Leren leven met angst Frank Furedi: 'Terreur werkt als een katalysator die alle andere angsten versterkt'

De terreur zaait paniek, het milieu baart steeds meer zorgen, de crisis maait in banen en toekomstperspectieven, de vluchtelingenstroom voedt de xenofobe gevoelens, kinderen worden op sociale media belaagd door zieke geesten, en we weten ook al niet meer wat we nog zonder zorgen mogen eten.

'Terreur werkt als een katalysator die alle andere angsten versterkt'

De Brits-Hongaarse socioloog Frank Furedi werpt in zijn wereldwijde bestseller een schril licht op de westerse samenleving. De Koude Oorlog is gewonnen, het kapitalisme triomfeert en de welvaart scheert ongeziene toppen. Maar die staat van genade maakt de westerse mens vreemd genoeg niet gelukkig: angst, stress en onzekerheid pieken als nooit tevoren. In plaats van de toekomst vol vertrouwen tegemoet te zien, kijkt hij schichtig om zich heen. In zo’n klimaat wordt de kleinste tegenslag tot een trauma opgeblazen, tot profijt van de therapeutenindustrie waaraan Furedi een bloedhekel heeft. Het resultaat, zo betoogde hij in ‘Culture of Fear’, is een risicoschuwe samenleving waarin burgers elkaar wantrouwen en zich als makke schapen overgeven aan politici en hun veiligheidsdiscours.

Dat poneerde Furedi dus in 1997, lang vóór het ontstaan van Islamitische Staat en het besef van de opwarming van de aarde. ‘De angstepidemie is sindsdien alleen maar erger geworden,’ zegt hij via Skype vanuit zijn met boeken bezaaide schrijfhonk in Faversham, Kent.

Frank Furedi «Weet je wat ze in de VS tegenwoordig zeggen als ze afscheid nemen? ‘Stay Safe.’ Zelfs als ze naar de nachtwinkel om een fles melk gaan. Ik heb er onderzoek naar gedaan: vijftien jaar geleden bestond die uitdrukking niet eens. Dat lijkt een detail, maar het zegt veel over onze obsessie met veiligheid.»

HUMO Is dat niet typisch Amerikaans?

Furedi «Dat zou ik vroeger ook gedacht hebben. Ik herinner me de paniek over de Washington sniper in 2002. Twee daklozen met aftandse geweren volstonden om in heel Washington, de hoofdstad van het machtigste land ter wereld, een totale lockdown af te kondigen. Kan alleen in Amerika, dacht ik toen, maar kijk naar wat er onlangs in Brussel is gebeurd: de metro plat, alle scholen dicht. Dat is je eigen machteloosheid etaleren, precies wat de terroristen willen. I’m sorry, maar de houding van jullie regering was verbijsterend.»

HUMO Wat kon ze anders doen? Eén van de daders van de aanslagen in Parijs liep vrij rond in Brussel. Gewapend met een bommengordel en gedreven door een acute doodsdrang, zo werd toen vermoed.

Furedi «Uiteraard moet je als overheid reageren, maar niet door op het publieke forum paniek en radeloosheid te laten zien. Door de hele hoofdstad lam te leggen heeft België zijn eigen positie verzwakt. Wat gaan jullie uit de kast halen als er écht iets gebeurt? Een samenleving kan op twee manieren met een terroristische dreiging omgaan. Je kunt je eigen kwetsbaarheid benadrukken door draconische maatregelen te treffen, in de ijdele hoop dat er geen slachtoffers zullen vallen. Maar je kunt ook het tegenovergestelde doen en de veerkracht stimuleren. Tref discrete, chirurgische veiligheidsmaatregelen, maar mobiliseer vooral de bevolking rond de waarden van onze open democratische samenleving, zodat iedereen snapt wat er op het spel staat.»

HUMO In ‘Culture of Fear’ wijst u op een belangrijke verschuiving. Terwijl ons overlevingsinstinct ons vroeger angst inboezemde voor concrete gevaren zoals giftige slangen of brullende leeuwen, doet de moderne, westerse mens het in zijn broek voor vage, onbestemde dreigingen. Maar geldt dat wel voor terrorisme? Na Parijs mogen we toch van een zeer concreet gevaar spreken?

Furedi «Er is inderdaad iets veranderd. Terrorisme was voor westerlingen een krantenbericht. We lazen het en haalden onze schouders op, het bleef een ver-van-ons-bedshow. Intussen is de terreurdreiging een tastbare realiteit geworden die ons allen bezighoudt. Het zijn niet de aanslagen op zich die onze maatschappij destabiliseren, wel de gevoelens van angst en onzekerheid die ermee gepaard gaan. In het huidige klimaat kun je bijna spreken van een ontologische angst, een collectieve vertwijfeling over onze plaats in de wereld. Er is immers ook een migratiecrisis, een economische crisis en een klimaatcrisis aan de gang. Terreur werkt als een katalysator die al die andere angsten bundelt en versterkt, zoals blijkt uit het irrationele wantrouwen tegenover vluchtelingen.»

HUMO De aanslagen in Parijs werden twee weken vóór de grote klimaatconferentie in datzelfde Parijs gepleegd. Toeval of een berekende zet van IS?

Furedi «Geen toeval, want het gevoel voor timing van IS – ik spreek zelf liever van Daesh – staat buiten kijf. Ze kennen de zwakheden van onze samenleving en weten perfect hoe ze die moeten uitbuiten. Ik kijk vaak naar hun jihadfilmpjes, alleen zo leer je de aard van het beest kennen. In één van hun recentste filmpjes steken ze de draak met het Amerikaanse leger. Ze lachen met het hoge aantal zelfmoorden van rekruten tijdens de opleiding, en met de vele veteranen die na een tour of duty in Irak aan het posttraumatisch stress-syndroom lijden. De boodschap is duidelijk: het Amerikaanse leger is ondanks zijn superieure vuurkracht makkelijk te intimideren. Het leger als afspiegeling van de risicoschuwe maatschappij: de Amerikanen trekken wel ten oorlog, maar ze zijn als de dood voor bodybags. Daartegenover plaatst Daesh zijn eigen romantische beeld van idealisten die niets liever willen dan sterven voor de heilige zaak. Een bij de haren gesleurde vergelijking natuurlijk, het blijft immers propaganda. Maar het is wel een feit dat onze angstige mentaliteit verklaart waarom relatief kleine terreurdaden een maximale impact sorteren.»

Debat is dood

HUMO U wijst op het mislukken van de multiculturele samenleving als een verklarende factor voor de angstcultuur.

Furedi «Het schrijven van ‘Culture of Fear’ heeft me doen inzien dat het ten gronde om een communicatieprobleem gaat. Burgers kennen elkaar niet meer. Het ontbreekt ons aan gemeenschappelijke waarden, het is zelfs zover gekomen dat we aan begrippen en woorden geen gemeenschappelijke betekenis meer toekennen. Gevolg: we wantrouwen niet alleen elkaar, maar ook onszelf. ‘Zal de andere mij wel correct begrijpen?’ vraagt iedereen zich angstig af. Je ziet dan ook steeds meer vormen van zelfcensuur, ook in de academische wereld, die ik als gewezen professor door en door ken. Heel wat docenten gaan controversiële onderwerpen zoals de Holocaust of 9/11 uit de weg, uit angst voor discussies of rellen in de aula. Ik was onlangs in Nevada, een rurale staat in de VS die politiek verdeeld is. Democraten en Republikeinen houden elkaar in evenwicht. Daar komen boeiende discussies van, dacht ik –niet dus. Bleek dat in Nevada een gouden regel geldt: begin in het openbaar nooit over politiek! Dat krijg je als burgers elkaar niet meer vertrouwen: het publieke debat sterft uit, er wordt alleen nog over het weer en over koetjes en kalfjes gepraat. We zijn bovendien geneigd altijd het slechtste van de andere te denken. Eén van mijn vrienden is met een Afrikaanse getrouwd. Toen hij onlangs met zijn zoon ging zwemmen, werd hij voortdurend lastiggevallen. ‘Wat moet een witte man van middelbare leeftijd hier met een zwart kind? Vast een pedofiel,’ vermoedde iedereen. Toen hij vertelde dat hij de vader was, wilden ze hem nauwelijks geloven.»

undefined

'Je kunt je mond niet meer opendoen, of er staat iemand op die beweert dat hij zich gekwetst voelt'

HUMO Maar wat heeft dat met falende multiculturaliteit te maken?

Furedi «Ik ben niet tegen migratie, in principe ben ik zelfs voor open grenzen. Maar ik vind het wel nefast dat steeds meer gemeenschappen in landen zoals Frankrijk, België of het Verenigd Koninkrijk getto’s vormen. Als grote groepen mensen in parallelle werelden leven en geen gemeenschappelijke waarden meer delen, krijg je zware problemen. Daarom vind ik het ‘Wir schaffen das’ van Angela Merkel zo dom. Eerst vluchtelingen welkom heten en dan in paniek slaan als ze een dag later op je stoep staan: potsierlijk. Maar dat is niet het ergste. Als je vluchtelingen verwelkomt, moet je vooraf een plan hebben om ze op te vangen en te integreren in de maatschappij. Zo’n plan heeft Merkel niet.»

HUMO Slachtoffers zijn in onze angstcultuur de nieuwe helden, luidt één van uw bekende oneliners. U bent kritisch voor Facebookgroepen zoals DailyRacism of DailySexism, die getuigenissen verzamelen om hun slachtofferschap te bevestigen. Waarom?

Furedi «Ik zie daar geen vorm van emancipatie in, wel een staaltje van kleinzerig narcisme. Je kunt je mond niet meer opendoen, of er staat iemand op die beweert dat hij zich gekwetst voelt. Victims of micro-agression heb ik ze in mijn jongste essay genoemd. Een fantastisch voorbeeld is de universiteit van Californië, waar het verboden is hardop te zeggen dat iedereen de kans heeft om vooruit te komen in het leven. Immers, zo luidt de redenering, op die manier zeg je impliciet dat wie arm is of geen succes heeft, lui of dom is, en het alleszins aan zichzelf te danken heeft. Echt waar, je hebt tegenwoordig een apothekersweegschaal nodig om je woorden af te wegen.»

HUMO En komt die geüpdatete versie van ‘Culture of Fear’ er nu aan?

Furedi (lacht) «Het zal wel moeten, als ik van het gezeur van mijn uitgever af wil zijn. Eigenlijk wil hij zelfs een compleet nieuw boek, maar daar heb ik echt geen tijd voor.»