Leraar secundair onderwijs wordt knelpuntberoep: ‘Een zesdejaars zei lachend dat hij wilde bijspringen. We hebben hem gewoon voor de klas gezet’

Sire, er zijn geen leerkrachten meer. Niet alleen voor de technische vakken, wiskunde, Frans en Nederlands, waar ook de voorgaande jaren al een groot tekort woedde, maar ook voor Latijn, biologie, aardrijkskunde, chemie, gezondheidsopvoeding of levensbeschouwing wordt er met moeite een lesgever gevonden. Dat blijkt uit de meest recente analyse van de VDAB: ‘daarom staat de job van leraar secundair onderwijs vanaf nu op de lijst van knelpuntberoepen’. Humo sprak met directeurs, leerkrachten en scholieren over al die verloren lesuren. ‘Vorig jaar is een stewardess taalvakken komen geven.’

‘Ik heb het lerarentekort de voorbije zestien jaar steeds erger zien worden, maar de afgelopen septembermaand was het absolute dieptepunt. We hebben zo weinig leerkrachten dat sommige leerlingen maar halve dagen naar school komen. Zelfs op 1 september hebben leerlingen studie gekregen in plaats van les.’ Alessandro Fontana, directeur van de beroepscampus Louis Zimmer in het Atheneum Lier, heeft niet meteen de vrolijkste weken achter de rug.

ALESSANDRO FONTANA «We zijn afgelopen zomer al vroeg begonnen met onze zoektocht naar leerkrachten en we leken aanvankelijk alle vacatures te kunnen invullen, maar vanaf 29 augustus kreeg ik het ene na het andere bericht: ‘Ik stop met lesgeven’, ‘Ik heb elders werk gevonden’... In de tweede schoolweek zijn bovendien drie collega’s uitgevallen. We missen leerkrachten voor de vakken economie, wiskunde, wetenschappen, elektriciteit en elektronica: die vinden we gewoon niet. Ik kreeg al ongeruste ouders aan de lijn: ‘Mijn zoon heeft geen leraar voor zijn hoofdvak. Zal hij geen achterstand opbouwen?’ Een terechte vraag, ik zou me als ouder óók zorgen maken.»

De situatie in het atheneum in Lier is geen uitzondering. Bijna driekwart van de secundaire scholen in het gemeenschapsonderwijs heeft één of meerdere openstaande vacatures, blijkt uit een enquête. Normaal is het lerarentekort het kleinst bij de start van het schooljaar, omdat er nieuwe afgestudeerden op de arbeidsmarkt komen en er nog geen leerkrachten zijn uitgevallen. Maar dit schooljaar is er al na amper anderhalve maand een nijpend tekort.

PEDRO DE BRUYCKERE (pedagoog Arteveldehogeschool Gent) «In slechts 17 procent van de scholen was er eind september geen probleem met de personeelsbezetting. De meeste leraren geven bovendien aan dat er amper speelruimte is. De problemen nemen week na week toe: leerkrachten worden ziek – de coronapandemie wint weer aan kracht – en sommige nieuwkomers beseffen dat lesgeven toch niet hun ding is. Ook het verloop is groot: leerkrachten veranderen plots van school – niet omdat ze elders meer kunnen verdienen, want dat ligt vast, maar elders hebben ze een aangenamer uurrooster of moeten ze minder lang pendelen.»

TOON HERMANS (directeur Technicum De Londenstraat Antwerpen) «Eind augustus beginnen de problemen. Jonge leerkrachten bellen dat ze elders een beter uurrooster hebben of dat ze uit het onderwijs stappen, anderen blijken ziek te zijn. Tijdens het schooljaar iemand vervangen is zo goed als onmogelijk geworden.»

LUDWIG VLOGAERT (directeur Don Bosco Halle) «Zelfs leerkrachten die hier al lang werken, vertrekken soms – meestal omdat ze dichter bij huis kunnen lesgeven. Zo zijn er vorige zomer vier wetenschapsleerkrachten weggegaan. En begin september gaven twee nieuwe collega’s er de brui aan omdat ze de druk niet aankonden. Ze waren nochtans vol goede moed in het onderwijs gestapt, maar ze sliepen niet meer en hun gezondheid leed eronder.»

DE BRUYCKERE «In bijna één op de drie scholen moeten leerlingen elke week lesuren missen. Dat is wel erg veel: het doet denken aan de zwaarste weken van de coronapandemie, terwijl je toch zou denken dat we het ergste achter de rug hebben.»

HUMO Waar zijn de problemen het grootst?

DE BRUYCKERE «Dat verschilt van regio tot regio. Voorts vinden scholen met een diverse leerlingenpopulatie moeilijker leerkrachten, terwijl zij er net méér nodig hebben. Daardoor neemt de ongelijkheid in de samenleving nog toe.»

HUMO Zijn er knelpuntvakken?

DE BRUYCKERE «De vreemde talen, vooral Frans, gevolgd door biologie, fysica en chemie. Ook godsdienst en zedenleer, wiskunde en de technische vakken zijn problematisch. En zelfs voor lichamelijke opvoeding, waarvoor we vroeger altijd voldoende mensen vonden, zijn er nu tekorten.»

TERUG UIT PENSIOEN

De arbeidsmarkt afspeuren naar nieuwe leerkrachten is voor veel directeurs een voltijdse job geworden.

HERMANS «Ik ben nu een soort headhunter. We screenen alle profielen op de website van de VDAB en benaderen die mensen zo snel mogelijk. Onze drempel is ook laag: ze hoeven niet meteen de lerarenopleiding te volgen en kunnen het gewoon eens proberen.»

VLOGAERT «Wij hebben een communicatieverantwoordelijke die zo goed als voltijds bezig is met vacatures op sociale media.»

PIETER SCHIPPERS (adjunct-directeur Don Bosco Hoboken) «Ik spreek zelfs mensen in mijn omgeving aan. Ik probeer mijn elektricien te overreden om een halve dag per week les te komen geven, en hij zou weleens kunnen toehappen.»

VLOGAERT «Wij zijn in gesprek met een man die bij ons in de afdeling hout is afgestudeerd en al tien jaar schrijnwerker is. Hij overweegt een carrièreswitch en is zelfs bereid om ook godsdienst te geven.»

SCHIPPERS «Sommige van onze leerlingen zullen dit jaar geen minuut godsdienst krijgen. Ik vind dat bijzonder jammer, want het gaat om een algemeen vormend vak, en veel ouders kiezen bewust voor een katholieke school.»

HUMO Scholen moeten creatief zijn. Een populaire oplossing is gepensioneerden aannemen.

HERMANS «In onze technische afdeling geven nu twee gepensioneerden les. De ene heeft jarenlang in de cultuursector gewerkt en geeft nu elektriciteit in het derde jaar, omdat hij lang geleden een relevante opleiding heeft gevolgd. Die mensen nemen zelf contact op met ons, omdat ze het toch niet zo leuk vinden dat ze met pensioen zijn (lacht). Ze hebben veel levenservaring en zijn niet snel onder de indruk van rumoer in de klas, maar het blijven tijdelijke noodoplossingen.»

Eén van hen is Bob Van Damme (68). Hij geeft sinds half september twaalf uur per week Nederlands aan leerlingen van het derde jaar in het atheneum in Dendermonde.

BOB VAN DAMME «Ik heb mijn hele leven in de banksector gewerkt en heb daar dikwijls mensen bijgeschoold. De laatste tijd hoorde ik overal dat de nood aan leerkrachten hoog is. Lesgeven heeft me altijd geïnteresseerd, en begin september heb ik de knoop doorgehakt. Op vrijdag solliciteerde ik en een week later stond ik al voor de klas.»

HUMO Hoe voelt dat?

VAN DAMME «Het vergt veel van me, maar het lukt wel. Ik heb ook geen voltijdse baan: ik geef twaalf uur les. Maar ik moet die lessen wel voorbereiden en achteraf moet ik toetsen verbeteren, communiceren via Smartschool, klassenraden bijwonen… Een voltijds werkende leerkracht klopt zeker veertig à vijftig uur per week.

»Als gepensioneerde kon ik ook in de zetel blijven zitten, maar ik wil bezig blijven. Op deze manier kan ik ook de samenleving helpen. Ik was trouwens op zoek naar een aangename tijdsbesteding. Een kennis van me, die al zeven jaar met pensioen is, overweegt nu ook om in het onderwijs te stappen. Ik heb hem gezegd: ‘Niet twijfelen. Doen!’»

HUMO Scholen nemen leerkrachten met de meest uiteenlopende profielen aan, ook jongeren zonder diploma.

SABINE VREYS (leerkracht Moretus Ekeren) «Aan het einde van het vorige schooljaar zei een zesdejaars wiskunde-wetenschappen grappend dat hij misschien kon bijspringen. Wel, in september heeft hij fysica gegeven aan de leerlingen van de tweede graad. Hij deed dat fantastisch: de leerstof zat nog in zijn geheugen en hij kon de materie op een erg begrijpelijke manier overbrengen. Een natuurtalent, dus. De leerlingen kwamen me zeggen dat hij het beter deed dan hun vorige leerkracht fysica. Vooral de meisjes vonden zo’n jonge leerkracht tof (lacht). Jammer genoeg zijn we hem nu kwijt, want hij is aan zijn studie burgerlijk ingenieur begonnen.»

DUTJE DOEN

Geen les krijgen klinkt voor sommige leerlingen misschien als muziek in de oren, maar voor velen is de maat vol. Batuhan Yalçin (16) volgt sinds september de opleiding voor administratief medewerker in het deeltijds secundair onderwijs bij Syntra Gent, maar hij krijgt veel minder les dan hij had gehoopt.

BATUHAN YALÇIN «Ik heb dyscalculie en dyslexie, waardoor ik veel ondersteuning nodig heb. Die krijg ik niet omdat er te weinig leerkrachten zijn. Er staan ook slag om slinger andere gezichten voor de klas, nieuwe leerkrachten die niet weten waar ik mee worstel. Ik zou graag extra lessen krijgen, maar ik zit elke week uren met mijn vingers te draaien in het studielokaal. (Emotioneel) Ik heb gevraagd of ze iets kunnen doen voor mij, maar er zijn gewoon te weinig begeleiders.

»Ik was altijd goed in Franse conversatie, maar nu merk ik dat mijn niveau is gezakt. Voor wiskunde geldt hetzelfde. Mijn ouders hebben het niet breed, dus ik betaal nu uit eigen zak een privéleerkracht 36 euro per uur om mijn achterstand op te halen. Dat zou toch niet mogen?»

HUMO Wat denkt u, meneer De Bruyckere?

DE BRUYCKERE «Die evolutie baart me zorgen. In vergelijking met andere Europese landen werden er bij ons niet zo vaak bijlessen gegeven, maar sinds corona is dat veranderd. Als jongeren op school amper lessen biologie en wiskunde krijgen, betalen ouders sneller voor bijlessen. Dat lukt natuurlijk alleen voor wie er het geld voor heeft. Zo dreigt er een kloof te ontstaan tussen leerlingen die bijlessen krijgen en leerlingen die het thuis minder breed hebben. Er is ook een pervers effect: sommige leerkrachten merken dat ze daar goed hun boterham mee kunnen verdienen. Wat zie je dan? Er wordt minder lesgegeven op school, en dure bijscholing zit in de lift. Ik heb daar toch vragen bij.»

MAURO MICHIELSEN (leerling humane wetenschappen Sint-Pieterscollege Leuven) «Een uurtje studie lijkt leuk: galgje spelen, naar muziek luisteren, op de banken tekenen, een dutje doen… Maar dat zijn we nu wel beu. Sommigen krijgen nooit meer dan een halve dag les.»

SENNA VANDERPLANCKE (leerling humane wetenschappen, Sint-Barbaracollege Gent) «In de studie zitten is echt saai. Gisteren hadden we weer de hele voormiddag studie, want de leerkrachten Nederlands en wiskunde waren nog maar eens afwezig.»

MICHIELSEN «We moeten dan zelf de leerstof onder de knie krijgen aan de hand van opdrachten: dat kan toch niet de bedoeling zijn?»

VANDERPLANCKE «Soms zitten we met vier klassen samen in de studiezaal, dan kun je je niet concentreren. De ene opdracht is ook de andere niet: gisteren was de taak voor wiskunde veel te moeilijk. Zonder uitleg konden we daar niet aan beginnen, dus zaten we allemaal met onze vingers te draaien.»

YALÇIN «Vorig jaar moesten we met zestig leerlingen in een groot lokaal gaan zitten voor de les wiskunde. Drie leerkrachten hielden toezicht terwijl we zelfstandig een opdracht moesten maken. Als we een vraag hadden, moesten we onze hand opsteken. Na een tijdje had bijna iedereen zijn hand in de lucht. Het is fijn dat de school naar oplossingen zoekt, maar ik voel me soms een proefkonijn.»

HUMO Kunnen die uren studie nuttig zijn, meneer De Bruyckere?

DE BRUYCKERE «Dat hangt ervan af of het zinnige opdrachten zijn. Als de leerkracht er in de volgende les op kan voortbouwen, kan dat positief zijn. Maar als de leerling wekenlang geen leraar ziet, dreigt die zelfstandige studie contraproductief te worden. Sterke leerlingen zullen er nog wel iets aan hebben, maar de meesten hebben toch begeleiding nodig als je niet wilt dat ze ter plaatse blijven trappelen.»

SCHIPPERS «Het aantal klassen dat tegelijkertijd in de studiezaal zit, is zo groot dat je weinig zinnigs kunt doen. Vroeger kon je de leerkrachten vragen om na een afwezigheid een extra les te geven, maar dat kun je niet eindeloos doen. Wij zijn bovendien een technische school: de praktijkuren kun je niet vervangen. Die leerlingen zitten dan zonder een opdracht in de studie en babbelen met elkaar, spelen gezelschapsspelletjes of zitten te niksen. Als het kan, laten we hen daarom buiten sporten.»

VLOGAERT «Die opdrachten moeten ook verbeterd worden als de leerkracht terug is uit ziekteverlof.

»Nu zitten leerlingen urenlang op school niets te doen of op hun smartphone te tokkelen. Ik vind dat problematisch, want het wordt na een tijdje een gewoonte.»

CLAUDIA URBINA (leerkracht KA Halle) «Op een bepaald moment zat onze refter vol: dat zijn vierhonderd leerlingen. Probeer die maar eens kalm te houden. Van wachten en stilzitten worden ze moe en raken ze gefrustreerd, en dat is menselijk.»

HUMO En uiteindelijk worden leerlingen sneller schoolmoe?

HERMANS «Absoluut. Leerlingen kweken een verkeerde houding aan: ze vinden op den duur dat ze niet naar school moeten gaan. Ze verliezen hun motivatie, ze komen te laat of spijbelen vaker. Dat kun je alleen corrigeren met geëngageerde leerkrachten en begeleiders.»

FONTANA «Dat sommige leerlingen er de brui aan geven, lijkt me logisch. Hoe zou je zelf zijn als je de helft van de tijd in de studie zit? Als ze dan toch eens les krijgen, letten ze niet op, ze zitten te babbelen of dagen gewoon niet op. Als ze op woensdag maar één uurtje les hebben en de rest van de voormiddag studie, durven ze weleens thuis te blijven.»

DOOR ZONDER EXAMEN

Het lerarentekort en de daaruit voortvloeiende problemen voorspellen weinig goeds. In het onderzoek Teacher Tapp Vlaanderen van Arteveldehogeschool Gent gaf 28 procent van de leerkrachten vorig schooljaar aan dat hun school leerlingen moest delibereren nadat ze te weinig les hadden gekregen voor bepaalde vakken. Ze gingen met een leerachterstand door naar het volgende jaar, maar door het nijpende lerarentekort raakt die achterstand vaak niet weggewerkt, integendeel.

URBINA «Het algemene niveau is gezakt, dat staat buiten kijf. Als leerlingen wekenlang geen wiskunde of Frans hebben gekregen, krijg je dat niet in enkele lessen rechtgetrokken. Ik heb meer tijd nodig om de leerstof te kunnen overbrengen, ik moet meer voorbeelden geven, het tempo vertragen... De leerlingen lijken na corona ook verleerd te hebben hoe ze moeten studeren.»

VREYS «Sommige leerlingen ontberen nu basiskennis omdat ze te weinig les krijgen. De nieuwe leerkracht wiskunde klaagde er onlangs over: ‘Ze hebben nog nooit van de wet van Archimedes gehoord, terwijl dat vorig jaar tot de leerstof behoorde.’ Maar vooral voor de taalvakken hebben leerlingen erg veel achterstand opgelopen.»

URBINA «Vorig schooljaar hebben we voor meerdere taalvakken geen rekening gehouden met de examenresultaten, omdat de laatste toetsen van voor Kerstmis dateerden. De leerkracht was uitgevallen en de school had geen vervanger gevonden. We hebben alle leerlingen laten overgaan, maar zo wordt het probleem doorgeschoven. De nieuwe leerkracht Duits van het zesde jaar zei me: ‘Ik moet van nul beginnen.’

»Bovendien zitten veel leerlingen in de verkeerde richting. Ze modderen aan in een doorstroomrichting (het vroegere aso, red.), terwijl ze zelf goed weten dat ze er niet thuishoren: hun punten zijn niet goed, ze voelen zich niet op hun plaats in de klas...»

VREYS «Sinds de eerste lockdown lopen veel leerlingen achter de feiten aan, zeker wie toen in het eerste of het tweede jaar zat. Sommigen hebben ook gewoon pech: jaar na jaar moeten ze lessen missen, terwijl anderen amper iets merken van het lerarentekort.»

HUMO Mauro en Senna, merken jullie dat het problematisch wordt?

VANDERPLANCKE «Uiteraard. Vorig schooljaar hebben we alleen in september en oktober aardrijkskunde gekregen, daarna vertrok onze leerkracht met zwangerschapsverlof en ze is niet vervangen. Net vóór de examens in juni kregen we nog één les, waarin de belangrijkste leerstof erdoor werd gejaagd. Het verbaasde niemand dat de punten erg slecht waren.

»Ook de leerkracht wiskunde was vorig jaar vaak afwezig. De voorbije weken hebben we de leerstof gezien die we vorig jaar hadden moeten krijgen. Zo blijven we achterophinken.»

MICHIELSEN «Ik ben voorzitter van de Vlaamse Scholierenkoepel, en in álle scholen zijn er problemen. Vrienden van me hebben sinds oktober vorig jaar geen enkele les Frans meer gekregen.»

HUMO Maken jullie je zorgen?

YALÇIN «Ja. Door corona moesten we maandenlang thuis online les volgen, en daarna kregen we op school vaak geen les omdat er geen leerkracht was. Voor sommige vakken hoefden we zelfs geen examen af te leggen. Dat lijkt op het eerste gezicht tof, maar na een tijdje begon ik na te denken. Ik zou later rechter willen worden, maar ik begin me wel zorgen te maken. Zal ik wel goed voorbereid zijn?»

MICHIELSEN «Binnenkort studeert mijn jaar af: sommigen zullen jarenlang nauwelijks Frans of wiskunde gekregen hebben. We worden nu al de generatie van de leerachterstand genoemd.»

HUMO Ondanks de bezorgdheden van de leerlingen en de schrijnende verhalen, doet iedereen gewoon voort. Waarom breekt er geen revolutie uit?

SCHIPPERS «Het verbaast me in hoge mate dat het lerarentekort amper een debat waard is. Als jij morgen onder het mes moet, wil je toch dat een chirurg het scalpel hanteert in plaats van een poetshulp? Blijkbaar vinden we het niet meer zo belangrijk dat mensen met het juiste diploma onze jongeren kennis bijbrengen. Iemand die de richting kantoor heeft gevolgd, mag nu Nederlands geven. Mijn praktijkleerkracht mechanica is van opleiding een slotenmaker. Hij kan de leerlingen zeker iets bijleren, maar aan machines werken is nog iets anders. Vorig jaar is een stewardess taalvakken komen geven. Ze deed dat wel goed, maar leraren zouden toch specialisten in hun vak moeten zijn?»

VLOGAERT «We boeten onvermijdelijk aan kwaliteit in. Sommige leerkrachten hebben nog nooit lessen voorbereid, ze kennen de leerplannen niet en weten niet hoe ze een klas in de hand moeten houden. En als je met Smartschool wilt kunnen werken, moet je een extra opleiding volgen. Lesgeven is een vak, hè.

»De gaten worden nu vooral ingevuld door collega’s. Zij draaien heel veel overuren. Sommigen zijn vragende partij, want ze kunnen meer verdienen, maar ik voel dat er steeds minder animo voor is. De werkdruk begint te wegen, en dat voel je in de leraarskamer.»

URBINA «We worden ook moe. Na twee weken in het nieuwe schooljaar zei een collega me: ‘Heb je ook het gevoel dat we al zes maanden bezig zijn?’ Dat is een slecht teken. We investeren in onze job en in de leerlingen, maar we dreigen onszelf te vergeten. Het risico bestaat dat er nóg meer leerkrachten uitvallen, met nog meer druk op het korps tot gevolg. Zo belanden we in een vicieuze cirkel.»

Hebt u ook een getuigenis of een mening over het lerarentekort? Kruip in uw scherpe pen en laat uw boodschap hieronder achter: