn diep in het Westen doorgedrongen. China heeft geen vrije economie, het hele systeem staat onder staatscontrole, de leiders kunnen het recht manipuleren, ze kunnen iedereen in de gevangenis gooien of zelfs laten verdwijnen. Wie of wat kan sterker zijn dan dat? Daarom bewonderen andere landen China zo.
»Bondskanselier Merkel gaat ieder jaar naar China. Welke leider doet dat? Zo is China een heel goede vriend van Duitsland geworden.»
undefined
'Op de betoging voor Julian Assange (rechts) waren er maar honderd mensen. Waarom geven we niet om de vrijheid van meningsuiting?'
– Merkel is niet blind, ze weet wat voor land China is.
Ai Weiwei «Ze is héél intelligent. Maar ze weet ook hoe belangrijk China voor Duitsland is.»
– Hebt u er met haar over gesproken?
Ai Weiwei «Nee, maar ik mag haar. Ze heeft me enorm geholpen om uit China weg te komen. Ik heb Merkel een paar keer ontmoet in een restaurant in Berlijn. Ik heb haar bedankt. Eén keer vierde ik met vrienden mijn verjaardag in een restaurant en ze groette me – ze was heel gewoon, ik was onder de indruk. Ze weet wat ze wil, ze heeft geen advies nodig.»
– Is uw kunst steeds politieker geworden?
Ai Weiwei «Het is niet mijn keuze, ik ben op de één of andere manier in deze situatie terechtgekomen. Telkens als ik in de problemen kwam, overviel het me. Maar ik doe er mijn voordeel mee.
»Kunst is geen programma, maar een methode. Een manier om te ontdekken wie je bent. Je plaatst jezelf eerlijk in een uitdagende situatie en zoekt naar een taal om dat uit te drukken. De bedoeling is om een succesvolle vorm van communicatie op te zetten. Doet een kunstenaar dat niet, dan wordt het meditatie van een boeddhistische ziel. Maar die ziel moet geconfronteerd worden met onze moderne tijd.»
Grote leugen
Ai Weiwei gaat de confrontatie met de moderne tijd niet alleen aan in zijn kunst, maar ook op straat. In de Berlijnse media duiken af en toe foto’s van hem op bij politieke demonstraties.
– Nam u aan één van de klimaatdemonstraties van scholieren deel als nieuwsgierige kunstenaar of uit solidariteit?
Ai Weiwei «Geen van beide. Het gaat me om het gevoel er deel van uit te maken. Je hebt niet veel keus. Als je er wél heen gaat, helpt het misschien helemaal niet en is het belachelijk. Maar als je niet gaat, hoor je bij degenen die het niets kan schelen of die cynisch zijn.»
– Nam u om dezelfde reden deel aan een betoging voor WikiLeaks-oprichter Julian Assange?
Ai Weiwei «Er is altijd iets van te leren, het levert altijd verrassingen op. Ik ging er ook heen omdat ik Julian Assange persoonlijk ken, ik heb hem opgezocht toen hij in de ambassade van Ecuador in Londen zat. Nu is hij gearresteerd. Als hij een misdaad heeft begaan, moet hij daarvoor berecht worden, in Zweden of in Engeland. Maar niet voor de informatie die WikiLeaks naar buiten heeft gebracht. Dat is belangrijk voor de vrijheid van meningsuiting en de persvrijheid, de journalistiek.
»Bij de klimaatdemonstratie waren zo’n tienduizend mensen, bij de betoging voor Assange misschien honderd, van wie ik er dertig kende. Dan denk je: waarom kan dat de mensen niets schelen? Waarom geven ze niet om de vrijheid van meningsuiting? Midden in Duitsland, in deze hoofdstad waar zoveel is gebeurd, waar allerlei artistieke centra zijn, een land dat zo’n open samenleving heet te zijn. Maar dat is dus een grote leugen. Daarom houd ik niet zo van Berlijn.»
– Misschien komt het omdat Julian Assange samen met Rusland zo actief is geweest tegen Hillary Clinton?
Ai Weiwei «Je kunt veel op hem aanmerken. Maar we hebben een onafhankelijke bron van informatie nodig, los van de mainstreammedia. Daar profiteert iedereen van in deze door grote bedrijven gedomineerde samenleving. Hoe kunnen we anders spreken over eerlijkheid, rechtvaardigheid en mensenrechten?»
Ai Weiwei vraagt een medewerker om een stalenboek van de knopenfabriek te brengen. Hij pakt de dikke grijze ordner aan en slaat langzaam en liefdevol de bladen om: bruidsknoopjes, grote parelmoeren knopen, alledaagse zwarte en bruine knopen, houten knoopjes in de vorm van dieren, drukknoopjes, knopen in de vorm van gitaren en andere instrumenten...
Ai Weiwei «Net vluchtelingen. Ze functioneren nog prima, maar niemand wil ze meer. Volkomen losgeraakt van de omgeving waar ze thuishoren, zijn ze nutteloos geworden. Ook omdat het er zoveel zijn, hebben ze hun betekenis verloren.»
© NRC Media
undefined
