Met z'n allen het kruis kussen en de communie ontvangen met één lepel: hoe het virus kon rondwaren in de orthodoxe kerk

De Russisch-orthodoxe kerk draalde met maatregelen om verspreiding van het coronavirus tegen te gaan. Met veel ellende en ruzies tot gevolg.

Een tierende menigte stond op de maandag voor Pasen voor de gesloten poort van het Drievuldigheidsklooster in Sergiëv-Posad. De gelovigen eisten op hoge toon toegang tot één van de belangrijkste heiligdommen van de Russisch-orthodoxe kerk, dat op last van de autoriteiten de deuren had gesloten vanwege de coronacrisis. De abt, bisschop Paramon, gelastte daarop de poorten te openen voor de duur van de heilige week en het paasfeest, die dit jaar in de orthodoxe kerk een week later viel dan bij katholieken en protestanten.

Voor de week om was, op Goede Vrijdag, ‘sloeg de epidemie toe’, aldus de lezing van bisschop Pitirim Tvorogov, rector van de in het klooster gevestigde Moskouse Theologische Academie. Hijzelf raakte besmet met het coronavirus, samen met nog meer dan vijftig monniken en leerlingen. Ook abt Paramon belandde in het ziekenhuis. ‘Op Goede Vrijdag waren wij, zoals het hoort, allen aan het kruis genageld. En beneden, zoals het hoort, eiste de massa een wonder. Maar het wonder bleef uit,’ constateert Pitirim op Facebook, waar hij orthodoxe christenen oproept zich adequaat te gedragen en daarmee zichzelf, geestelijken en artsen te sparen: ‘Heb medelijden met ons, heb medelijden met diegenen die nog levend en wel zijn.’

Inmiddels zijn talloze priesters, monniken, kloosterzusters en kerkgangers in heel Rusland besmet geraakt met het coronavirus. In Moskou overgoot een jonge monnik in spe zich met benzine en stak zichzelf in brand nadat hem de diagnose was gesteld. Hij bezweek aan zijn verwondingen. Er zijn meer dodelijke slachtoffers, onder hen een bisschop en ook de priester van de vroegere hoofdkerk, de Epifaniekathedraal in Moskou, alsook een andere geestelijke uit dezelfde parochie.

Uit zeer veel Moskouse parochies komen berichten van zieke priesters, diakens en gelovigen, al dan niet met een bevestigde coronabesmetting. Ook zijn meerdere mensen die in nauw contact staan met patriarch Kirill besmet. Over de gezondheidstoestand van de patriarch zelf is niets bekend. Bezorgde kerkleden hebben een open brief aan de patriarch opgesteld met het verzoek openheid te geven over de verspreiding van het virus binnen de kerkgemeenschap. Honderden mensen, onder hen bekende schrijvers en opiniemakers, hebben de oproep onderschreven.

Ideale condities

De coronacrisis heeft tweedracht gezaaid binnen de Russische kerk en al bestaande tegenstellingen verder verscherpt. In tegenstelling tot de kerken in veel andere landen draalde de Russisch-orthodoxe kerk lang met het nemen van maatregelen om de verspreiding van het coronavirus tegen te gaan. Pas in maart kwam, aarzelend, de discussie op gang over de manier waarop kerkgangers en geestelijken zich in de ontstane situatie in de kerk dienden te gedragen. Juist de orthodoxe kerkdienst biedt ideale condities voor virale besmetting. Dat komt enerzijds door de vaak kleine kerken, die tijdens de zondagsdiensten vaak volgepakt zijn met gelovigen, waardoor afstand houden een illusie is. Anderzijds zijn er potentieel riskante rituelen als het kussen van iconen, kruis, kelk en de hand van de priester, en het ontvangen van de communie met een gezamenlijke lepel. Ook de biecht brengt priester en gelovige onvermijdelijk heel dicht bij elkaar.

De kerkleiding beperkte zich aanvankelijk tot het advies algemene regels voor hygiëne in acht te nemen en iconen beter en vaker schoon te poetsen. Maar verschillende vooruitstrevende kerken gingen al verder en vroegen hun parochianen helemaal af te zien van het kussen van iconen of andere voorwerpen. Heikel punt bleef de communie zelf en de manier waarop die werd uitgereikt. In conservatieve kring werd het gevaar van het coronavirus steevast gebagatelliseerd. Juist de communie zou een probaat middel tegen welk virus dan ook zijn, en alle voorgestelde beperkende maatregelen zouden slechts tegen de kerk zijn gericht. Toen in Italië de kerken werden gesloten, riep de uitgesproken conservatieve Moskouse priester Dimitri Smirnov de Russisch-orthodoxe gelovigen in dat land op tot burgerlijke ongehoorzaamheid en ’s nachts heimelijk de eucharistie te vieren. ‘De pest werd ook tot staan gebracht doordat de mensen ter communie gingen.’

Op Palmzondag, 12 april, besloten ook de autoriteiten in Moskou en de omliggende provincie dat de kerken dicht moesten. Bisschop Pitirim riep in zijn preek die dag de gelovigen op zich in dit besluit te schikken en verwees naar de woestijnvaders, die zich immers ook hadden ‘geïsoleerd van de samenleving’. ‘De kerken isoleren zich nu van de gelovigen, in het belang van die gelovigen zelf.’ Tegelijkertijd gingen ze ook niet helemaal dicht, want de diensten gingen gewoon door, maar dan zonder het kerkvolk. Patriarch Kirill ging voor in de paasdienst in de immense Verlosserskathedraal, die op meerdere televisiezenders rechtstreeks werd uitgezonden, nu voor het eerst zonder publiek én zonder aanwezigheid van hoogwaardigheidsbekleders als de president of de premier. De communie werd wel uitgereikt, maar alleen aan de aanwezige geestelijkheid.

Vloeibare chip

Het sluiten van de kerken en het onthouden van de communie aan de meerderheid van de gelovigen is koren op de molen van een radicale stroming binnen de Russisch-orthodoxe kerk. In de Oeralstad Jekaterinenburg dreigde monnik Sergius Romanov in een met antisemitische retoriek doorspekte donderpreek iedereen die dit mogelijk heeft gemaakt met excommunicatie en eeuwige verdoemenis.

Hij en zijn volgelingen ontkennen het bestaan van de pandemie en zien vaccinatie als een ‘vloeibare chip’ waarmee mensen kunnen worden gecontroleerd. Ze grossieren in complottheorieën, wantrouwen de identificatienummers die de belastingdienst aan iedere Rus verstrekt en koesteren een bijzondere verering voor de in 1918 vermoorde tsaar Nicolaas II. Sergius, een omstreden figuur die in een vorig leven jarenlang in de cel zat wegens moord en diefstal, heeft eerder al eens luidkeels geroepen dat de antichrist op aarde verschijnt ‘als een dubbelganger van Vladimir Poetin’.

De kerkleiding zag dat steeds door de vingers, maar heeft Sergius nu toch tot nader order het preken verboden. De invloedrijke bisschop Tichon Sjevkoenov uit Pskov, die wel ‘de biechtvader van Poetin’ wordt genoemd, haalde vorige week fel naar hem en zijn volgelingen uit, zonder hen overigens met name te noemen. Ze houden er volgens Tichon een ‘eigen geloofsbelijdenis’ op na, laten zich verleiden tot luidruchtige uitspraken, waarin van de figuur van Christus nog maar weinig is te bespeuren. ‘Het gaat er niet om of je duizend buigingen per dag doet of zwarte gewaden draagt,’ aldus Tichon. ‘Dat is ketterij.’

Maar hoewel de rebelse monnik voorlopig het zwijgen is opgelegd, is ook duidelijk dat althans sommige van zijn ideeën in bredere kring worden gedeeld. Sergej Tsjapnin, voormalig hoofdredacteur van het maandblad van de Russisch-orthodoxe kerk, noemt het simpelweg de mond snoeren van Sergius een gebaar van zwakte en een teken dat de kerk een serieuze discussie vooralsnog uit de weg gaat.

(Trouw)