Mediatheoreticus Douglas Rushkoff: 'Vraag je af hoe je meer seks je kunt hebben en minder porno kunt kijken'

De tijd dat de mens voor het karretje wordt gespannen van techbedrijven moet maar afgelopen zijn, schrijft Douglas Rushkoff in zijn boek ‘Team Human’. Soms loopt hij door de straten van New York, op zoek naar iemand die niet 'vastzit aan z'n apparaat', vertelt Douglas Rushkoff (58). 'Dan lachen we naar elkaar. We laten aan elkaar weten: ik zie je. Jongen of meisje, het heeft niets met seks te maken. Hoewel het op een bepaalde manier best sexy is.' Met glimmende ogen: 'Het voelt bijna alsof we onderdeel zijn van een geheim genootschap van mensen die wakker blijven, terwijl de anderen zijn ontvoerd door het Ding.'

undefined

'Onze apparaten veranderen hoe we denken, hoe we ons tot andere mensen verhouden'

Ach ja, heb je weer zo iemand die chagrijnig hoofdschuddend rondloopt omdat de jeugd niet genoeg buiten speelt, zoals in zijn tijd. Kom op, opa, tijden veranderen.

Daarmee onderschat je Rushkoff, de mediatheoreticus die begin jaren negentig het boek ‘Cyberia’ schreef, een portret van onlinecultuur. Een boek dat nota bene werd uitgesteld omdat de uitgever meende dat het toch niks zou worden met dat hele internet. Toentertijd hoopte Rushkoff dat oude systemen zouden worden omvergeblazen als iedereen met een paar muisklikken ideeën zou kunnen delen en handel zou kunnen drijven.

Het liep anders, zo zet hij - nu een gevierd mediatheoreticus, schrijver, documentairemaker en universitair docent - uiteen in zijn nieuwste boek, ‘Team Human’. In krachtige oneliners betoogt hij dat hoewel technologie het leven van mensen moest verbeteren, de mens niet meer bovenaan de prioriteitenlijst staat. Daar staan nu de belangen van de aandeelhouder, terwijl kunstmatige intelligentie en machines worden geïdealiseerd als efficiënter en betrouwbaarder dan mensen.

En de hebzuchtige bedrijfscultuur waartegen Rushkoff zich bijna dertig jaar geleden afzette, is overeind gebleven. 'Amazon is gewoon weer Walmart, maar dan digitaal.'

In plaats van dat ze gebruikers verbinden, betoogt hij in zijn boek, houden digitale platformen ons in hun greep met casino-achtige verleidingstrucjes als likeknoppen en constante notificaties. Bedrijven stoppen ons in hokjes op basis van onze interesses om advertenties te slijten. Ze schotelen ons liefst berichten voor die deze commercieel aantrekkelijke interesses versterken. 'Mensen zijn niet langer consumenten van sociale media', schrijft hij. 'We zijn het product geworden.'

Als we Rushkoff - mager gezicht, grijze krullen, zwart T-shirt - ontmoeten in een Haags hotel, sloft hij slaperig de hotellobby binnen en vraagt om een kop koffie. Hij is net wakker; hij is vanochtend aangekomen, later vandaag spreekt hij op het kunst- en cultuurfestival TodaysArt. Zijn slaperigheid vervliegt zodra hij los mag over de 'anti-menselijke agenda'.

Rushkoff «De indianen noemden het wetiko: een ziekte waardoor de Europese kolonisten de natuur en mensen wilden controleren, om er waarde aan te onttrekken', antwoordt hij op de vraag wie er achter die agenda zit.

»Misschien is het onderdeel van mij pro-menselijke retoriek om niet te zeggen: dit zijn de verantwoordelijke mensen, laten we hén aanpakken. De een is alleen meer geïnfecteerd dan de ander: hoe meer je verdient en hoe meer macht je vergaart, hoe meer je geneigd bent dit kunstmatige construct te verdedigen. En hoe minder menselijk je wordt.»

- Stapt u niet te makkelijk over de vele voordelen van technologie heen? Op Twitter loop je tegen meningen aan die je anders niet tegenkomt, Facebook helpt het contact met verre vrienden te onderhouden.

Rushkoff «’Team Human’ is beslist niet tegen technologie; het gaat erom hoe die wordt gebruikt. En ik vrees dat we een digitale toekomst ingaan waarin we menselijke waarden vergeten.

»Als Facebook gewoon mensen zou verbinden en daarbij advertenties zou plaatsen, zoals het was bedoeld, zou dat prachtig zijn. Mark Zuckerberg had een miljard of twee verdiend, de aandeelhouders honderden miljoenen. Maar dat was voor de aandeelhouders niet genoeg.

»Daarom veranderde Facebook van een platform dat mensen verbindt en adverteert, in een platform dat ons gedrag in de gaten houdt, ons in statistische hokjes stopt en geavanceerde psychologische manipulatie gebruikt om te zorgen dat we ons naar die hokjes gedragen. Zo zijn we meer waard voor advertentiedoeleinden. Daarom hebben commerciële platformen liever dat we ons verzamelen rond Taco Bell of Lady Gaga dan dat we oprechte gesprekken met elkaar voeren.»

- Wie zegt dat mensen algoritmen gehoorzamen als een horde hersenloze zombies?

Rushkoff «Ik weet niet hoe goed het werkt, al slagen ze er in elk geval in om 14-jarige meisjes constant te laten swipen. Maar ik denk dat ze ons hoe dan ook beïnvloeden. Onze apparaten stimuleren continu onze hersenstam. Ze veranderen hoe we denken, hoe we ons tot andere mensen verhouden. Amerikanen zijn gevoeliger voor propaganda, denken in vluchten of vechten, vriend of vijand. Mensen maken moeilijker oogcontact. Dat is allemaal niet wat de programmeurs voor ogen hebben: het zijn de bijwerkingen.

»Het is moeilijk om erachter te komen wat de programmeurs wel voor ogen hebben, omdat de algoritmen black boxes zijn. We leven in een wereld waarin het apparaat meer over ons te weten komt, terwijl wij steeds minder over het apparaat weten. Dat is duister.»

Rushkoff, die mediastudies doceert aan de City Universiteit van New York, zegt de negatieve effecten van technologie steeds vaker te zien. Elk jaar melden zich meer studenten met een doktersattest voor sociale problemen, die daardoor niet klassikaal kunnen presenteren. 'Ik weet dat dit een kleine steekproef is, maar dat vind ik zorgwekkend.

Rushkoff «Mijn dochter zit op een openbare school, en ik moet toekijken hoe ze allemaal een Chromebook krijgen. Ik snap dat een computer handig is, maar hun huiswerk staat op de computer, wat ze moeten lezen staat op de computer, ze wandelen het klaslokaal in en loggen in... Ik probeer ervoor te zorgen dat studenten tijdens mijn lessen niet meteen hun tablet pakken, maar dat ze met elkaar bezig zijn.»

- Ondertussen zijn festivals en concerten ontzettend populair. Spotify stuurt een bericht als een artiest naar wie je vaak luistert in de buurt optreedt. Zo promoot een digitaal platform toch intermenselijk contact?

Rushkoff «Ik denk dat mensen manieren vinden om elkaar te vinden, zelfs onder het juk van de digitale economie. We smachten naar menselijk contact. Maar het type sociale activiteit dat zij promoten, is in een grote arena met een ster op het podium. Het is allemaal prima zolang we samendrommen rond een groep of product.»

- Toch kreeg ik laatst door Spotify nog een folkartiest aangeraden die in een klein zaaltje speelt.

Rushkoff «Dat is aardig, dat ze een kleinere artiest promoten, en niet alleen melden dat Taylor Swift eraan komt. Dat laatste zullen ze denk ik het vaakst doen, maar het is natuurlijk niet zwart-wit.'

Hoog op de 'anti-menselijke agenda' zoals Rushkoff die voor zich ziet, staat ook de neiging computers en machines te idealiseren en de mens steeds meer te beschouwen als een apparaat. Slapen zien we als opladen, iemands persoonlijkheid is terug te brengen tot kwantificeerbare datapunten en menselijke imperfecties gummen we liefst weg. 'Neem James Brown. Hoe hij hoorbaar moeite doet om noten te halen, zijn hese stem: als dat nu zou worden geproduceerd, zou er niks van hem overblijven.

Rushkoff «Door autotune haalt iedereen exact dezelfde, gekwantificeerde noot. Omdat de muziekproducenten geloven dat die noot de kern is. Dat is niet zo: het draait niet om de noot, maar om de zanger die tussen de noten beweegt. Ik denk dat we bezig zijn om het menselijke signaal van onze kunst en muziek af te schaven.

»We worden beloond voor het volgen van voorgeschreven paden. Meisjes die likes willen op Instagram gebruiken allemaal dezelfde filters, tonen dezelfde borsten. Omdat bedrijven meer aan ons verdienen als we in een afgebakende groep vallen.»

Hoe dienen we technologie dan weer aan de kant van 'team mens' te brengen? Rushkoff - sowieso een man van de Grote Ideeën - ziet heil in een radicale systeemomslag. Maak van de medewerkers bijvoorbeeld de eigenaren ('nu zijn ze vaak niet eens in dienst'). Oftewel: Uber als platform voor taxichauffeurs, met als voornaamste doel dat individuele chauffeurs geld overhouden aan hun taxiritten, niet een zo rap mogelijke groei van de winst.

Nou ziet de eenvoudige telefooneigenaar met Facebookprofiel zo'n systeemomslag voorlopig echt niet zomaar gebeuren. Laat staan dat hij Uber kan overreden zijn winstmodel op de kop te zetten. Maar ook dan zijn er veranderingen mogelijk, denkt Rushkoff. 'Als mensen meer met elkaar doen, zou dat een positieve ontwikkeling zijn.’

Rushkoff «Neem bijvoorbeeld een soort sabbat, maar dan seculier. Je hoeft niet naar de kerk te gaan, maar probeer eens 24 uur geen apparaat te gebruiken en niets te kopen. In plaats daarvan besteed je tijd met vrienden, of je hond, of je dochter. Voer meer echte gesprekken, chat minder. Vraag je af hoe je meer seks kunt hebben en minder porno kunt kijken. Zelf heb ik besloten te gaan lesgeven, zodat ik er niet alleen ben als auteur of als een stuk tekst, maar ook als mens.

»En ik zou zeggen: wees je bewuster van hoe technologieën je bespelen. Zoals wanneer een aflevering op Netflix eindigt om vervolgens af te tellen naar de volgende, een voorbeeld van zo'n casinomechanisme. Als dat soort dingen je opvallen, ben je er minder vatbaar voor. Dan krijg je de controle terug over je eigen leven.»

Het boek 'Team Human' is gebaseerd op de gelijknamige podcast, waarin Douglas Rushkoff met gasten spreekt die volgens hem aan de kant van de mens staan. De uitzendingen zitten vol systeemkritiek, waarin regelmatig de negatieve kanten van de techindustrie en internetplatformen worden benadrukt. Rushkoff behandelt evenwel een breder scala aan onderwerpen; hij vraagt zich bijvoorbeeld ook af of mensen met behulp an geestverruimende middelen dichter tot elkaar kunnen komen.