Liefde en dood volgens Paul Verhaeghe: ‘‘Al Wat taboe was in mijn jeugd, werd plots verplicht. Dat was een worsteling’

‘Intieme vreemden’, zo heet het essay dat Paul Verhaeghe voor de Maand van de Filosofie heeft geschreven. De psychoanalyticus borduurt voort op zijn bekende inzichten, en slaat dit keer via de fysica een bijna mystieke weg in. Bijna, want de professor emeritus ontkent mystieke neigingen, met een overtuigend argument: ‘Vraagt u het maar aan mijn vrouw.’

De intimiteit van de verliefde puber Paul. De ontdekking van de seksualiteit. Wie het werk van de Gentse emeritus hoogleraar Paul Verhaeghe (66) een beetje gevolgd heeft, vindt in zijn essay voor de Maand van de Filosofie, ‘Intieme vreemden’, de thema’s terug waarover hij al vaker heeft geschreven.

Hij begint op vertrouwd terrein, zeker voor een psychoanalyticus: bij de vervreemding in de maatschappij. Ook de (on)mogelijkheid van zelfkennis komt langs, bekend uit zijn boek ‘Intimiteit’ (2018). Maar Verhaeghe eindigt ergens helemaal anders, bij de thermodynamica en de nieuwste fysica.

PAUL VERHAEGHE «Al schrijvend ontwikkelde zich dat zo. Ik liep al langer rond met ideeën over energie, maar die kon ik nooit in verband brengen met mijn eigen vakgebied.»

In het essay vat Verhaeghe in twee alinea’s 2.500 jaar denkgeschiedenis samen: ‘Vanaf de vierde eeuw voor onze tijdrekening stond het ‘Ken jezelf’ ingeschreven op het fronton van de tempel van Apollo in Delphi. Tot niet eens zo lang geleden was het resultaat een vonnis: je deugt niet, geef toe, je bent slecht. Pas in de vorige eeuw kwam daar verandering in; de overtuiging dat ons lot in de sterren of in de handpalm van God geschreven stond, lieten we achter ons. Er klonk een nieuwe opdracht: ‘Word jezelf!’ De mens is maakbaar: ik kan, ja, ik moet worden wat ik wil, lang leve de zelfrealisatie!

Na 2000 was het feestje voorbij. Er werden gaten geprikt in de manisch-megalomane ballon. Eigenlijk stel ik niet zoveel voor, misschien ben ik wel een imposter, een bedrieger. We zullen onszelf opnieuw moeten uitvinden, met als voorwaarde het afschudden van ons oude ik. De nieuwe uitdaging luidt: ‘Verlies jezelf!’’

– In uw boek ‘Identiteit’ uit 2012 betoogde u al dat psychische identiteit een construct is. Dan zijn oproepen tot jezelf kennen of jezelf verliezen dus zinloos.

VERHAEGHE «Ja, een ‘oorspronkelijke identiteit’ bestaat niet. Dat heeft twee gevolgen. Er is niet zoiets als vervreemding van dat zelf. En: élke identiteit is een vervreemding, want ze komt van buitenaf. We bouwen haar op met woorden, beelden, ideeën die anderen ons aanreiken.»

– Vervreemding veronderstelt een groeiende afstand. Afstand tot wat, als het niet dat ‘zelf’ is?

VERHAEGHE «Niet tot een vaststaande identiteit, die bestaat inderdaad niet. Daar sluit de hedendaagse hype van het non-binaire bij aan: een vaste identiteit als vrouw of als man ontbreekt. In onze maatschappij was die eeuwenlang de norm en dat heeft veel mensen ongelukkig gemaakt. Nu zijn er alternatieven. Maar dan komt het paradoxale: het non-binaire wordt een karikatuur van zichzelf en duwt mensen opnieuw in hokjes. ‘Jij bent een transgender, en je hoort dus aan deze kenmerken te voldoen.’ Het antwoord op de traditionele twee hokjes is méér hokjes, en dat is winst – er valt meer te kiezen – maar het blijven hokjes. In naam van de vrijheid verandert er niets aan. Zo blijft de onvrijheid.»

– In uw essay voert u de vader van de psychoanalyse ten tonele, Sigmund Freud. Zijn idee dat accurate zelfkennis leidt tot gezondheid, wijst u af. Later voert u hem toch weer met instemming op. Vanwaar die wending?

VERHAEGHE «Freud is uiterst boeiend, maar een kind van zijn tijd. Hij zag seksuele onderdrukking en verhief die tot altijd geldende theorie, terwijl het typisch was voor de victoriaanse periode. Sinds 1970 is dat achterhaald.»

– Waarmee Freud bij het grof vuil belandde.

VERHAEGHE «Ja, maar dan wordt hij toch miskend. Want als geniale denker ontsnapte hij ook aan zijn tijd. Hij zag onze psychische verdeeldheid, onze gespletenheid, en dat er iets in ons aan het werk is dat ons overstijgt. Hij noemde dat het driftmatige, reduceerde het eerst tot seksualiteit, maar zag toen dat het groter was. Diep in ons werken Eros en Thanatos, liefde en dood – de hang naar verbinding en naar ontbinding. We zien het in ons lichaam: dat laadt op en ontlaadt zich.»

– U ziet daarin een antwoord op een bekend probleem uit uw klinische praktijk.

VERHAEGHE «Bij ziekte vinden we het normaal dat iemand uitgeput raakt, geen energie meer heeft. Maar die vermoeidheid treedt ook op bij mentale problemen – van neurasthenie tot burn-out – en daar lijkt ze dan ineens onverklaarbaar. Ze heeft maatschappelijke oorzaken waarvoor een collectieve oplossing noodzakelijk is.

»Dát is vervreemding: alles wat tegen ons lijf ingaat. Waar ons lijf protesteert, zit de vervreemding. Of de nieuwe keuzes die we vandaag kunnen maken beter zijn voor ons, of ons net een ander soort ziekmakende vervreemding te wachten staat: dat vertelt ons niet onze liefdespartner, maar onze intiemste onbekende, het lichaam. Dat beseffen we te weinig.»

– Hoe is het met het lijf van de auteur?

VERHAEGHE «Mijn lijf, bedoelt u? Ik ben katholiek opgevoed, met taboes rond seksualiteit. Daarna kwam de kanteling: wat ooit verboden was, werd verplicht. Daar moest ik – excuseer voor de gratuite woordspeling – mee zien klaar te komen. Het was een worsteling, maar ik heb daar geen reusachtige schade aan overgehouden.»

– Na Freuds theorie over Eros en Thanatos neemt u een onverwachte afslag: naar de natuurwetenschap. U beschrijft de ideeën van Nobelprijswinnaar Erwin Schrödinger over entropie, ‘de neiging van energie om zich gelijkmatig te verdelen over de omgeving’, en combineert dat met onze intimiteit en vervreemding, die u duidt als kosmische processen waar geen ontkomen aan is.

VERHAEGHE «De mens is een kanaal voor de toename van entropie, door energie te verzamelen en die af te staan. Zo is het lichaam levenslang het toneel van spanningsopbouw en spanningsontlading, van Eros en Thanatos. Het leven is onderworpen aan dat ritme. Dat is de zelfkennis die Freud heeft beschreven. Beschréven: hij doorgróndde het niet, het systeem van Eros en Thanatos, zoals ook Schrödinger er niet in slaagde om entropie te verklaren.»

– Wat hebben Eros en Thanatos met vervreemding te maken?

VERHAEGHE «Vervreemding valt te boven te komen door connectie te maken met iets anders: ‘Wat als mijn lijf slechts een onderdeel is van, en een schakel binnen een groter geheel?’ Ik pleit voor een radicaal andere benadering dan de moderne nadruk op het zelf. Eén waarin energiestromen vooropstaan, en waarbij de verhouding tussen levende wezens neerkomt op continue uitwisselingen.

»Vroeger werd je met zulke opvattingen weggezet als naïef en onwetenschappelijk, maar er is een paradigmashift bezig in de wetenschap die het oude beeld over onszelf en de wereld razendsnel uitwist.»

– Wat u bepleit, is systeemdenken: alles hangt met alles samen, in een oneindige uitwisseling van energiestromen. Daar is een ander woord voor: holisme, maar daar houdt u zich verre van. Waarom?

VERHAEGHE «Bepaalde woorden zijn besmet, dan kun je beter een neutraler woord kiezen. Als je ‘holistisch’ zegt in een lezing, dan haakt de ene helft van het publiek af en valt de andere helft in katzwijm. Het heeft een emotionele lading die ik wil vermijden. Holisme werd ooit gebruikt als wapen tégen de wetenschap. Als je nu kijkt, is het systeemdenken de norm en het vorige denken achterhaald.»

– In het slothoofdstuk slaat u een filosofische brug tussen uw ervaringen als therapeut en de jongste natuurwetenschappelijke inzichten. U schrijft over een uitwisseling van energie, en dat de mens in dienst daarvan staat. Over samensmelten met het grote geheel en zich ervan afwenden: ideeën die niet zouden misstaan in een bundel met moderne mystieke teksten.

VERHAEGHE «Dat zou kunnen. Figuren als Schrödinger – nochtans een topnatuurkundige – komen vroeg of laat bij die grens uit. Schrödinger bestudeerde Spinoza en het hindoeïsme, dat is mystiek.»

– Hebt u zelf ook die mystieke neiging?

VERHAEGHE «Nee. Ik ben het wel eens met Shakespeare: ‘There are more things in heaven and earth than are dreamt of in your philosophy.’ Het fascineert me dus wel. Maar vraagt u het maar aan mijn vrouw, ze zal u zeggen: ‘Er zit weinig mystiek in hem.’»

Paul Verhaeghe, ‘Intieme vreemden’, Lemniscaat