Martha Nussbaum: ‘Geen enkele dierensoort lijkt zo op zelfvernietiging gericht als de mens’

Ook olifanten en dolfijnen hebben recht op een leven waarin ze zich kunnen ontplooien en al hun talenten benutten. Elk dier zou naar de rechter moeten kunnen stappen als hem onrecht wordt aangedaan. En aan experimenten op dieren wordt beter vroeg dan laat een eind gemaakt. Een gesprek over koetjes, kalfjes en alle andere dieren met Martha Nussbaum (75), de invloedrijkste filosofe van de 21ste eeuw.

– U noemt ‘Gerechtigheid voor dieren’ een boek over liefde, want het is niet alleen aan de walvissen opgedragen, maar ook aan uw dochter Rachel, die in 2019 is overleden. Het is niet gebruikelijk dat het in een filosofisch werk over een persoonlijke tragedie gaat. Waarom wilde u op die manier rouwen?

MARTHA C. NUSSBAUM «Het is niet zo ongewoon dat ik een boek aan Rachel opdraag, hoor. Toen ze nog leefde, heb ik dat drie keer gedaan. We hebben ons samen jarenlang ingezet voor de dierenrechten, zij als advocate, en we hebben vier essays gepubliceerd, alle vier over walvissen. In ‘Gerechtigheid voor dieren’ heb ik het ook over onze samenwerking, en dus moest ik het ook over haar hebben. Ze heeft overigens veel hoofdstukken in een voorlopige versie kunnen lezen, het boek was al voor de helft voltooid toen ze is overleden.»

– Heeft uw rouwproces sporen nagelaten in ‘Gerechtigheid voor dieren’?

NUSSBAUM «Het is geen boek zoals de klassieker ‘Verdriet, dood en geloof’ van C.S. Lewis, die daarin zijn verdriet om zijn overleden vrouw Helen analyseert. Misschien schrijf ik zelf ooit zo’n boek. Maar ‘Gerechtigheid voor dieren’ is vooral een filosofisch boek over prangende vragen, die ook Rachels levenswerk waren. Mijn grote voorbeeld is de filosoof Cicero, die ongeveer even oud was toen hij zijn geliefde dochter Tullia verloor. Hij heeft er een boek zoals dat van C.S. Lewis over geschreven, maar daar weten we niets over, want het is niet bewaard. Wat we wel weten, is dat hij de rest van zijn leven rondliep met het plan een schrijn op te richten om haar nagedachtenis in ere te houden. ‘Gerechtigheid voor dieren’ is mijn schrijn voor Rachel, zo je wilt. Het is in ieder geval nuttiger dan een tastbaar schrijn.»

– In welke mate zijn persoonlijke ervaringen in filosofisch opzicht van belang? In uw boek zou u vriendschap willen sluiten met een groep olifanten. En u geeft toe dat u vier keer per week vis eet.

NUSSBAUM «Ik wil levens veranderen, niet alleen het mijne, maar ook dat van anderen. Door de research voor ‘Gerechtigheid voor dieren’ heb ik geleerd olifanten lief te hebben, maar ik zal nooit echt vriendschap met een kudde olifanten kunnen sluiten, want als filosofe verricht ik geen onderzoek te velde.

»De uitwerking van mijn ideeën heeft ook een invloed op mijn voeding, en ik leg uit waarom ik vind dat je vis mag eten die een vrij leven heeft geleid en pijnloos is gedood. Dat gaat niet vanzelf, hoor: ik ga de hele tijd in debat met mezelf, en mijn boek is daar voor een deel een weergave van – ook van mijn onzekerheden, overigens.

»In het algemeen hoop ik dat iedereen die ‘Gerechtigheid voor dieren’ leest, zich bewuster wordt van wat hij of zij kan doen om het leven van dieren te verbeteren – we delen tenslotte dezelfde planeet. De feiten en argumenten die ik aandraag om dat te doen, vind ik in ieder geval behoorlijk schokkend.»

– U zet zich in voor de dierenrechten, maar de geschiedenis van de filosofie is één langgerekte aanklacht tegen wreedheid tegenover dieren – al in de oudheid klaagden denkers erover – en die valt keer op keer in dovemansoren. Het dierenleed is door de eeuwen heen alleen maar toegenomen.

NUSSBAUM «U dicht de filosofen te veel eer toe. De meeste westerse denkers waren helemaal niet geïnteresseerd in dierenleed, op een paar uitzonderingen na – Porphyrius, Plutarchus, Arthur Schopenhauer, Jeremy Bentham en John Stuart Mill, bijvoorbeeld. Maar iemand als Kant heeft ooit gezegd dat dieren gewoon dingen zijn waarvan we naar believen gebruik kunnen maken. En Descartes bestempelde ze als automaten. Pas de laatste decennia is er in de westerse filosofie meer aandacht voor dierenleed. Maar in India zijn de boeddhisten en een deel van de hindoes er al eeuwenlang mee begaan.

»Dieren zijn hoe dan ook veel slechter af dan vroeger – denk maar aan de enorme kippenkwekerijen of varkensboerderijen, de vervuiling van de zeeën met plastic afval en andere vreselijke uitwassen van onze moderne samenleving. Maar ik zie ook een revolutie in ons bewustzijn: we weten nu dankzij de wetenschap veel meer over hun leven en hun talenten.»

– Uw boek gaat over gerechtigheid: wat is het verschil tussen wreedheid en onrechtvaardigheid?

NUSSBAUM «Onrechtvaardigheid gaat over veel meer dan alleen wreedheid. Wreedheid betekent dat er sprake is van boosaardig opzet, maar veel onrecht dat dieren wordt aangedaan, is terug te voeren op nalatigheid of onwetendheid. Wie plastic afval weggooit in plaats van het te recycleren, staat er niet bij stil dat dat in zee kan belanden en walvissen het leven kan kosten. Dankzij de wetenschap zou je dat wel kunnen weten, en bijgevolg ben je schuldig door nalatigheid, maar wreedheid zou ik dat niet noemen.

»Je zou mensen natuurlijk wel bij wet kunnen verplichten verantwoording af te leggen voor die nalatigheid, daar heb ik het over in een hoofdstuk over rechtspraak.»

– Dieren hebben tegenwoordig al veel rechten, er zijn tal van wetten die hen beschermen. Wat moet er nog meer gebeuren?

NUSSBAUM «Huisdieren zijn redelijk goed beschermd, hoewel de wet niet altijd wordt gerespecteerd en ze die niet zelf juridisch kunnen afdwingen. Alleen in Colombia, Argentinië, Ecuador en India kunnen dieren een rechtsvordering indienen als burgerlijke partij, waarbij ze dan door een mens worden vertegenwoordigd. Andere diersoorten worden niet in dezelfde mate beschermd.»

– Zoals?

NUSSBAUM «In de VS valt de voedingsindustrie niet onder de wet over dierenwelzijn. In het algemeen zijn zogenaamde nutsdieren beter beschermd in Europa dan in de VS. Daar verschilt de wetgeving wel sterk van staat tot staat: in de ene zijn dieren goed beschermd, in andere veel minder of helemaal niet – doorgaans zijn dat ook de staten waar het meeste misbruik plaatsvindt. Ook in Europa zijn er grote verschillen tussen de landen: in Oostenrijk en Zweden zijn die dieren beter af dan elders.

»Voorts zijn trekvogels niet beschermd in een aantal Europese landen als ze geschikt zijn voor consumptie. Wat de wereldzeeën betreft, zijn de walvissen wel beschermd, maar in open zee vallen ze onder het internationaal recht. De Internationale Walvisvaartcommissie staat machteloos, want landen die het niet eens zijn met haar beslissingen, zeggen gewoon hun lidmaatschap op.»

ZWAMMEN EN KORALEN

– In 1976 hebt u een eerste keer over Aristoteles en zijn natuurfilosofie geschreven. De voorbije decennia heeft de wetenschap ons nieuwe inzichten opgeleverd: de meeste dieren kunnen pijn voelen en hebben op de één of andere manier ook hun eigen kijk op de wereld. Hebben die bevindingen uw denken beïnvloed?

NUSSBAUM «Ik heb me telkens weer met veel genoegen in elk nieuw wetenschappelijk boek over dieren verdiept. Ik wist al veel over olifanten, walvissen en huisdieren, maar ik heb de laatste jaren veel bijgeleerd, vooral over vogels. Nu weet ik bijvoorbeeld dat ze erg veelzijdig zijn, dat ze hun weg vinden aan de hand van magneetvelden, dat ze plannen kunnen maken en zich bewust zijn van wat andere vogels denken. Ze communiceren zelfs in talen die vrij complex zijn.

»Ik wist ook niet dat de meeste zoogdieren hun vaardigheden na de geboorte aanleren en dat ze dus niet genetisch voorgeprogrammeerd zijn. Dat is een erg belangrijk inzicht, want dat betekent dat het absoluut immoreel is om een jonge dolfijn of aap uit zijn gemeenschap weg te rukken. Niet alleen beroof je die dieren dan van hun samenleving, je ontneemt ze ook de kans zichzelf te worden.»

– Waarom zou gerechtigheid alleen gelden voor wezens die gevoelens kunnen hebben, en niet voor planten? Ook die worden wreed behandeld.

NUSSBAUM «Ik zie niet in hoe je over wreedheid kunt spreken als je het over een levensvorm zonder gevoelens hebt. Wreedheid houdt in dat je een ander opzettelijk pijn doet of vernedert. Veel mensen zijn van mening dat planten gevoelens hebben, maar de wetenschap is het erover eens dat dat niet het geval is. Aangezien onrechtvaardigheid in mijn ogen betekent dat je onterecht wordt belet om je doel te bereiken, kan een wezen dat geen gevoelens heeft en zich dus niet bewust kan zijn van doelen of die wil nastreven, geen slachtoffer van onrechtvaardigheid zijn. Je kunt ethisch bezorgd zijn om planten en gevoelloze dieren zoals koralen, zwammen en de meeste insecten, maar je kunt ze geen onrecht aandoen.»

– Als we over dieren nadenken, mogen we niet te veel op hun gelijkenis met ons en op hun gewaarwording van pijn letten, schrijft u. Maar we mogen dieren ook niet als passieve wezens behandelen. Waarom?

NUSSBAUM «Volgens één theorie, die zeer invloedrijk is in de politiek en de rechtspraak, kun je dieren rangschikken volgens hun gelijkenis met de mens en dan kun je maar weinig soorten – zoals apen, olifanten en walvissen – nagenoeg gelijkschakelen. Dat is wetenschappelijk gezien niet correct, en bovendien heeft de overgrote meerderheid van de dieren die leed wordt berokkend daar helemaal niets aan.

»Voorts is de natuur geen piramide, waar wij aan de top staan. Dieren kunnen veel dingen die wij niet kunnen: ze kunnen vliegen, zich oriënteren aan de hand van magneetvelden, of het binnenste van een voorwerp waarnemen door dat met echo’s te scannen. Elk dier beschikt over eigenschappen die uitstekend van pas komen in zijn natuurlijke omgeving.

»Een andere theorie waar ik kritiek op heb, is die van het klassieke nutsdenken, zoals bij Jeremy Bentham, John Stuart Mill en Peter Singer. Die concentreert zich op pijn en beschouwt alle dieren, ook de mens, als gelijkwaardig. Dat is correct en zeer belangrijk, maar dan vlak je te veel af. Zowel bij mensen als bij dieren spelen nog andere factoren, zoals de sociale interactie met de soortgenoten en met andere soorten, de stimulering van het denkvermogen en het talent om te spelen.»

– De filosofe Christine Korsgaard heeft een door Kant geïnspireerde dierenethiek uitgewerkt, waarvoor ze veel lof heeft gekregen. Kan die u bekoren?

NUSSBAUM «In haar nieuwe boek ‘Fellow Creatures’ behandelt ze dieren niet als 100 procent passieve wezens: ze begrijpt dat elk dier zijn eigen doelen nastreeft. Maar in een politieke context beschouwt ze dieren als passieve staatsburgers, omdat ze niet kunnen discussiëren. Bijgevolg zouden mensen wetten voor hen moeten ontwerpen. Dat vind ik verkeerd: dieren kunnen in hun eigen taal en via hun gedrag meedelen wat ze willen, en de politiek zou naar hen moeten luisteren. In de wetgeving is er wel veel aandacht voor mensen met een mentale beperking, en zij worden door plaatsvervangers vertegenwoordigd. Waarom zouden we niet hetzelfde doen voor de dieren?»

OP SAFARI

– In uw eigen filosofie, die uitgaat van de specifieke talenten van elk bewust levend wezen, concentreert u zich op de tegenstelling tussen een vruchtbaar leven en een leven dat wordt verhinderd zich te ontwikkelen.

NUSSBAUM «Exact. Ik vind het verkeerd als een wezen wordt belet zijn doel te bereiken.»

– Is het dan onrechtvaardig als we een kat verhinderen op jonge vogeltjes te jagen?

NUSSBAUM «Nee. Ik maak een uitzondering voor gevallen van zelfverdediging of gevallen waarin een ander levend wezen moet worden verdedigd: dan moeten we net wel ingrijpen. Een kat kan een vogel ernstig leed berokkenen, maar we kunnen niet beweren dat ze onrechtmatig handelt, omdat die kat door haar geestestoestand noch boosaardig, noch schuldig door nalatigheid is. Zo’n roofdiergedrag wordt echter onrechtvaardig wanneer de bezitter van die kat, die verantwoordelijk is voor het dier en zijn daden, dat niet verhindert. Dat is net alsof je zou toelaten dat je kleinkind onbewust iemand om het leven brengt.»

– En bij wilde dieren?

NUSSBAUM «We moeten inzien dat ze hun prooi ernstige schade toebrengen, en als het mogelijk is dat te voorkomen zonder het ecosysteem te verstoren, moeten we dat in overweging nemen. Maar doorgaans weten we het niet en kunnen we het ook niet proberen. Ik zou wel voorstellen dat organisatoren van safari’s niet langer zulke spektakels aanbieden aan hun klanten, en het aantal roofdieren in reservaten niet langer kunstmatig op peil houden.»

– Bij dergelijke conflicten kan het inzicht van de oude Hegel ons helpen, schrijft u. Op welke manier?

NUSSBAUM «Stel je een typisch conflict uit een Griekse tragedie voor, waarin iemand voor een belangrijke keuze staat en hoe dan ook iets onrechtvaardigs zal doen, welke keuze hij ook maakt. ‘Welke van beide is zonder kwaad?’ roept Agamemnon vertwijfeld uit. Volgens Hegel moeten we ons in dergelijke gevallen op de toekomst concentreren en nadenken hoe de wereld veranderd kan worden, waardoor het conflict wordt opgeheven.»

– Kunt u daar een voorbeeld van geven?

NUSSBAUM «Hegel vond dat de moderne liberale staat het tragische conflict van de heldin Antigone heeft kunnen oplossen: in het gelijknamige stuk van Sophocles moest ze kiezen tussen goddelijke wetten of wetten die door de mens zijn opgesteld, dus tussen haar geweten of de staat. Welnu, volgens Hegel houdt de liberale staat in zijn wetten rekening met religieuze verplichtingen van onderdanen.

»Laten we ons met dat gegeven in het achterhoofd even buigen over de experimenten op dieren. De toestand is dramatisch, want die experimenten zijn weliswaar nuttig voor mensen en andere dieren, maar we brengen de slachtoffers wel zware verwondingen toe, of ze schieten er het leven bij in. Het lijkt verkeerd om die experimenten uit te voeren, en al even verkeerd om ze achterwege te laten. De hegeliaanse oplossing zou dan zijn om snel een omgeving mogelijk te maken waarin dergelijke experimenten worden vervangen door computersimulaties. Dat gebeurt nu al, maar het zou op veel grotere schaal toegepast moeten worden.»

– Kunnen dieren een even goed leven hebben als mensen?

NUSSBAUM «Een goed leven kunnen leiden betekent dat men zinvolle activiteiten, die karakteristiek zijn voor de soort, met succes kan uitoefenen. Ik zou niet erg goed het leven van een dolfijn kunnen leiden, maar dat is niet relevant als ik mijn eigen leven wil beoordelen: ik moet rekening houden met menselijke criteria. En omgekeerd zou een dolfijn niet in een menselijke samenleving passen en niet kunnen lesgeven aan een universiteit. Ook dat is niet relevant, omdat dat niets met de levenswijze van een dolfijn te maken heeft.»

– Een cruciale eigenschap van de mens is dat hij kritisch kan denken. Is dat vermogen te vergelijken met wat dieren kunnen?

NUSSBAUM «Voor ons is kritisch denken belangrijk, omdat wij politieke problemen moeten kunnen oplossen. Andere wezens hebben hun eigen strategieën om conflicten te beheersen, en in de regel lukt hun dat ook veel beter dan pakweg de Republikeinen in het Amerikaanse Congres. De wereldberoemde primatoloog Frans de Waal heeft onderzoek gedaan naar de manier waarop chimpansees en bonobo’s conflicten managen en heel gedetailleerd geregistreerd hoe ze dat doen. Bij de bonobo’s geven de wijfjes de aanzet tot verzoening door de vechtende mannetjes seks aan te bieden. Andere diersoorten zoals de jachtluipaard zien er streng op toe dat elk lid van de roedel evenveel eten krijgt. Elke soort heeft zijn eigen strategie, maar geen enkele lijkt zo op zelfvernietiging gericht als de mens.»

© Die Zeit