Levenslessen van toppleiter Jef Vermassen (70): 'Ik heb de delicten steeds gewelddadiger en gruwelijker zien worden'

Jef Vermassen is net 70 geworden, maar zit nog boordevol plannen en energie. Hij moet wel. ‘In België zijn er amper een dozijn advocaten gespecialiseerd in moordzaken. Ze zijn vandaag allemaal overwerkt.’

'Er zijn geen grenzen meer aan de gruwel. Dat wordt dan beestachtig genoemd, maar beesten zouden zoiets nooit doen'

Het weerhoudt Jef Vermassen er niet van om na de uren nog bezig te zijn met een boek over slachtoffers, hun ervaringen, trauma’s en verwerkingsproces. ‘Daar gaat ook een deel van mijn vakantiedagen aan op, tot grote tristesse van mijn vrouw. Maar ik ben op een leeftijd gekomen dat ik mijn ervaring wil doorgeven. Dus sta ik ’s nachts soms op om een ingeving op te schrijven. Met deze pen, want ik heb nog altijd geen computer. Ik kan daar niet mee werken.’

HUMO Waarom doet u het nog allemaal? Veel mensen van uw leeftijd zijn al lang met pensioen.

Jef Vermassen «Het is tijd om wat meer van het leven te genieten, dat is juist. Maar het is hier een groot kantoor geworden, en ze zien me niet graag vertrekken. Ik wil het wel kalmer aan doen, maar ik krijg zowat elke week een moordzaak te pleiten. Ze hebben die twee jaar lang opgespaard zodat ze voor de correctionele rechtbank komen en niet voor het hof van assisen. Mijn cliënten, zowel daders als slachtoffers, zouden het niet nemen als ik plots hun zaak laat vallen, en terecht.»

HUMO Is het wennen, zo zonder assisen?

Vermassen «Onlangs heb ik nog één assisenzaak gedaan in Tongeren, en dan merk je het immense verschil. Ik doe nu week na week moordzaken voor de correctionele rechtbank. Ik zou ze liever voor assisen pleiten, maar ik heb niet te kiezen. Die assisenzaak in Tongeren heb ik echt als een cadeau aangevoeld. Eindelijk nog eens de ruimte om alle getuigen op te roepen die je wilt, om de jury naar hen te laten luisteren. In de correctionele rechtbank moet je eerst een uur vechten om enkele getuigen te laten horen, en dan mag het vaak toch niet. Het gevolg is dat bijna alleen de feiten bekeken worden, en niet de persoonlijkheid van de dader en die van het slachtoffer. Dat vind ik een enorme verarming.

»In Tongeren kwamen vier ex-partners van de dader getuigen dat hij ze allemaal heel gewelddadig had behandeld. Wurgpogingen bij de ene, slagen bij de volgende, met zijn blote vuist een ruit van een auto inslaan, een baby van een andere man zo hard mishandelen dat de pamper aan flarden ging, iets wat zelfs niet in het dossier stond. Dan krijg je een ander en veel genuanceerder beeld dan wanneer een dader in een net pak en glimlachend één dag de brave jongen komt spelen in de correctionele rechtbank. Na de getuigenis van die vrouwen wist ik dat het levenslang zou worden.»

HUMO Pleit u nu anders?

Vermassen «In assisen kon je zo nodig uren pleiten en samenvatten wat er die week aan bod was gekomen: de verslagen van de experts, de verklaringen van de getuigen en de reacties van de dader. De jury en de beroepsrechters kregen daar een veel vollediger beeld van de zaak dan nu. Op maandag begon je met de brute lijnen van een schilderij, en vrijdag was het af. En in de slotpleidooien gaf je dat schilderij eigen toetsen en belichting, vanuit het standpunt van de dader of dat van het slachtoffer. In de correctionele rechtbank valt dat bijna allemaal weg. De vonnissen gaan bijna uitsluitend over de feiten. Ook een brave sukkel die één keer door het lint is gegaan, krijgt nu twintig jaar of meer. Dan moet je even slikken, ja. Er is geen tijd meer voor een grondige doorlichting.»

undefined

'Ik slaap zelden nog goed na vier uur 's morgens. De door Kim De Gelder vermoorde baby's in de crèche, het gat in de borst van Luna: die beelden zitten voor altijd in mijn hoofd'

Kleine Napoleons

HUMO U hebt een standaardwerk over moordenaars geschreven, maar ik heb nog nergens gehoord wat u denkt over het nieuwste type moordenaar: de IS-terrorist die hier geboren is.

Vermassen «Dat is heel simpel: u bent de eerste die me de vraag stelt. Ik heb er al veel over nagedacht, en ik ben ervan overtuigd dat het profiel van de IS-terrorist past in de typologie van de massamoordenaar. Je kunt hem vergelijken met de jongeren die op Amerikaanse scholen bloedbaden aanrichten onder hun medeleerlingen. Hij is onveranderlijk een man wiens leven een flop is. Hij beseft dat en is soms depressief, maar alleszins kwaad. Hij wil wraak nemen op zijn omgeving of op de wereld. Dat is het in een notendop. ‘Ik wil sterven, en ik ga zoveel mogelijk mensen in de dood meenemen. Je dacht dat ik een nobody was, wat denk je nu? Ik zal me gewroken hebben, ik ben voor één keer de regisseur van mijn eigen leven, en de slotscène zal indrukwekkend worden, want de rest is niets waard geweest.’ Een zero wordt een hero die in zijn ogen een heldendaad pleegt. Vaak gaan er maanden voorbereiding aan vooraf en wordt de datum symbolisch gekozen. Een deel van die massamoordenaars, die niets te maken hebben met IS, zijn blijkbaar in drie weken tijd geradicaliseerd. Je gelooft toch zelf niet dat ze in zo’n korte tijd de islam hebben doorgrond? Nee, het zijn kleine Napoleons die zichzelf willen kronen. En de IS-kroon is een heel grote en indrukwekkende kroon, die wordt wereldwijd door velen bewonderd. De dood als bekroning van een weliswaar mislukt leven. Voorpagina’s verzekerd.»

HUMO De klassieke verklaringsmodellen vertrekken vanuit de islam of vanuit maatschappelijke achterstelling. Het is geen van beide, zegt u.

Vermassen «Ik denk dat vooral de psychologie van de loser speelt, zoals bij de klassieke massamoordenaar. De haat die ze koesteren, krijgt een ideologische rechtvaardiging van een grotere groep. Dat is mooi meegenomen, maar niet de vonk die van iemand een terrorist maakt. De meesten van hen zouden faliekant buizen op een basisexamen over de islam.»

HUMO Er zijn er meer met een gevangenisverleden dan met een moskeeverleden, dat klopt.

Vermassen «Zeker. We beseffen onvoldoende dat het gevangeniswezen, hier net zo goed als in Amerika, ongewild de grootste kweekvijver voor radicalisering is. Zowat iedere strafpleiter zal toegeven dat hij klanten heeft van wie hij op zijn minst vreest dat ze zullen radicaliseren. Wat wil je? Het is een gesloten gemeenschap, waar hun pionnen zonder ophouden de frustratie van die jongens oppoken en uitbuiten. De oude en de jonge Bush hebben de wereld verdeeld in het goede en het kwade. De Russische dissident Aleksandr Solzjenitsyn, die in de goelags heeft gezeten, heeft al geschreven dat die twee in elk van ons zitten. Maar politici zijn doelbewust gaan polariseren, gesteund en gesponsord door de wapenindustrie, zoals nu weer Donald Trump. En dan is men verbaasd als blijkt dat meer en meer moslims het beu worden dat ze permanent als baarlijke duivels voorgesteld worden.»

HUMO Wordt de wereld gewelddadiger? Er zijn minder conflicten dan ooit tevoren, met minder slachtoffers dan ooit, zegt de Amerikaanse psycholoog Steven Pinker in ‘Ons betere ik’.

Vermassen «Globaal gezien misschien, maar ik heb in mijn loopbaan de gewelddelicten toch steeds gewelddadiger en gruwelijker zien worden. Als jonge advocaat hield ik lezingen over hoeveel mannen er celstraffen van meer dan vijf jaar hadden gekregen. Dat waren er toen geen vijftig in een jaar, in héél Vlaanderen.

»Overal zie je dat grenzen worden verlegd: Hitler liet zijn tegenstanders nog executeren met pianodraad, omdat dat extra snijdt en omdat het langer duurt dan een normale ophanging. Maar hij liet geen mensen onthoofden door 10-jarigen, zoals IS. Ik interviewde ooit kindsoldaten in Afrika die werden gedwongen om een begrafenisstoet tegen te houden, de kist te openen en de familie het rottende lijk te doen opeten. Daarna werd de hele familie met machetes afgemaakt. De grenzen van de gruwel worden voortdurend verlegd. Sommigen noemen dat beestachtig, maar beesten zouden zoiets nooit doen.»

HUMO Wat kun je eraan doen? Want als het psychologisch is, als het rancune is die grootheidswaan wordt, dan hebben deradicaliseringsprogramma’s weinig zin.

Vermassen «Die helpen inderdaad weinig. Ik vind het een ontzettend moeilijke vraag, en ik pretendeer niet een pasklaar antwoord te hebben. Maar je weet dat je idealiter iets bij de wortel aanpakt. In een heropvoedingsgesticht of een gevangenis zet je ze bij elkaar en jutten ze elkaar nog meer op. En toch blijven we geloven dat dat de oplossing is. Je moet ze opsluiten zolang ze gevaarlijk zijn, zeker, en de maatschappij heeft het recht zich te beschermen. Maar iemand die een zware fout heeft begaan en daarvoor wil boeten, wordt in een gevangenis vaak een slechtere mens, wat tragisch is.

»Voor individuele begeleiding zijn er ook onvoldoende middelen. In Leuven Centraal wordt er aan vechtsporten zoals judo gedaan, maar nergens zie ik nog meditatie op het programma staan. Nochtans zijn er in India duizenden en duizenden gevangenen die mediteren. Dat is niet eens om ze te helpen, maar om ze rustig te houden. Ze zitten 24 uur dag in de gevangenis, zeven dagen per week zijn ze aan jou overgeleverd. Dóé dan iets met hen: agressiebeheersing, meditatie, inzicht geven in de onzin van wraak, herstelbemiddeling… Het zal niet altijd en niet bij iedereen lukken, akkoord, het zijn ook meestal niet de intelligentsten die je daar tegenkomt, maar men probeert het niet eens.»

HUMO Het kan ook geen toeval zijn, dat het altijd jonge kerels jonger dan dertig zijn. Testosteronbommen die echte bommen laten afgaan.

Vermassen «Ze verpesten het voor iedereen in hun eigen gemeenschap. Je zou hun mentaliteit moeten kunnen veranderen, hen laten inzien dat ze op een verkeerd spoor zitten. Net zoals je een slachtoffer moet laten inzien dat haat en wraak de slechtste weg is die je kunt bewandelen. Want hoe begrijpelijk ook, het vernietigt alleen jezelf. Maar je kunt vandaag probleemloos afstuderen in de rechten zonder ook maar iets van slachtofferschap af te weten, terwijl we toch allemaal een behoorlijke kans lopen vroeg of laat in ons leven een slachtoffer te worden.»

undefined

undefined

'Hoe rijker de mensen zijn, hoe ongelukkiger en depressiever ze worden. En onverdraagzamer: dan wordt de medemens een tegenmens'

Plat van het lachen

HUMO U bent de 70 net gepasseerd, u kunt nu wel stilaan uw geheim prijsgeven. Wat maakt iemand tot een goede strafpleiter?

Vermassen «Weet je dat ik altijd geweigerd heb daarover les te geven? Omdat ik geen tijd had, maar ook geen zin om de toekomstige concurrentie op te leiden en alle vakgeheimpjes te verklappen (lacht).

»Ach, vooral de strebers kiezen voor strafrecht. Dan word je beroemd, sta je in de kranten en heb je een boeiend leven, toch? Maar ze weten niet hoeveel jaar van mijn beroepsleven ik wachtend in rechtbanken heb doorgebracht, hoeveel nachten ik heb doorgedaan om ieder detail uit een moorddossier te kennen, hoeveel vijandigheid je ervaart van de andere partijen, het mentale boksgevecht dat je dag na dag moet leveren. Je kiest voor een omgeving waarin vijandigheid bijna altijd aanwezig is, want als jij wint, verliest de andere.»

HUMO Oké, maar wat heb je nodig?

Vermassen «Je moet nederig blijven. Weten dat je vandaag wint en morgen verliest, en dat zoiets ook goed is om je evenwicht te bewaren. Je moet een stem hebben die aangenaam is om naar te luisteren. En ben je voldoende ad rem? Ik had eens een zeer strenge en redelijk zelfingenomen voorzitter die me telkens berispte omdat ik vragen rechtstreeks aan de getuige stelde, en niet via hem. Na de derde keer klopte hij keihard op zijn lessenaar en schreeuwde hij door de zaal: ‘Mééster Vermássen!!!’ De jury sprong een halve meter hoog van het schrikken en ik zei: ‘Ik weet het, voorzitter, hoe is het nu mogelijk dat gij mij ontgaan waart. Mijn excuses.’ Dat is met dialect en beleefde ironie de sympathie van de jury winnen. Die lag plat van het lachen, maar zoiets moet je op dat moment wel te binnen schieten.

»Ik zeg ook zelden ‘euh’. Ik schiet soms samen met mijn vrouw ’s ochtends in de lach in de badkamer, als de zoveelste politicus of geïnterviewde burger de zoveelste ‘euh’ loslaat op de radio. Tien of meer in één interview is geen uitzondering.

»Een goed geheugen helpt ook. Als een procureur een vernietigend citaat van de beklaagde aanhaalt op bijvoorbeeld pagina 635, kun je dan zeggen: ‘Zeker, meneer de procureur, maar achter die zinsnede staat in het dossier een komma, en dan volgt het tweede deel van de zin, waaruit blijkt dat de betekenis net omgekeerd is. Kunt u die pagina misschien even aan de voorzitter tonen?’ En dan zegt de voorzitter dat jij gelijk hebt: proces gewonnen, want die procureur heeft afgedaan bij de jury.

»Je moet ook aandacht hebben voor details waar een ander niet op let. Een dader die zegt dat hij binnenkomt bij zijn ex-vriendin, en op haar gsm ziet hij een sms’je binnenkomen van de voetbalcoach van de kinderen. Hij zegt dat hij in een opwelling van woede denkt dat hij haar minnaar is, hij haalt een hamer boven en slaat haar dood. Onweerstaanbare dwang, zogezegd. Maar uit het dossier blijkt dat hij éérst een sigaret gaan roken is in de keuken, daar zijn rugzak heeft opengedaan, de hamer eruit heeft gehaald en de rugzak netjes heeft dichtgeritst. Die rits weer sluiten: dat doet niemand die razend is en op ontploffen staat. Maar je moet dat detail wel ontdekken in het dossier.»

HUMO Ik herinner me hoe ik dertig jaar geleden als beginnende regionale correspondent in de Mechelse rechtbank zag hoe stagiairs en bodes kwamen luisteren als u begon te pleiten.

Vermassen (droog) «Dat gebeurt vandaag soms nog.»

HUMO Uiteraard, maar het vermogen om mensen aan je lippen te laten hangen…

Vermassen «Mijn vader kon dat ook. Hij was directeur van een zuivelbedrijf en hij kon zijn boeren met ernst en mopjes overtuigen dat ze hun melk zo proper mogelijk moesten afleveren. En ze pikten dat van hem. In de jeugdbeweging leerden ze ons hoe je een verhaal moest vertellen, en ik heb dat opgezogen, toen al vond ik dat fascinerend.

»Een pleidooi is ook architectuur: je betoog moet fundamenten hebben, het mag geen luchtkasteel zijn, het moet begrijpelijk en aangenaam om te horen zijn. Je moet naar een hoogtepunt toe werken, maar om het kwartier moet je wat lucht erin laten, en als het kan ook wat humor, want anders haakt de jury af..»

HUMO Ik begin stilaan te denken dat uw studie rechten overbodig is geweest.

Vermassen «Mja, veel van de wetteksten die ik toen uit het hoofd moest leren, ben ik inmiddels vergeten. En maar goed ook, want al die wetten zijn ondertussen al een paar keer veranderd. Maar er liepen in Leuven schitterende proffen rond, van wie we veel konden opsteken. Professor arbeidsrecht Roger Blanpain, professor erfrecht en sociaal recht Roger Dillemans, professor Zeger Van Hee, de legendarische psycholoog en hoogleraar criminologie Steven De Batselier: dat waren monumenten. Toen al interesseerden psychologie, sociologie en filosofie me meer dan de pure rechtsvakken, ja.»

HUMO Helpt ijdelheid? Mijn vrouw, ook advocate, zegt altijd dat strafpleiters onveranderlijk de grootste ego’s van de balie hebben.

Vermassen «Dat is waar, maar het helpt ze niet allemaal (lacht). Als je alle dagen op tv komt of in de krant staat, moet je opletten dat je niet diep valt: dat is een beroepsrisico. Maar je moet wel een gezond zelfvertrouwen hebben: ‘Ik heb iets te vertellen en het zal zinvol zijn, luister maar.’ Is dat ijdelheid of beroepsfierheid?»

HUMO Uw collega Sven Mary vertelde me dat hij steeds minder slaapt, omdat al de gruwel en de emoties steeds lastiger te verwerken zijn.

Vermassen «Ik slaap zelden nog goed na vier uur ’s morgens. Gruwel went nooit. Dat is de prijs die je betaalt voor de belangrijkste eigenschap van de strafpleiter: empathie voor wie je verdedigt. Als je je niet kunt inleven, vergeet het dan maar. De keerzijde is een overgevoeligheid: je trekt je de dingen te veel aan, je loopt te veel kwetsuren op door de jaloezie en de aanvallen van alle kanten.

»Het wordt erger met het ouder worden. De door Kim De Gelder vermoorde baby’s in de crèche, het gat in de borst van Luna – Hans Van Themsche had dwars door haar geschoten met speciale kogels – die beelden zitten voor altijd in mijn hoofd. (Zwijgt even)»

undefined

undefined

'Het profiel van de IS-terrorist past in de typologie van de massamoordenaar: hij is een man wiens leven een flop is. Hij beseft dat en wil wraak nemen'

Leren afbouwen

HUMO Is het een verslavend beroep? En is het ook daarom dat het stoppen moeilijk valt?

Vermassen «Je verkoopt geen zeep, hè. Het maakt je voor een stuk tot wie je bent. Het geeft voldoening om mensen te kunnen steunen in de zwartste uren van hun leven, zowel daders als slachtoffers. Deze week kwam er een vrouw van 40 binnen, van wie de vader voor het eerst sinds lang weer contact met haar heeft gezocht. Hij zegt dat hij haar heel graag ziet, zo graag zelfs dat hij met haar naar bed wil. Die vrouw vlucht het huis uit en zit hier te huilen: ze weet niet wat ze moet doen. Als je die dame troost en ze gaat na een uur opgelucht buiten, blij dat ze haar verhaal heeft kunnen vertellen, dan is mijn dag ook goed. Dat moeten missen zou moeilijk zijn.»

HUMO Wanneer zult u weten dat het genoeg is? Ik herinner mij meester Van Battel, ooit een groot advocaat, maar hij ging door tot ver in de 80 en was op het eind een schim van zichzelf. Het had iets ontroerends en meelijwekkends tegelijk.

Vermassen «Een briljant pleiter, maar inderdaad... Ik reken erop dat mijn familie en mijn goede vrienden me zeggen dat het genoeg is geweest als ik het zelf niet zie. Ik ken te veel voorbeelden van mensen die beter wat vroeger waren gestopt. Ik wil niet eeuwig doorgaan, en ik zal niet in een zwart gat vallen. Ik zal nog lezingen kunnen geven en nog enkele boeken schrijven. Ik wil nog wat van de wereld zien, ik ga graag naar kunsttentoonstellingen en er zijn de kleinkinderen. Ik moet het stilaan leren om mijn activiteiten af te bouwen, ja.»

HUMO U kunt wel steeds moeilijker overweg met kritiek. Soms verdwijnt u dan maanden uit de belangstelling.

Vermassen «Ik heb geen probleem met kritiek, ik heb wel een probleem als ik aantoonbaar onrechtvaardig word aangepakt. Dan ben ik gekwetst en kwaad. De man die de onschuldige Els Clottemans in de zaak van de parachutemoord heeft doen veroordelen, dat verhaal. Ten eerste heb ik dat arrest niet opgesteld, hè. Ik heb daar mijn job gedaan en de visie van een burgerlijke partij verdedigd. Ik ben daar voluit voor gegaan, ja, daar word ik ook voor betaald. De voorzitter heeft zelf in een interview gezegd dat, mocht hij het fundamenteel oneens zijn geweest met de jury, hij een wetsartikel ter beschikking had om een nieuw proces te starten. Hij heeft dat niet gedaan.

»Ik kende dat dossier als mijn binnenzak. Dus ik zie de zwakke plekken in haar verdediging. Het onwaarschijnlijke gegeven dat uitgerekend zij de noodparachute ziet hangen in een gigantisch groot gebied. Op een plek waar ze volgens haar nooit eerder was geweest, merkt zij een stipje in een boom, twintig meter hoog, niet groter dan een vogelnest. Wat een toeval. Dan zegt een andere getuige dat ze daar al wél eerder was geweest, waarop ze antwoordt dat ze een stem uit het hiernamaals had gehoord: haar dode vriendin Els had haar opgedragen die noodparachute te vinden. Ik keek naar de jury en ik wist dat de meesten van hen hun idee gevormd hadden.»

HUMO De media, de sociale media voorop, waren toen wel heel scherp.

Vermassen «De grote fans van de sociale media zijn de dommeriken van de samenleving die nu eindelijk hun stem gekregen hebben. De marginaliteit, de cafétoog die plots relevant geworden is, terwijl het een open riool van de samenleving is. Even ’s nachts hun gal spuwen – eigenaardig genoeg is het vaak ’s nachts – terwijl ze vroeger naar briefpapier en een postzegel hadden moeten zoeken. Tegen dan zouden ze beseft hebben dat ze het niet opgeschreven kregen en tegen de ochtend zouden ze afgekoeld zijn.

»Maar het zijn niet alleen de sociale media. De standpuntschrijver van een krant vroeg zich af of ik ’s nachts nog wel kon slapen. Er werden haatgroepen op Facebook opgericht en de kleinkinderen mochten enkele dagen niet op de speelplaats spelen wegens doodsbedreigingen. Dan wordt het lastig.

»Gelooft men nu echt dat ik iemand levenslang bezorgd zou hebben, alleen voor de kick van het winnen, als ik niet overtuigd was van haar schuld? Dus ja, dan ben ik kwaad. Met reden, vind ik.»

HUMO Als het leven u iets geleerd heeft, nu u 70 bent, wat dan?

Vermassen «Dat we allemaal in staat zijn iemand anders te doden. Wij zijn, samen met de chimpansees, de enige zoogdieren die bewust soortgenoten doden om baas te worden of territorium te veroveren. Andere dieren sparen elkaar in zulke gevechten. En hoe narcistischer de persoon, hoe vlugger hij zich daartoe gerechtigd voelt. Maar iedereen kan in een situatie terechtkomen waarin de stoppen doorslaan, ook al is de kans zeer klein. Je kunt ze nog kleiner maken door nooit wapens in huis te hebben en door ruzies zo snel mogelijk af te breken. Een koppel komt naar een lezing van mij, en na afloop zegt zij tegen hem ‘Fons, die oude geweren van u, ze moeten het huis uit.’ ‘Ge hebt gelijk,’ zegt hij, ‘morgen ga ik dat doen.’ Die nacht wordt hij wakker van lawaai, hij denkt dat er een inbreker in huis zit, laadt zijn oude tweeloop, klapt hem dicht en die gaat per ongeluk af. Vrouw dood, haar schedel weg. Een pure tragedie. De gruwel is dichterbij dan we denken.

»Wat me ook meer en meer opvalt: hoe rijker de mensen zijn, hoe ongelukkiger en depressiever ze worden. En onverdraagzamer: dan wordt de medemens een tegenmens. Je voelt dat tot in de rechtbank: er wordt vandaag veel zwaarder gestraft voor dezelfde feiten dan een generatie geleden, is mijn aanvoelen.»